Jak powstawały nazwy miejscowe twojego regionu: Dolny Śląsk - prezentacja maturalna.

CZYM SĄ NAZWY?

Każdy język dysponuje praktycznie niewyczerpalnym zasobem znaków językowych, które nazywamy wyrazami. Wszystkie wyrazy dzielimy przede wszystkim na dwie podstawowe grupy, a mianowicie na wyrazy pospolite i nazwy własne. Zarówno wyrazy pospolite jak i nazwy własne są znakami, należą więc wspólne do jednego systemu znaków, jakimi jest język. Każdy znak językowy ma odpowiednią formę (budowę) i znaczenie. W takim ujęciu wszystkie nazwy własne są pełnymi znakami językowymi; różnią się one jednak dość istotnie od wyrazów pospolitych. Na czym się te różnice zasadzają? Są to najpierw różnice znaczeniowe. Wyrazy pospolite mają szeroki zakres znaczeniowy, gdyż oznaczają nie tylko konkretne, pojedyncze zjawiska, np. wyraz dom oznacza nie tylko budynki pojedynczy budynek mieszkalny, ale wszystkie budynki mieszkalne razem wzięte. Inaczej nazwy własne. Maja one jedynie znaczenie jednostkowe, ponieważ każda nazwa własna nazywa tylko jeden konkretny obiekt (miejsce, osobę, zwierzę itp.). Ich podstawową funkcją jest wyróżnienie, wyodrębnienie tych jednostkowych zjawisk z ogólnego tła otaczającej rzeczywistości. Tę ich funkcję można więc nazwać identyfikacją, odróżniającą, bo służy do odróżnienia , a tym samym do identyfikowania jednego miejsca wśród wielu miejsc, jednej osoby pośród wielu ludzi itp. Nazwy własne są swoistymi znakami językowymi, bez których trudno by nam się było obyć. Istnieją we wszystkich językach, jakie znamy, wypełniają więc powszechną, uniwersalną potrzebę społeczno-komunikacyjną nazywania obiektów jednostkowych, niepowtarzalnych, aby je w ten sposób wyróżnić i zidentyfikować.

RODZAJE NAZW.


Różnych rodzajów nazw jest sporo i trudno je wszystkie szczegółowo omawiać. Wśród nich wyróżniamy :
NAZWY GEOGRAFICZNE - nazywane także toponimami (grec. Topos miejsce ) lub geonomami (grec. Geo ziemia), czyli nazwy wszelkich obiektów przestrzennych, terenowych zarówno zamieszkałych jak i niezamieszkałych przez człowieka.
NAZWY OSOBOWE - nazywane antroponimami ( grec.anthropos człowiek ), czyli zarówno nazwy społeczności ludzkich jak i pojedynczych osób. Nazwy miejscowe , określają miasta, osady, wsie, wszelkie obiekty zamieszkałe.

JAK POWSTAJA NAZWY?

1.Trzeba teraz zapytać, w jaki sposób nazwy powstają? W zasadzie nie ma jednolitej „recepty” na tworzenie konkretnych nazw, tym bardziej że procesy nazwotwórcze krystalizowały się żywiołowo w danej społeczności przez stulecia, ulegają równocześnie ciągłym zmianom i przekształceniem , niemniej pewne mechanizmy ogólne działają tutaj stale. Najogólniej biorąc, nowe nazwy mogą powstawać:

1)z wyrazów pospolitych,
2) z innych nazw własnych,
3)w sposób mieszany z obu elementów łacznie.
Tak też powstają nazwy miejscowe.

2. Najprostszy sposób tworzenie nazw to zamiana nazwy ogólnej, jaką jest każdy wyraz pospolity, na nazwę jednostkową konkretnego obiektu. W podobny bowiem sposób, jak tworzą się nazwy wprost z wyrazów pospolitych, może być przeniesiona już gotowa nazwa własna na innych obiekt, najczęściej metonimicznie przez styczność obu obiektów: Nysa (n.rzeki)_Nysa (n. Miasta nad tą rzeką położonego ) , Odra (n. Rzeki ) – Odra (n. Kina, klubu, spółdzielni itp. ).

3. Jednak nie jest to jedyny mechanizm tworzenia nowych nazw. Ma bowiem nazewnictwo do dyspozycji również własne językowe środki nazwotwórcze, za pomocą których w razie potrzeby powołuje do życia nowe nazwy. Dzisiaj są to przyrostki słowotwórcze z góry odczuwane jako „ nazwotwórcze” . Właśnie takie przyrostki , jak:
- any

- ary

- awa (Szprotawa, Oława )

-ice (Dominice, Polkowice

- iszcze

-ica (Oleśnica, Legnica )

-no (Owiesno, Radosno )

-ów // -owo (Sułów, Janikowo )

- sk // -sko


4. Badając bogactwo nazw miejscowych można stosować różne klasyfikacje. Można zwracać uwagę na budowę tych wyrazów albo skupić się na podziale znaczeniowym. Ja chciałam skupić się na klasyfikacji znaczeniowej, bo pozwala ona dotrzeć również do szerszych treści pozajęzykowych tkwiących w nazwach – przyrodniczych, społecznych, kulturowych. Stosując kryterium znaczeniowe nazwy miejscowe można podzielić na :

*TOPOGRAFICZNE- oznaczały charakterystyczne, naturalne właściwości nazwanego obiektu, a wiec pierwotny jako wygląd , ukształtowanie, szatę roślinną, żyjące na nim zwierzęta lub inne naturalne właściwości, nie zmienione ręką ludzką.

BRZEG(1235) pierw. Wysoki Brzeg – od położenia nad Odrą.

BYSTRZYCA KŁODZKA (XIV w.) od n.rz. Bystrzyca tj. bystra woda.

GŁOGÓW (1010)- od wyrazu głóg

KAMIEŃ (1277) także KAMIENNA GÓRA – czyli teren kamienisty ,także potok o kamienistym podłożu.

KĄTY WROCŁAWSKIE (1248)- od kąt miejsce oddalone od wsi , końcowa część obszaru.

KŁODZKO(1081)- od wyrazu kłoda.

LEGNICA (1149 ) od leżeć tzn. legowisko

OLEŚNICA (1189) pierwotnie nazwa rzeki Olesznica – od olcha „płynącego wśród olszyny”

ŚWIDNICA ( 1249) od bazy świd’ czyli miasta leżące nad świetlaną wodą.

*KULTUROWE – oznaczały dzieła rąk ludzkich, a więc urządzenia, instytucje i wytwory kultury społecznej czy duchowej. Stanowią więc odbicie działalności cywilizacyjnej człowieka, który ustawicznie zmienia i przystosowuje do swoich potrzeb to naturalne środowisko:

KUDOWA ZDRÓJ ( XVII w.) pierwotnie Chudoba czyli majątek , posiadłość.

ŚRODA ŚLĄSKA (1208)- od dnia tygodnia w którym odbywały się stałe targi.

ZGORZELEC (1071) – pier. Gorzelica tj. teren odzyskany przez gorzenie, czyli wypalanie lasów.

*NAZWY DZIERŻAWCZE – należały do najbardziej żywotnych typów nazewniczych. Sygnalizowały one najczęściej, kto był pierwszym właścicielem osady, bo własność zmieniała się często, jednak zazwyczaj nazwa raz ustalona ulegała zmianom nader rzadko.


LUBAŃ (1238) od imienia Lubomir

LUBIN(1228)- perw.Lublin- od nazwy osobowej Lubla.

MILICZ ( 1136 ) od imienia Miłosław

STRZEGOM(1155)- od imienia Strzegom- strzec

STRZELIN ( 1228 ) od nazwy osobowej Strzała.

WROCŁAW(1000) – pierw. Wrocisław- od.n. osobowej Wrocisław

*NAZWY PATRONIMICZNE – oznaczają w języku polskim przede wszystkim przynależność rodzinną, odojcowską, nazywały pierwotnie mieszkańców osady na podstawie imienia lub przezwiska. Są to nazwy z przedrostkiem –ice.


POLKOWICE(1291)pierw. Bolkowice – od imienia Bolko.

ZIĘBICE(1268)od n.osobowej Zięba.

*NAZWY ETNICZNE – pierwotnie oznaczały gromady ludzi, nazwane od charakterystycznych właściwości terenu przez zamieszkanego ze względu na pochodzenie z określonej okolicy.

BOROWIANY ( 1687 ) ludzie mieszkający wśród borów.

PAPROCIANY ( 1440 ) ludzie żyjący wśród paproci.

*NAZWY SŁUŻEBNE wyrażały zajęcia zawodowe mieszkańców osady na rzecz pana feudalnego.

BOBROWNIKI ( 1273) bobrowniki dozorujący hodowlę bobrów.

PIEKARY (1316 ) pierwotnie piekarz.

ZŁOTNIKI ( 1260) od złotnik wytwórca ozdób .


7. Osobnym zagadnieniem związanym z tworzeniem nazw miejscowych na Dolnym Śląsku jest polonizowanie nazw pochodzenia niemieckiego. Długie współżycie przybyszów niemieckich z ludnością rodzimą, prowadziło do germanizacji dużych połaci Dolnego Śląska a jednocześnie powtarzania nazw. Były one polonizowane już w dawnych wiekach, ale większość z nich przyjęła nazwę polską po II wojnie światowej, nieduże ziemie przyłączono do Polski.

JELENIA GÓRA – jest tłumaczeniem niemieckim Hirschberg.

WAŁBRZYCH- pierw.niem.Waldenberg tj. zalesiona góra

TWARDOGÓRA- dosłowne tłumaczenie niem. Festenberg

DZIERŻONIÓW –pierw.Reichenbach bogaty potok.


NAZWA ŚLĄSKA

Pierwsze wiadomości historyczne o mieszkańcach naszej dzielnicy pojawia się w połowie IX wieku u tzw. Geografa Bawarskiego, który w opisie grodów i terytoriów z północnej strony Dunaju wymienił m.in. 4 plemiona zamieszkujące późniejszy Śląsk :
-Sleezanie - Dadosesani - Opolini - Golensizi
Ślężanie mieszkający wokół Wrocławia ........ Dziadoszanie lokalizowali się w okoliach Głogowa .............. Opolanie byli osiedlani wokół Opola.......... i Golężycy zajmujący obszar pograniczny na poludnie od Raciborza. Z innych źródeł poznajemy jeszcze Trzebowian z rejonu Legnicy i Bobrzan. Jak widać było tu niegdyś więcej związków plemiennych, zanim ustaliła się ogólna nazwa Śląsk <pierwotnie Śląsko >. Nieco później średniowieczny Ślask podzielił się na Górny i Dolny Śląsk , a granica była słynną „przesieką „ tzw. pasmo lasów ciągnące się wzdłuż Nysy Kłodzkiej od Barda po ujscie do Odry, a następnie wzdłuż Stobrawy do granicy z Wielkopolską. Wszystkie nazwy z tametam Ślęż-//Śląz-, tzn. Ślężanie, Śląsko, Ślężak, Ślązak, Lewego dopływu Odry , mającego ujście w całym Wrocławiu.


7.Wnioski

Nazwy miejscowe na Dolnym Śląsku tworzone były zgodnie z przyjętymi w języku polskim zasadami. Klasyfikacja nazw ze względu na ich znaczenie mówi wiele o cechach krajobrazu i zajęciach ludzi zamieszkujących dawniej tereny naszego regionu. Wiele osad, miejscowości zyskało nazwę od gór, lasów, potoków czy tez minerałów wydobywanych dawniej na Dolnym Śląsku. Nazwy związane z niemieckim ich brzmieniem wskazuje na skomplikowane lasy tego regionu, który nie zawsze należał do Polski.


****************DOSTALAM TAKIE PYTANIA NA MATURZE!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!*******************

W jaki sposób dobierałaś bibliografie do swojego tematu??

Początkowo wydawało mi się, że nie będę miała kłopotu, ze zgromadzeniem materiału, ale z czasem zorientowałam się, że literatury dotyczącej bezpośrednio mojego tematu nie ma zbyt wiele. Więcej opracowań dotyczy Górnego Śląska . W niektórych pracach było zbyt wiele informacji z historii j. polskiego i nie wszystko rozumiałam. Wypożyczyłam gramatyki j. Polskiego i szukałam rozdziałów poświęconych nazwom własnym i miejscowym i do teorii dopasowałam nazwy miejscowe . Chwilami żałowałam wyboru tematu . Po pewnym czasie zdecydowałam się skupić na podziale nazw ze względu na ich znaczenie.


Dlaczego wybrałaś taki temat skoro miałaś wątpliwości???

Od dawna byłam ciekawa co oznaczają dziwne nazwy miast lub wsi. Nazwy kiedy się do nich przyzwyczajamy brzmią swojsko, ale rzadko zastanawiamy się nad ich znaczeniem np. Wałbrzych , Dzierżoniów czy Kłodzko . Więc chciałam to wyjaśnić.


***********A TO JEST PLAN MOJEJ PREZENTACJI!!!!!!!!!!************************

Temat: Jak powstawały nazwy miejscowe twojego regionu ?

I. Literatura podmiotu:
Bobrowiny, Borowiny, Brzeg, Bytom, Bystrzyca Kłodzka, Czarny, Dzierżoniów, Głogów,
Janikowo, Kąty Wrocławskie, Kudowa Zdrój, Kłodzko, Lubin, Lubań, Legnica, Milicz,
Oława, Oleśnica, Owiesno, Paproczyny, Polkowice, Piekary, Radosno, Szprotawa, Sułów,
Strzegom, Strzelin, Siemianowice, Świdnica, Środa Śląska, Śląsk, Wrocław, Wałbrzych,
Zgorzelec, Ziębice, Złotnik, Żarów.

II. Literatura przedmiotu:
1. Borek Henryk: WŚRÓD ŚLĄSKICH NAZW. W Encyklopedii wiedzy o Śląsku. Pod Redakcją Janusza Kroszela. Opole 1986.

2. Domański Józef: NAZWY MIEJSCOWE DZISIEJSZEGO WROCŁAWIA I DAWNEGO OKRĘGU WROCŁAWIA. Warszawa 1967.

3.Nieckula Franciszek: JĘZYK POLSKI NA DOLNYM ŚLĄSKU. Wrocław 1979.
4.Rospond Stanisław: NAZWY GEOGRAFICZNE ŚLĄSKA.
Warszawa-Wrocław 1968.

III. Ramowy plan wypowiedzi:
TEZA: Nazwy miejscowe na Dolnym Śląsku powstawały według ogólnie przyjętych w
języku polskim procesów nazwo twórczych.
ARGUMENTY:
1. Czym są nazwy ?

2. Rodzaje nazw?

3. Jak powstają nazwy?
- tworzenie nazw z wyrazów pospolitych
- językowe środki nazwotwórcze, za pomocą których tworzy się nazwy.

4. Klasyfikacja nazw ze względu na ich znaczenie:
- Topograficzne
- Kulturowe
- Dzierżawcze
- Patronimiczne
- Etniczne
- Służebne
5. Nazwy miejscowe jako wynik polonizowania nazw niemieckich.

6. Pochodzenie nazwy Śląsk.

7. Wnioski.