Kotliny Podkarpackie

Kotliny Podkarpackie, to jest Kotlina Sandomierska oraz Kotlina Oświęcimska, są położone w południowej części kraju, między Wyżynami Polskimi na północy, a Karpatami na południu. Obniżenie to, zwane często Podkarpackim, ciągnie się od Bramy Morawskiej na zachodzie, po okolice Przemyśla na wschodzie i wykracza poza granice Polski. Łączy je Brama Krakowska. Ten rów tektoniczny jest długi na 40 km i szeroki na 5-6 km. Podczas alpejskich ruchów górotwórczych w trzeciorzędzie powstało na przedpolu Karpat duże zapadlisko tektoniczne. Przez wiele milionów lat wypełniało je morze i gromadziły się w nim grube (dochodzące do 2500 m) warstwy skał
osadowych: iłów, piaskowców, gipsów i zlepieńców. Wśród tych skał występują najcenniejsze bogactwa mineralne tej krainy: ropa naftowa, sól kamienna, siarka (jedne z największych na świecie złóż w Tarnobrzegu), gaz ziemny (Lubaczów) i gipsy. W okresie zlodowacenia krakowskiego zapadlisko wypełnił lądolód, który pozostawił tu piaski, gliny oraz iły. Po jego stopnieniu rzeki spływające z Karpat rozcinały osady polodowcowe, tworząc między dolinami wysoczyzny zwane płaskwyżami. Na obszarach pokrytych piaskami uformowały się wydmy śródlądowe. Największe pola wydmowe występują w Kotlinie Sandomierskiej. Rzeźba terenu kotlin jest mało urozmaicona. Dominują lekko pofalowane równiny znajdujące się na wysokości od 150 do 200 m n.p.m. Najniżej położone dno kotlin leży ma wysokość 138 m n.p.m., a najwyższe
wzniesienia dochodzą do 266 m n.p.m. Gleby są tu mało żyzne, wykształcone na już
wspomnianych piaskach i glinach. Czarnoziemy i gleby brunatne to żyzne gleby, które uformowały się na lessach. Są też mady rzeczne wykształcone w dolinach rzek. Na lepszych glebach uprawia się pszenicę i buraki cukrowe, a na gorszych ziemniaki i
żyto. Kotliny Podkarpackie należą do najcieplejszych regionów w Polsce. Lato jest tu długie i ciepłe, ze średnią temperaturą lipca sięgającą 19C. Zimy nie trwają długo, a temperatury w styczniu wachają się od -3C do -5C. Roczna suma opadów
atmosferycznych osiągają 600-800 mm.

KOTLINA OŚWIĘCIMSKA

Kotlina oświęcimska jest położona nad górną Wisłą, między Wyżyną Śląską na północy, a pogórzem Śląskim na południu. Na Wiśle wybudowano Zbiornik Goczałkowski w celu zaopatrywania w wodę Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (występuje tam deficyt
wód). Charakterystycznym elementem krajobrazu są liczne stawy rybne.
Największym miastem tej kotliny jest Oświęcim, który leży przy ujściu Soły do Wisły. Według danych z 1998 roku, żyje tam niespełna 44 tysiące mieszkańców. Prawa miejskie uzyskał w 1272 roku. Od 1315 stolica księstwa oświęcimskiego. W latach 1772-1918 znajdował się w zaborze austriackim. W XX wieku miał miejsce rozwój przemysłu chemicznego, metalowego oraz rzemiosła. Podczas okupacji hitlerowskiej w latach 1940-1945 na przedmieściach Oświęcimia funkcjonował największy na ziemiach polskich obóz koncentracyjny Auschwitz. Obecnie w okolicach Pszczyny wydobywa się węgiel kamienny, który wykorzystuje się w celach energetycznych, cieplarnianych oraz w przemyśle chemicznym - Zakłady Karobochemiczne w Oświęcimiu. Będąc w Oświęcimiu nie można zapomnieć o zabytkach, jakie się tam znajdują - kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, zbudowany w XIV wieku, przebudowany w 1530 oraz restaurowany w XIX w. Jest też XIV-wieczny kościół podominikański Najświętszej Marii Panny Wspomożycielki, przebudowany w XIX w. z kaplicą Świętego Jacka z XIV wieku, zamek książąt oświęcimskich pochodzący z przełomu XIII i XIV
wieku oraz XIX-wieczny dawny ratusz.
KOTLINA SANDOMIERSKA

Kotlina Sandomierska leży między Wyżyną Kielecką i Niecką Nidziańską na północnym zachodzie, Wyżyną Lubelską i Roztoczem na północnym wschodzie, a Pogórzem Beskidzkim na południu. Ma kształt trójkąta. Wzdłuż północno-zachodniego skraju
Kotliny Sandomierskiej rozciąga się szeroka dolina Wisły. Kotlinę przecinają rzeki będące jej dopływami - San, Dunajec, Wisłoka, Tanew, Wisłok, Lubaczówka. Niegdyś całą kotlinę pokrywała ogromna puszcza. Do dziś ostały się tylko jej fragmenty: Puszcza Solska, Sandomierska, Niepołomicka. Żyjące tu żubry i łosie wyginęły pod koniec XVIII wieku. Kotlina Sandomierska dzieli się na jedenaście mniejszych jednostek
fizyczno-geograficznych.
Przez południową część Kotliny przebiegał szlak handlowy wiodący z Krakowa do Lwowa. Wzdłuż tego szlaku powstawały miasta: Bochnia, Tarnów, Dębica, Rzeszów, Łańcut, Jarosław, Przeworsk, Przemyśl. Do dzisiaj jest to najsilniej zaludniony obszar Kotliny Sandomierskiej. Aktywizacja gospodarcza Kotliny Sandomierskiej miała
miejsce w okresie międzywojennym. Wtedy rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Miał to być największy okręg przemysłu ciężkiego w Polsce, obejmujący pięć dawnych województw - kieleckie, rzeszowskie, lubelskie, tarnobrzeskie i tarnowskie. Jego centrum znajdowało się w widłach Wisły i Sanu. W ramach opracowanej koncepcji zrealizowano jedynie budowę huty i zakładów mechanicznych w Stalowej Woli - powstało tam zupełnie nowe miasto, fabryki nawozów azotowych w Mościcach (obecnie część Tarnowa) oraz kilku zakładów przemysłu zbrojeniowego,
między innymi w Mielcu (fabryka samolotów). Rozbudowę COPu przerwała druga wojna światowa, zaś po jej zakończeniu nie powrócono do realizacji tej koncepcji.
Wspomniane już ogromne złoża siarki W okolicach Tarnobrzega przyczyniły się do powstania kilku kopalń oraz fabryki chemicznej - Kombinatu Siarkowego "Siarkopol-Machów", a w konsekwencji - Tarnobrzeskiego Okręgu Górniczo-Przemysłowego.
Niewielki dotychczas Tarnobrzeg przekształcił się w duże i nowoczesne miasto. Początkowo siarkę wydobywano metodą odkrywkową. Obecnie eksploatuje się ją wyłącznie bardzo tanią metodą otworową przez wtłoczenie do złoża gorącej wody oraz
wypompowanie uzyskanego roztworu.
Najważniejsze miasto Kotlin Podkarpackich i zarazem stolica Podkarpacia, Kraków, jest jednym z największych ośrodków kulturalnych i naukowych w kraju. Mieszka tu około 750 tysięcy ludzi (trzecie pod względem wielkości, po Warszawie i Łodzi, miasto w Polsce). Prawa miejskie uzyskał w 1257 roku, a od panowania Kazimierza Odnowiciela do 1596 roku był nawet stolicą naszego kraju. W okresie okupacji niemieckiej był siedzibą Generalnego Gubernatorstwa. Z rąk hitlerowców został wyzwolony bez zniszczeń dzięki manewrowi oskrzydlającemu 1 Frontu Ukraińskiego. Działa tu trzynaście wyższych uczelni, w tym jedna wojskowa oraz liczne instytucje kulturalne. Centrum Krakowa ze względu na największe w kraju skupisko zabytków i dzieł sztuki,
zostało zaliczone do pięciu polskich obiektów znajdujących się na liście światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego UNESCO. Obecnie zagrożenie dla nich stanowi silne zanieczyszczenie powietrza.
Najważniejsze zabytki Krakowa to: na Wawelu - katedra (najcenniejszy obiekt sakralny na ziemiach polskich, łączący w sobie elementy wielu stylów i epok od XI do XX wieku) z renesansową kaplicą Zygmuntowską, zamek królewski ukształtowany z XVI wieku; na Rynku Głównym - gotycki kościół mariacki (XIV - XV w.), XIV-wieczne Sukiennice (Renesansowo-neogotycka hala targowa, usytuowana pośrodku krakowskiego rynku); fragmenty XIII-wiecznych gotyckich murów z Barbakanem i Bramą Floriańską. Znajdują się tu też inne budowle okresu od XII do XX wieku.
Bibliografia:
- Encyklopedia Multimedialna PWN 2001,
- Encyklopedia Popularna PWN 1994,
- wiem.onet.pl,
- Podręcznik dla klasy ósmej szkoły podstawowej autorstwa
Edwarda Dudka oraz Jana Wójcika, Wydawnictwo Edukacyjne WIKING