Roztocze Środkowe

1. Roztocze – wiadomości ogólne.

Roztocze jest w pewnym stopniu przedłużeniem wzniesień Urzędowskich na Wyżynie Lubelskiej, oddzielonym wyraźnym stopniem terenowym. W granicach Polski Roztocze rozciąga się około 180 km z północo-zachodu na południo-wschód, przy czym jego wysokość wzrasta w tym kierunku od około 300 m do około 400 m n.p.m. w okolicach Lwowa poza współczesną granicą Polski. Wysokość względna wału Roztocza osiąga 100 – 150 m, a szerokość dochodzi do kilkunastu kilometrów. Roztocze jest jak gdyby pomostem pomiędzy Wyżyną Lubelską a Wyżyną Podolską, z którą łączy się w okolicach Lwowa. Polska część Roztocza zajmuje powierzchnię około 2,2 tys. km2. Roztocze dzieli się na trzy mezoregiony wg regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego (1998): Roztocze Zachodnie (343.21), Roztocze Środkowe (343.22) i Roztocze Wschodnie bądź Południowo-wschodnie (343.23).
Według regionalizacji Buraczyńskiego (1997) Roztocze dzieli się na: Roztocze Gorajskie, Szczebrzeszyńskie i Tomaszowskie.




2. Roztocze Środkowe (Tomaszowskie) – położenie.

Roztocze Środkowe to nieregularne wzniesienia przecięte przez dolinę Wieprza oraz podłużne doliny górnej Tanwi na zachodzie i górnej Sołokiji na wschodzie. Obniżenie między tymi dolinami w okolicy Bełżca przyjęto za granicę Roztocza Środkowego i Wschodniego. Na wschód od doliny górnego Wieprza Roztocze łączy się z równoleżnikowo ukierunkowanymi garbami Grzędy Sokolskiej, od zachodu opada stopniami ku Równinie Biłgorajskiej. Roztocze Środkowe zajmuje powierzchnię około 1250 km2.
Najwyższym punktem jest wzgórze Wapienia 386m n.p.m., położone na dziale wodnym między dorzeczem Wieprza, Sopotu i Tanwi.
Na Roztoczu Tomasowskim wyróżniamy duże doliny: padół Sołokiji i Zwierzyńca, dolinę podłużną górnego Wieprza oraz doliny rozcinające stok południowy (Szumu, Niepryszki, Sopotu, Jelenia i Tanwi). Są one głębokie i wypełnione kilkoma seriami osadów.


3. Sieć wodna Roztocza Środkowego.

Roztocze należy w całości do dorzecza Wisły. Centralną rzeką wzgórz Roztoczańskich jest Wieprz, który wypływa na północ od Tomaszowa Lubelskiego i przecina Roztocze swoim górnym biegiem w kierunku zgodnym z morfologicznym układem Roztocza.
Rzeki na Roztoczu Środkowym tworzą głęboko wcięte doliny. Specjalnie silnie występuje to na południo-zachodzie, gdzie dna dolin sięgają warstw kredowych. Płynąc po tym podłożu skalnym rzeki (np. Tanew i jej dopływy) przybierają tu nagle charakter górskich, rwących potoków, pełnych progów i wodospadów, aby po paru kilometrach, a niekiedy po kilkuset metrach stać się znowu łagodnymi rzeczkami, płynącymi zakolami wśród pięknych, zielonych łąk.
Zauważono też stałe obniżanie się poziomu wód w rzekach. Wieprz pod Szczebrzeszynem był kilkadziesiąt lat temu sporą rzeką. O wiele więcej wody miała też Tanew pod Rezbirantami. Podobnie zanikają małe śródwydmowe jeziorka, których jest sporo na Roztoczu Środkowym. Na południo-zachodzie regionu występuje zjawisko podobne do krasowego, mianowicie znikanie i ponowne ukazywanie się potoków (okolice Krasnobrodu).
Czasami na zboczach spotkać można oparzeliska, czyli miejsca, w których zimą nigdy śnieg się nie utrzymuje.


4. Klimat Roztocza Środkowego.

Roztocze Środkowe należy do strefy klimatu wyżyn środkowych. Cechują go długie zimy (około 98 dni), średnio długie lata (95 dni), niezbyt mocne wiatry, stosunkowo krótki okres wegetacji roślin (około 200 dni).
Lata nie są szczególnie upalne, średnia temperatura lipca wynosi 16,9˚C. Zimy, choć długie, nie należą do ostrych, średnia temperatura stycznia sięga -3,2˚C.
Suma rocznych opadów jest dość wysoka i wynosi 710 mm. Częstym zjawiskiem są opady gradu.
Obecność dużych kompleksów leśnych sprawia, że nie występują tu duże i gwałtowne skoki temperatur, utrzymują się natomiast długie okresy pogody słonecznej, bezwietrznej.
Wpływ na warunki klimatyczne wywierają także znaczne obszary podmokłe, bagienne, zamarzające dopiero przy znacznych spadkach temperatury. Stanowią one naturalne źródła ciepła, emitowanego późną jesienią, a nawet w czasie łagodnej zimy.
Osłonę przed wiatrem stanowią izolowane wzniesienia: Kamienna Góra, Wapienia, Dąbrowa Góra i inne.


5. Flora Roztocza Tomaszowskiego.

Jedną z największych ozdób Roztocza są lasy. We wschodniej części Roztocza Środkowego pozostały niewielkie partie zwartego lasu na wierzchowinach. Lasy te nie mają już charakteru pierwotnego. Są to średnie bory sosnowe albo lasy mieszane, o nieznacznych walorach florystycznych. Nie brak jednak i w tych rejonach pięknych i wartościowych, choć stosunkowo małych, skrawków bogatych lasów, poukrywanych w licznych jarach i dolinach.
Największe i najpiękniejsze zespoły leśne zachowały się w zachodniej części Roztocza Środkowego. Występują tu – niestety tylko miejscami – pierwotne puszcze jodłowo-bukowe (Bukowa Góra koło Zwierzyńca) albo czysto jodłowe. Zdarzają się też partie starodrzewu lipowego lub dębiny, a nawet stare łęgi olchowe. Na tych terenach utworzono Roztoczański Park Narodowy.
Roztoczańska ziemie daje też życie wielu mniejszym roślinom, rzadkim i zabytkowym. Są to w pierwszym rzędzie rośliny pozostałe tu z plejstocenu, tzw. relikty. Najciekawsza z nich – zimoziół północny – występuje w dwu stanowiskach, objętych ochroną rezerwatową w okolicach Kosobudy. Jest to poza Tatrami najbardziej na południe wysunięte stanowisko tej rzadkiej reliktowej rośliny. Ciekawe są też okazy roślin stepowych typu pontyjskiego: miłek wiosenny, len złocisty, wisienka stepowa, wawrzynem główkowy, stipa, powojnica i gladiolus.
W cienistych borach bukowo-jodłowych o typie karpackim rosną najróżnorodniejsze paprocie.
Wiele jeszcze innych pięknych roślin posiada Roztocze Tomasowskie, a wśród nich liczne gatunki górskie. Wymienić tu należy: ostromlecz migdałolistny, leniec alpejski, żywiec gruczołowaty, szałwię lepką, sałatnicę wschodniokarpacką i zanokcicę skalną.
Klejnotem najcenniejszym wśród kwiatów Roztocza Środkowego, najrzadszym i najbardziej wymagającym ochrony jest storczyk obuwik. Stanowisko jego znajduje się w lasach kosobudzkich.


6. Fauna Roztocza Środkowego.

Fauna Roztocza Środkowego jest również bardzo bogata i ciekawa. Większe kompleksy leśne zamieszkują: dziki, wilki, jelenie, sarny, lisy, zające. Z drobnych zwierzaków żyją na Roztoczu Środkowym: kuna, wiewiórka, gryzoń-koszałka i popielica, a w okolicach Szczebrzeszyna – suseł perełkowaty.
Świat skrzydlaty reprezentują: kruk, orlik krzykliwy, orzeł włochaty, sokół wędrowny, gil (zimą), skowronek borowy, rybołów, myszołów, pszczołojad, płocha pokrzywnika, czapla szara i czapla biała.
Z gadów spotykamy również ciekawe i rzadkie gatunki. W lasach Roztocza żyje wąż eskulapa (największy wąż Europy Środkowej), oraz padalec turkusowy. W wyższych partiach wzgórz spotkać można salamandrę.
W Szumie i w Sopocie pojawia się pstrąg, a u ujścia Sopotu do Tanwi – raki.
Wśród wspaniałej roślinności Roztocza uwijają się roje motyli. Zdarzają się rzadkie, jak żałobnik, paź królowej, a nawet apollo oraz pawica groszkówka, największy motyl europejski. Poza tym z owadów spotkać można chrząszcza muzyka i nadobnicę alpejską.


7. Roztoczański Park Narodowy.

Przed utworzeniem Roztoczańskiego Parku Narodowego w obrębie Roztocza Środkowego istniało już 15 rezerwatów przyrody o charakterze leśnym, krajobrazowo-leśnym bądź florystycznym. Dziesięć spośród nich weszło w 1974 roku w skład utworzonego parku. Były to rezerwaty: Bukowa Góra, Obrocz, Nart-Czerkies, Maziarki, Jarugi, Bór Sosnowy na Stokach, Stoki nad Wieprzem, Zwierzyniec, Krzywiona, im. Z. Czubińskiego. Rezerwat Kamienna Góra dołączony został do parku w roku 1979, natomiast cztery pozostałe rezerwaty znajdują się w sąsiedztwie parku: Nad Tanwią, Szum, Czartowe Pole oraz Piekiełko.
Obecnie w Roztoczański Parku Narodowym istnieją cztery rezerwaty ścisłe, których łączna powierzchnia wynosi 518 ha. Są to rezerwaty: Bukowa Góra, Obrocz, Nart i Czerkies. Zawierają one najcenniejsze fragmenty drzewostanów jodłowych i jodłowo-bukowych, w niewielkim tylko stopniu zmienionych przez człowieka. Są to lasy zbliżone do tych, jakie przed wiekami pokrywały przeważającą część kompleksu Roztocza. W rezerwatach tych wstrzymana jest wszelka ingerencja człowieka. Służą one jedynie do celów naukowych, pełniąc rolę „żywych laboratoriów” dla specjalistów różnych dyscyplin nauk przyrodniczych. Jedynie rezerwat Bukowa Góra jest udostępniony turystom.
Roztoczański Park Narodowy posiada niezwykle bogatą i różnorodną roślinność. Wynika to przede wszystkim z dużego zróżnicowania fizjograficznego jego terenu: urozmaiconej rzeźby, litologii podłoża, stosunków wodnych, gleb i topoklimatu, jak również wiąże się to z odrębnością rozwoju flory Roztocza. Warunki rozwoju sprawiły, że w parku zachowało się wiele elementów florystycznych florystycznych charakterze reliktowym, reprezentujących minione epoki geologiczne i odległe dziś regiony roślinne. Obok gatunków środkowoeuropejskich występują tu rośliny górskie, północne, południowo-wschodnie i atlantyckie. Na uwagę zasługuje również stosunkowo dobre zachowanie szaty roślinnej parku, będące wynikiem prawidłowej gospodarki leśnej w przeszłości oraz wieloletnich tradycji ochrony przyrody na tym terenie.
Drzewostany wchodzące w skład dzisiejszego parku mają ogromna wartość przyrodniczą, jak również wyróżniają się dużymi walorami krajobrazowymi. Występują w nich prawie wszystkie krajowe gatunki drzew. Przez teren parku przebiega północno-wschodnia granica zwartego zasięgu kilku podstawowych gatunków drzew leśnych, a mianowicie: buka zwyczajnego, jodły pospolitej, świerka pospolitego, klonu, jaworu i lipy szerokolistnej. Ponadto na stanowiskach wyspowych, poza granica zwartego zasięgu, występuje tu modrzew polski oraz olsza szara. Spośród licznych i niezwykle zróżnicowanych zespołów leśnych parku, najbardziej charakterystyczne i wartościowe są tu bory jodłowe oraz buczyny karpackie, zawierające elementy lasu mieszanego górskiego. Są to lasy charakterystyczne dla regla dolnego Karpat. Występują tu również grądy, dąbrowy świetliste, bory iglaste, bory bagienne, torfowiska wysokie typu kontynentalnego i inne zespoły leśne.
W parku znajduje się wiele rzadkich gatunków roślin, typowych dla innych, nieraz odległych, regionów geograficznych. W bogatej florze (ponad 750 gatunków roślin naczyniowych, około 100 gatunków roślin rzadkich, 40 chronionych) występują gatunki borealne (zimoziół północny, wierzba borówkolistna, bagnica torfowa), górskie (tojad dzióbaty, widłak wroniec, czosnek siatkowaty), subatlantyckie (rosiczka pośrednia, wąkrota zwyczajna), pontyjskie (powojnik prosty, róża francuska).
Bogatą faunę reprezentują, między innymi: spośród gadów jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec (często odmiany turkusowej), żmija, zaskroniec i bardzo rzadki żółw błotny. Z ponad 190 gatunków ptaków — orlik krzykliwy, pszczołojad, bocian czarny, dzięcioł białogrzbiety i zielonoszyi, muchołówka mała i białoszyja, czyż, pliszka górska. Ze ssaków liczne są tu jelenie, sarny, dziki, lisy, kuny, borsuki, ponadto wilki, wydry i bobry introdukowane 1979 na Wieprzu. Z drobnych ssaków często spotyka się tu ryjówkę aksamitną i małą, zębiełka białawego, popielicę, koszatkę oraz liczne gatunki nietoperzy. W 1982r. do Roztoczańskiego Parku Narodowego wprowadzono koniki polskie typu tarpana, które w stanie dzikim bytowały na Roztoczu od XVII w. prawie do końca XIX w.


8. Główne miasta Roztocza Środkowego.

ZWIERZYNIEC
Gmina Zwierzyniec leży na pograniczu Roztocza Zachodniego i Środkowego, w malowniczej dolinie Wieprza spiętej niewysokimi, w części zalesionymi wzgórzami.
W rejonie Zwierzyńca dolina rozszerza się, a do rzeki wpada strumień Świerszcz.
Bogactwo przyrody, krajobrazów, rozległe lasy, rzeki, strumienie i stawy, walory klimatyczne, wolna od zanieczyszczeń atmosfera czynią ten region atrakcyjnym turystycznie. Sam Zwierzyniec, posiadający ciekawe zabytki architektury, bogatą historię, dysponujący coraz lepszą infrastrukturą techniczną, bazą noclegową, gastronomiczną, rekreacyjną oraz dogodnymi połączeniami komunikacyjnymi z miastami regionu, zyskuje popularność jako ośrodek turystyczno-wypoczynkowy. Stanowi także lokalne centrum drobnej wytwórczości, przemysłowo-rolniczej gminy. Jest miasteczkiem rozwijającym się dynamicznie w oparciu o walory naturalne, a zwłaszcza sąsiedztwo Roztoczańskiego Parku Narodowego.
Zwierzyniec ma szczególny urok, zniewalającą urodę, głęboko zapadający w pamięć rys.
Zwierzyniec, zawdzięczający swoje powstanie Zamoyskim i Ordynacji, do dzisiaj, mimo upływu lat i dokonanych po II wojnie zmian, utrzymał nadany mu przez historię koloryt. Wszystkie zabytkowe budowle to pamiątki czasów Ordynacji, większość powstała w XIX stuleciu.
Zabytki Zwierzyńca:
- Filialny kościół p.w. św. Jana Nepomucena wybudowano w latach 1741 – 1747.
- Barokowa świątynia, której projekt przypisywany jest Janowi Andrzejowi Bemowi.
- drewniana dzwonnica z początku XX wieku i kamienny posąg Matki Boskiej z Lourdes (1905)
- zespół budynków Ordynacji Zamojskiej otoczonych XVIII-wiecznym parkiem
- willa Plenipotenta Ordynacji stanowiąca obecnie siedzibę dyrekcji Roztoczańskiego Parku Narodowego
- drewniany budynek zwierzynieckiej szkoły z XIX wieku
- wille Kosteckich i Potockich z 20 lat XX wieku
- zabytkami tzw. „małej architektury” są figura św. Jana Nepomucena z 1856r., głaz pochodzący z pobliskiej wsi Hamernia upamiętniający nalot szarańczy w 1711r.
SZCZEBRZESZYN
Szczebrzeszyn to miasto na pograniczu Roztocza Tomaszowskiego i Gorajskiego, położone nad Wieprzem. Zamieszkuje go 5,6 tysiąca ludności (1998). Jest ośrodkiem usługowym regionu rolniczego. Rozwinął się tu jedynie przemysł spożywczy (cukrownia). Szczebrzeszyn posiada prawa miejskie sprzed 1387r.
Usytuowanie Szczebrzeszyna w miejscu gdzie krzyżowały się ważne węzły komunikacyjne: wschodni z Kijowa do Krakowa i północny znad Bałtyku do Bizancjum, stwarzało szansę szybkiego i systematycznego jego rozwoju i wzrostu znaczenia jako ośrodka handlowego, centrum administracyjnego i kulturowego.
W okresie II Wojny Światowej zniszczona została przez Niemców synagoga, drewniane domy z podcieniami i wiele innych zabytkowych budowli. Z tych przyczyn mimo starej i bogatej historii miasta, zabytków w Szczebrzeszynie zachowało się mało.
Zabytki Szczebrzeszyna:
- grodzisko z neolitu
- kościół unicki – cerkiew p.w. Zaśnięcia-Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z XVI wieku
- Kościół p.w. św. Mikołaja z XIV wieku
- zespół pofranciszkański – klasztor z przełomu XIV i XV wieku
- cmentarz żydowski oraz cmentarz katolicki
- zespół szkolny im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie powstały w latach 1819 – 1822.
- młyn wielki wodny

KRASNOBRÓD
Miasto nad Wieprzem, na skraju Roztoczańskiego Parku Narodowego. Zamieszkiwany przez 2,8 tysięcy ludności (1998) Ośrodek usługowy, letniskowy i uzdrowiskowy. Krasnobród posiadał prawa miejskie w latach 1576–1870, a obecnie od 1994r.

TOMASZÓW LUBELSKI
Tomaszów Lubelski to miasto powiatowe w południowej części Roztocza Środkowego, usytuowane nad Sołokiją (lewy dopływ Bugu). Zamieszkuje go 21,1 tysięcy ludności (1998). Tomaszów Lubelski to ośrodek usługowy regionu rolniczego. Rozwinął się tu przemysł spożywczy i metalowy. Tomaszów Lubelski posiada prawa miejskie od 1621r.
Zabytki Tomaszowa Lubelskiego:
- muzeum
- barokowy drewniany kościół i dzwonnica kościół XVIII wieku
- cerkiew z XIX wieku