Historia Radomia

1155 roku papież Hadrian IV nadał przywilej dla biskupstwa we Wrocławiu. W dokumencie tym wymienił wieś Sławno iuxta Radom („koło Radomia”). To właśnie tu i w takiej formie nazwa „Radom” pojawiła się po raz pierwszy w źródle pisanym.

Miasto jednak ma znacznie dłuższą historię. Jego obecne tereny zamieszkiwane były przez ludzi już w epoce mezolitu (8000 – 4400 lat p.n.e.). Byli to osadnicy zajmujący się początkowo zbieractwem, myślistwem i rybołówstwem, potem prymitywnym rolnictwem i hodowlą zwierząt, a także metalurgią brązu. W epoce żelaza późniejszy Radom znalazł się pod wpływem kultury grobów kloszowych.

W VIII w. n.e. w rejonie dzisiejszej „Piotrówki” powstała osada „opolna”, a 200 lat później wybudowano tu gród z osadniczym zespołem przygrodowym. Już w XII wieku istniał tu drewniany kościół pod wezwaniem św. Piotra, a około roku 1300 powstał drugi, murowany, pod wezwaniem św. Wacława. W drugiej połowie XIII w. osada ta, zwana później Starym Radomiem, otrzymała średzkie prawa miejskie.

Szybki rozwój Radomia był uwarunkowany jego położeniem w miejscu krzyżowania się kilku ważnych szlaków kupieckich, a także częstymi wizytami możnych i władców, którzy przyznawali radomianom różnego rodzaju ulgi i przywileje.

Czasy Kazimierza Wielkiego to szczególny rozdział w historii radomskiego grodu. Monarcha ten stworzył na pograniczu Małopolski pas obronny przed najazdami z Rusi i Litwy. W ramach tego projektu między 1340 a 1360 rokiem dokonał też przeniesienia miasta w inne miejsce. Powstał w ten sposób bardzo silnie ufortyfikowany Nowy Radom. Otaczające go mury wybudowano metodą nowatorską – przy użyciu polnych kamieni i cegły, co znacznie podnosiło solidność ogrodzenia. W murach znalazły się trzy bramy: Krakowska, zwaną inaczej Iłżecką (u zbiegu dzisiejszych ulic Wałowej i Krakowskiej), Piotrkowska (koło dzisiejszej ulicy Szpitalnej) oraz Lubelska (przechodzącą przez obecną ulicę Rwańską). Wewnątrz murów znalazł się rynek, zamek obronny i kościół św. Jana Chrzciciela. Nieopodal – siedziby mieszkalne dla radomian. Wkrótce po lokacji miasta, dotychczasowe prawo średzkie zastąpiono korzystniejszym – magdeburskim3, które zapewniło mieszkańcom Radomia szeroki samorząd miejski.

Dzięki stale postępującemu rozwojowi, miasto nabierało coraz większego prestiżu i znaczenia społeczno-gospodarczego i politycznego. Literatura podaje, że Radom przez okres dwóch lat był nieformalną stolicą Polski. Istniała tu bardzo dobra szkoła o dwupoziomowym systemie nauczania, o której randze świadczy fakt, że jej absolwenci byli notowani wśród studentów Akademii Krakowskiej.

Za panowania Jagiellonów Radom kilka razy był areną wydarzeń ważnych nie tylko dla kraju, ale i dla Europy. To tu w 1401 r. podpisano pierwszy akt unii Polski z Litwą zwanej „unią radomsko-wileńską”, a w 1505 r. szlachta zebrana na sejmie radomskim uchwaliła jeden z najdonioślejszych aktów polityki wewnętrznej kraju – konstytucję Nihil novi. Często goszczący na zamku władcy i możni zwiększali ilość praw i przywilejów dla radomian.

Miasto jednak nie było w stanie wykorzystać wszystkich możliwości rozwoju. Częste pożary niszczyły gród, a brak zamożnego mieszczaństwa uniemożliwiał szybką jego odbudowę. Od drugiej połowy XVI wieku gospodarka tego rejonu przeżywała okres pewnego bezruchu, a już w latach dwudziestych XVII w. rozpoczął się czas niepowodzenia dla radomskiego grodu. Złą passę rozpoczęła morowa zaraza, która nawiedziła Radom w latach 1622-1623, po niej, w 1628 r. miał miejsce potężny pożar. Największe straty jednak miasto poniosło w czasie „potopu” szwedzkiego i najazdu siedmiogrodzkiego. Zniszczeniu uległ m.in. zamek królewski i klasztor sióstr benedyktynek, znajdujący się za Bramą Lubelską. Ogromne były także straty ludnościowe – w 1661 r. miasto liczyło zaledwie 395 osób.

Tempo odbudowy miasta było bardzo powolne, ale prowadzone prace stopniowo zaczęły przynosić efekty (przy klasztorze benedyktynek dostawiono nawet nowe budynki). W tym też czasie (1682 r.) do Radomia sprowadzono zakon pijarów, którzy znacznie przyczynili się do rozwoju szkolnictwa. Pierwszą szkołę utworzyli w kamienicach rynku, zaś w 1785 r., również z ich inicjatywy, powstało kolegium, którego gmach zaprojektował Antonio Solari. Wysoki poziom nauczania, świetna biblioteka i bardzo dobry teatr szkolny zadecydowały o przyznawaniu zakonnikom różnego rodzaju wynagrodzeń (np. sumy pieniężne lub ziemię) za prowadzenie tak efektywnej działalności oświatowej. Obecnie w budynku kolegium ma swoją siedzibę Muzeum Okręgowe.

1767 roku w Radomiu katolicka szlachta zawiązała konfederację przeciw reformom Stanisława Augusta Poniatowskiego i Czartoryskich. Uznano wtedy prawa kardynalne szlachty (liberum veto, wolna elekcja, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi) za nienaruszalne.

Mieszkańcy Radomia brali też udział w powstaniu kościuszkowskim w 1794 roku. W potyczce z Rosjanami pod wsią Lipowe Pole (w pobliżu Opatowa) oddział radomski poniósł jednak całkowitą klęskę.

Po trzecim rozbiorze Polski, miasto znalazło się pod zaborem austriackim. Było wówczas stolicą cyrkułu i miejscem stacjonowania dużego garnizonu wojsk austriackich. Po włączeniu Radomia w skład Wielkiego Księstwa Warszawskiego stał się on stolicą departamentu, okręgu wojskowego i sądowego, przechodząc okres ożywionego rozwoju jako ośrodek administracyjno-usługowy i gospodarczy. W wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego, Radom otrzymał rangę stolicy województwa sandomierskiego, która z czasem została przemianowana na gubernię radomską. Po włączeniu do niej również guberni kieleckiej (1845 r.), Radom stał się najważniejszym ośrodkiem władzy państwowej na obszarze między Wisłą i Pilicą.

W tym też okresie zajęto się stanem urbanistycznym i architektonicznym Radomia, który dotąd był w fatalnym stanie. Uporządkowano drogi, rozebrano drewniany kościół na Piotrówce, przebudowano kościół św. Jana, zamieniono zakon benedyktynek na więzienie, rozbudowano kolegium pijarów, postawiono nowy ratusz i trzy szpitale, utworzono tzw. Stary Ogród, czyli pierwszy park publiczny obsadzony wieloma unikatowymi gatunkami drzew i krzewów ozdobnych. Oprócz tego przy ulicy Lubelskiej rozpoczęto budowę gmachu Komisji Województwa Sandomierskiego, który zaprojektował Antonio Corazzi.

Rozwój miasta umożliwił powstanie nowych cechów rzemieślniczych. Poza tym otworzono pierwszą drukarnię, kilka księgarń. W przemyśle dominował przemysł garbarski, którego podstawy w Radomiu stworzyli niemieccy osadnicy. W dziedzinie szkolnictwa przodowało kolegium pijarskie, z którego z czasem wydzielono świecką szkołę elementarną. Dla uczniów i praktykantów lokalnych zakładów wytwórczych i usługowych zorganizowano nowoczesną szkołę niedzielno-rzemieślniczą. W trosce o życie kulturalne, które jak dotąd było na dość niskim poziomie, otworzono w 1852 r. Resursę Obywatelską.

W okresie zrywów narodowych (powstanie listopadowe i styczniowe) Radom był ważnym miejscem organizacji oddziałów powstańczych, a także działań spiskowców, skoncentrowanych wokół kościoła oo. bernardynów. Potem zaś był miejscem śledztwa i procesów sądowych powstańców, których wieszano, rozstrzeliwano, poddawano surowym represjom lub wywożono na katorgę.

Lata popowstaniowe były jednak również okresem bardzo szybkiego rozwoju Radomia. Liczba ludności wzrosła parokrotnie, bardzo znacznie powiększył się obszar miasta, wzniesiono też wiele nowych budynków i obiektów, powstała nowa linia kolejowa na trasie Dęblin – Dąbrowa Górnicza. Pod koniec lat sześćdziesiątych Radom otrzymał kanalizację, a w 1901 roku – nowoczesną elektrownię. W gospodarce dominował przemysł garbarski i spożywczy. Istniała też odlewnia żelaza i huta szkła.
Również w życiu kulturalno-oświatowym i społecznym nastąpiły pewne zmiany. Rozwinęło się szkolnictwo, powstawały biblioteki i czytelnie, ożywiał się ruch wydawniczy, aktywne było życie teatralne.

Aktywne też było życie polityczne, powstało kilka znaczących nurtów (np. Polska Partia Socjalistyczna i Narodowa Demokracja). Miały miejsce liczne strajki, pochody, manifestacje i demonstracje antycarskie. Również pod okupacją austriacką prowadzono rozwiniętą działalność niepodległościową. W sierpniu 1915 roku z Radomia wyruszył pierwszy pluton ochotników do Legionów Polskich, a w listopadzie 1918 r. polscy konspiratorzy rozbroili okupantów austriackich i przejęli władzę w mieście.
O wojnie Radom stał się siedzibą starostwa grodzkiego i powiatu radomskiego w utworzonym województwie kieleckim.

Mimo to nadal działało tu kilka instytucji o ponadregionalnym charakterze. Wzrastała też stale liczba mieszkańców: 1921 r. – 61.600 osób; 1931 r. – 77.900; 1938 r. – ponad 90.000 mieszkańców. Powodem był przyrost naturalny i osiedlanie się tu ludzi z pobliskich wsi. Powstawało, zatem na przedmieściach coraz więcej domów mieszkalnych. Było ich jednak za mało, a na budowę kolejnych brakowało pieniędzy. Ale wtedy też miasto zaczęło przeżywać kryzys, produkcja miejscowego przemysłu spadła o połowę.

Na szczęście sytuacja ta nie trwała zbyt długo. Wkrótce bowiem państwo zdecydowało umieścić Radom w tzw. trójkącie bezpieczeństwa. Wybudowano tu Państwową Wytwórnię Broni, a także Wytwórnię Papierosów i kilka innych większych zakładów, co poprawiło sytuację ekonomiczną miasta. Poza tym założono sieć wodociągów, łaźnię, gazownię, cztery szkoły podstawowe, ożywiła się działalność społeczno-kulturalna (zwłaszcza w dziedzinie filmu i teatru). Coraz mocniejsza była pozycja bibliotek, wydawnictw, klubów sportowych.

Podczas II wojny światowej miasto dzieliło tragiczny los całego kraju. Łapanki, wywózki, represje, aresztowania, egzekucje – liczba osób, które ucierpiały przez te formy terroru jest nie do ustalenia. Poza tym konsekwentnie niszczono wszelkie świadectwa polskości i patriotyzmu. Tragiczna była sytuacja materialna, zwłaszcza mieszkaniowa, ze względu na stale napływających uchodźców i wysiedleńców. Szczególnie ciężkie warunki panowały w gettach żydowskich (w Śródmieściu i na Glinicach).

Mieszkańcy Radomia prowadzili dobrze zorganizowaną działalność konspiracyjną. Przejawiała się ona m.in. w organizowaniu tajnego nauczania czy akcji sabotażowych. Wśród operacji przeprowadzonych przez ruch oporu w Radomiu największy rozgłos zyskał zamach na Dom Niemiecki (obecnie gmach Resursy Obywatelskiej) oraz rozbicie miejscowego Urzędu Pracy.

Już po wojnie w Radomiu toczyła się silna rywalizacja między lewicową koalicją tworzoną przez PPR i PPS, a PSL. Miały też miejsce liczne represje aparatu bezpieczeństwa na ludziach uważanych za przeciwników nowego ustroju.

W dniu 25 czerwca 1976 roku miał miejsce słynny protest robotników, którzy w ten sposób zareagowali na bardzo wysokie podwyżki cen artykułów spożywczych i przemysłowych. Były to tzw. „Wydarzenia Radomskie”, które zakończyły się licznymi aresztowaniami i ostrymi represjami. Dotyczyło to nie tylko samych uczestników, ale i osób zupełnie przypadkowych. W początku lat osiemdziesiątych w Radomiu działał NSZZ „Solidarność”, którego funkcjonowanie zostało prawnie zakazane wraz z wprowadzeniem stanu wojennego. Zmiany polityczne zapoczątkowały dopiero ogólnokrajowe wybory parlamentarne w 1989 roku.

Status Radomia jako powiatu miejskiego w województwie kieleckim zmienił się dopiero w 1975 roku, kiedy to stał się on miastem wojewódzkim. Reforma administracyjna z 1999 r. spowodowała jednak, że Radom został znów siedzibą starostwa w województwie mazowieckim, którego stolicą jest Warszawa.
Liczba ludności, która na skutek wojny bardzo zmalała (w 1946 r. miasto liczyło niespełna 69.500 osób), zaczęła teraz szybko rosnąć (1950 r. – 80.300 osób; 1960 r. – ponad 130.100; 1970 r. – ok. 159.300; 1975 r. – 175.300; 1985 r. – ok.216.500; 2000 r. – ok.240.000 osób). Miasto zaczęło się odradzać. Jego teren trzykrotnie się powiększył, powstało wiele nowoczesnych osiedli mieszkaniowych, szkół, domów kultury. Działa m.in. Teatr Powszechny im. Jana Kochanowskiego, Miejska Biblioteka Publiczna, Muzeum Okręgowe, Muzeum Sztuki Współczesnej i Muzeum Wsi Radomskiej, Politechnika Radomska, a także nowoczesny szpital specjalistyczny na Józefowie.

Historię Radomia można porównać do sinusoidy. Przeplatały się ze sobą okresy wzlotów i upadków miasta. Również najnowsze dzieje są kontynuacją takiego stanu rzeczy. Obecnie jesteśmy świadkami kolejnego kryzysu. Upaństwowione po wojnie duże zakłady przemysłowe (np. „Łucznik”, „Radoskór”, Radomska Wytwórnia Telefonów i inne) po 1990 roku zaczęto likwidować albo dzielić na mniejsze przedsiębiorstwa z powodu niskiej ich rentowności. W wyniku tego wzrosło bezrobocie, którego poziom jest obecnie jednym z najwyższych w kraju.