Polska w dobie ostatnich Jagiellonów.

Daty :
1453 – zdobycie Konstantynopola prze królestwo osmańskie
1492 – odkrycie Ameryki przez Kolumba
1517 – wystąpienie Marcina Lutra
1555 – pokój w Ausburgu
1598 – edykt nantejski kończący wojny religijne
1454 – początek wojny trzynastoletniej, przywilej nieszawsko - cerekwicki
1466 – ustalenie drugiego pokoju toruńskiego
1493 – pierwszy sejm walny
1505 – ustanowienie przez Aleksandra Jagiellończyka przywileju radomskiego
1496 – ustanowienie przez Jana Olbrachta przywileju piotrkowskiego
1525 – hołd pruski
1 lipca1569 – podpisanie unii lubelskiej
1572 – śmierć Zygmunta Augusta
1573 – podpisanie prawa tolerancji religijnej

Dynastiami panującymi w XVI wieku w Europie były:
- Jagiellonowie
- Habsburgowie
- Hohenzollernowie
Nazwiska uczonych i twórców polskiego renesansu:
- Mikołaj Kopernik – 1473 -1543
- Mikołaj Rej („Polacy nie gęsi i swój język mają)
- Jan Kochanowski (wprowadził do polskiej literatury fraszki)
- Andrzej Frycz Modrzewski („O poprawie Rzeczypospolitej” – 1503-1572)
- Maciej z Miechowa - Miechowita (historyk, lekarz, geograf, astrolog – 1457-1523)

Treści przywilejów szlacheckich:
Przywilej koszycki rok 1374 – szlachta musiała płacić dwa grosze od łana chłopskiego, a z innych opłat szlachta była zwolniona, szlachta była wynagradzana za walkę poza granicami państwa, oprócz tego zwolniona była z ponoszenia kosztów budowy zamków warownych. Podwyższenie podatku musiało być uzgadniane ze szlachtą, przyznawano urzędy miejscowym, a starostami mogli być tylko Polacy.
Przywilej jedlneńsko - krakowski rok 1430-1433 – szlachta była wynagradzana za uczestnictwo w wojnach poza granicami kraju, król nie mógł zabierać bez zgody sądu majątku. Szlachciac nie mógł zostać uwięziony bez zgody sądu.
Przywilej nieszawsko – cerekwicki 1454 – król nie mógł wypowiadać wojny bez zgody szlachty, nie mógł on również nakładać bez ich zgody nowych podatków, sądy królewskie w większości zastąpiono sadami szlacheckimi.
Przywilej radomski rok 1505 – bez zgody szlachty król nie mógł niczego zmienić.

Treści przywilejów ograniczający prawa i swobody mieszczan i chłopów na rzecz szlachty:
Przywilej piotrkowski rok 1496 – zakaz nabywania ziemi przez mieszczan, zakaz pełnienia większości urzędów przez mieszczan, ograniczenie wychodźstwa (nie wolno opuszczać swojej ziemi) chłopów.
Przywilej warecki rok 1423 – tylko szlachta może wykupić majątki sołtysie, ceny maksymalne na wyroby rzemieślnicze ustala wojewoda.
Przywilej nieszawsko cerekwicki rok 1454 – przewóz soli bez ceł i nabywanie bez pośrednictwa miast.
Przywilej toruński rok 1520 i przywileje z lat 1518, 1532, 1538, 1543 - wyłączne sądownictwo pana nad chłopem – sądy patrymonialne, uchwalenie przymusowej pańszczyzny na 1 dzień tygodnie, dalsze przywiązanie chłopa do ziemi, nakaz sprzedania ziemi posiadanej przez mieszczan.

Litwa, a Polska po 1569 - czynniki łączne Litwa, a Polska po 1569 - czynniki rozłączne
Król Skarb
Pieniądz (moneta) Wojska
Polityka zagraniczna Sądownictwo
Polityka wewnętrzna Urzędy
Sejm

Nazwy głównych nurtów reformacji w Polsce:
- Luteranizm (Gdańsk, Toruń, Poznań - mieszczanie)
- Kalwinizm ( Małopolska, Litwa – szlachta)
- Arianizm – Bracia Polscy (wyłonili się z kalwinizmu Raków, okolice Lublina)
- Bracia Czescy (oseidlali się na terenie Wielkopolski, okolice Leszna i Poznania)
- Anabaptyzm

Główne ośrodki reformacji w Polsce:
- Raków
- Pińczów
Przedstawiciele kontreformacji w Polsce:
- Stanisław Hozjusz (sprowadził do polski jezuitów)
- Piotr Skarga
- Jakub Wujek (przetłumaczył na polski biblię)

Najważniejsze cechy stylu renesansowego w sztuce i architekturze:
- kopuły
- realistyczne oddanie postaci w rzeźbach i w malarstwie
- nawrót do antyku

Przykłady zabytków sztuki i architektury renesansowej:
- zamek wawelski
- kaplica zygmuntowska
- zamek w Baranowie Sandomierskim
- Zamość
- Ratusz w Poznaniu

Nazwy ziem włączonych do Korony w wyniku Unii Lubelskiej:
- Podlasie
- Wołyń
- Podole
- Kijowszczyzna

Hołd pruski – mistrz zakonu krzyżackiego oddaje Polsce w lenno Prusy Książęce
Folwark – gospodarstwo rolne szlachty
Pańszczyzna – przymusowa, darmowa praca chłopów na rzecz pana
Poddaństwo – forma uzależnienia chłopów od pana, przywiązanie do ziemi, sądownictwo patrymonialne
Sejmik – zjazd szlachty danej ziemi lub województwa, organ szlacheckiego samorządu terytorialnego
Sejm walny – trzy sejmujące stany: król, senat i izba poselska, sejm walny ustanawiał prawa w Polsce
Senat – izba wyższa w sejmie w skład której wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi, biskupi, wojewodowie i kasztelanowie
Demokracja szlachecka - demokracja ograniczająca się jedynie do szlachty, czyli rządy ludu, ale tylko wśród szlachty
Instrukcja poselska – zadania, które delegat szlachty miał wykonać na sejmie
Konstytucja – zbiór praw zasadniczych
Unia realna – połączenie nie tylko za sprawą króla
Unia personalna – połączenie tylko poprzez króla
Magnateria – najbogatsza szlachta, mająca największe znaczenie w państwie
Ruch egzekucyjny - ruch szlachecki mający na celu „naprawę” państwa, zwany egzekucją praw i dóbr skierowanych przeciwko możnowładcą, chodziło o zwrot królewszczyzn
Arianie – Bracia Polscy, odłam kalwinizmu, głosili, że wszyscy ludzie powinni być braćmi i powinni być sobie równi, mieli wrogi stosunek do wojen i przelewu krwi
Różnowiercy – inaczej innowiercy czyli protestanci
Dysydenci – ogólne określenie wyznawców innej religii niż panująca
Zbór – kościół protestancki
Konfederacja – związek szlachty, duchowieństwa lub miast zawierany w celu przeprowadzenia określonych spraw lub obrony swoich interesów
Wolna elekcja – wybór króla przez ogól szlachty
Artykuły henrykowskie – zbiór najważniejszych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, które podpisał Henryk Walezy
Pacta Conventa – rodzaj umowy miedzy królem, a wyborcami
Związek kultury polskiej z odrodzeniem we Włoszech – drogi docierania do Polski kultury renesansu były miedzy innym szlakami handlowymi, w wyniku podróży szlachty po Europie w celach turystycznych oraz po przez dwór królewski ostatnich Jagiellonów.
Proces kształtowania się demokracji szlacheckiej – w 1493 wykształciła się izba poselska, to były pierwsze kroki w demokracje szlachecką, powoli szlachta uzyskiwała coraz więcej przywilejów, tak iż po pewnym czasie to do nich należała władza, Gromadzili się oni na sejmikach i uzgadniali wszystkie prawa, a król miał coraz słabsza władze, gdyż po niedługim czasie nie mógł wprowadzić żadnego prawa bez zgody szlachty.

Uszeregowanie wydarzen prowadzących do umocnienia pozycji Polski nad Bałtykiem w XVI w.:
1. Hołd Pruski – 1525
2. Inflanty – 1561
3. Inflanty – 1561
4. Wojny z Rosją (pierwsza wojna Północna)
a) flota kaperska
5. Rozejm w Szczecinie – 1570r.

Podczas ślubów wiedeńskich uzgodniono, że w razie wymarcia Jagiellonów Czesko – Węgierskich, tron po nich przejmują Habsburgowie, a nie Jagiellonowie Polscy. I właśnie tak się stało w 1526 roku.


Rozwój gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej rozwijał się m.in. dlatego, iż:
- rynek zbytu na zboże w Europie zachodniej rósł
- wzrost znaczenia politycznego szlachty
Ponieważ w tym czasie wzrósł znacznie popyt na zboże w europie zachodniej polscy chłopi na tym zarabiali, a szlachta również chcąc się wzbogacić najmowała więcej chłopów do swoich folwarków i także powiększała je.


Gdańsk pełnił ważną rolę przede wszystkim w handlu morskim dla Rzeczpospolitej.


W Polsce nie było dynastii panującej, a to powodowało, że władcy dawali przywileje najważniejszemu ze stanów – szlachcie, przez co szlachta była coraz bardziej uprzywilejowana, a to wraz z rozwojem gospodarczym szlachty powodowało jej coraz większa dominację.


Uważam, że XVI wiek jest złotym wiekiem dla polskiej kultury, gdyż rozwijała się literatura, zarówno po łacinie jak i w języku ojczystym (Mikołaj Rej, Jan Kochanowski), rozwijało się szkolnictwo, rozwój architektury, sztuki, nowe siedziby królewskie (Wawel), możnowładców (Baranów Sandomierski), rozwój nauki (Mikołaj Kopernik), myśli politycznie (Frycz Modrzewski).


Przyczyny Unii Lubelskiej:
- brak potomka Zygmunta Augusta
- chęć zachowania ścisłej współpracy Korony i Księstwa Litewskiego
Skutki Unii Lubelskiej:
- powstanie jednego, choć dualistycznego organizmu państwowego



Fenomen polskiej tolerancji religijnej polegał na tym, że w innych krajach ciągle toczono wojny na tle religijnym, a w Polsce każdy szlachcic wierzył w co chciał.


Polski wkład w naukę w Europie:
- „O obrotach ciał niebieskich”
- „ O naprawie Rzeczpospolitej”


W Polsce kontrreformacja odbyła się pokojowo, do ludzi docierano przez przede wszystkim naukę. Zostali sprowadzeni Jezuici.



Wolna elekcja nie była dobra, gdyż powodowała osłabienie władzy centralnej. Każdy z elektów składał wyborcom pewne obietnice, które musiał dotrzymać, większość tych obietnic to były kolejne przywileje, a to osłabiało władze króla.


Artykuły henrykowskie miły znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa szlachty.