Religie świata starożytnego.

Politeizm, wielobóstwo, pojęcie używane w niektórych nurtach religioznawstwa i w języku potocznym na określenie systemów religijnych lub religii, w których występuje wiara w istnienie wielu sił nadprzyrodzonych, a w szczególności upersonifikowanych w bytach osobowych bogów.

RELIGIA GRECKA
Informacje ogólne
Grecji starożytnej religia, religia politeistyczna. Forma, którą przyjęła w klasycznym okresie kultury greckiej (V p.n.e.-IV p.n.e.) była wynikiem wielowiekowych przekształceń i nawarstwień, w których dużą rolę odegrał wpływ kultur wschodnich, Krety, a także twórczość poetów greckich (głównie Homera, Hezjoda i tragików greckich).

Początkowy okres rozwoju wierzeń
Zawiązek religii greckiej stanowiły wierzenia pierwotne autochtonicznej ludności śródziemnomorskiej, na które nałożyły się wierzenia przyniesione przez plemiona indoeuropejskie, m.in. kult Zeusa. Grecy dostając się w sferę wpływów kulturalnych Krety przejęli z religii Minojczyków kult bogini - matki, którą prawdopodobnie utożsamiali z Demeter. Ponadto przejęli rodzaj miejsc kultu (szczyty gór, groty, polany leśne i święte gaje) oraz formy niektórych obrzędów religijnych: ofiary, modlitwy, procesje i agrony, które na gruncie greckim były ulubioną formą oddawania czci bogu (igrzyska greckie). Charakterystyczną cechą religii okresu mykeńskiego był brak posągów, świątyń i kapłanów, obrzędy sprawowali ludzie świeccy.
Wobec rozdrobnienia politycznego Grecji jej religia nie tworzyła organicznej całości. W każdym państewku oprócz uznawanego powszechnie głównego bóstwa (np. Zeusa) czczono liczne bóstwa lokalne, bliższe danej społeczności, m.in. bóstwa opiekuńcze (Atenę w Atenach, Herę w Argos), domniemanego lub rzeczywistego założyciela miasta - herosa lub niższe bóstwa uznane za protoplastów rodów. Zjawiskiem ogólnym był kult domowego ogniska, któremu patronowała Hestia. Obrzędy religijne towarzyszyły wielu funkcjom społecznym. Do większego znaczenia w świecie greckim doszły ośrodki związane z wyrocznią (np. Apollina w Delfach) i igrzyskami (np. ku czci Zeusa w Olimpii).

+ Powstanie i rozwój mitów greckich
Migracje ludności sprzyjały pojawianiu się nowych bogów, którzy wchodzili do panteonu greckiego w charakterze członków rodziny boskiej, z określonym zakresem działania. Wokół nowych bogów powstawały mity, adekwatne do potrzeb danego środowiska, rozpowszechniane przez wędrownych śpiewaków, co doprowadziło do chaosu w mitologii i niejednokrotnie do funkcjonowania kilku sprzecznych ze sobą wersji mitów. Budzenie się świadomości jedności narodowej wśród Greków przyczyniło się do ujednolicenia dotychczasowych wierzeń.
Pewien ład w mitologii greckiej zaprowadził Hezjod (VIII/VII w. p.n.e.), który w swojej Teogonii przedstawił genealogię bogów i powstanie świata. Wg. jego teorii na początku był Chaos, niezmierzona przestrzeń, z której wyłoniła się Gaja (Ziemia), Tartar (Otchłań podziemna) i Eros (Miłość), z Gai wyłonił się Uranos (Niebo) i była to pierwsza para bogów. Mieli licznych potomków, których Uranos strącił do Tartaru, pozostawiając jedynie swoich ulubieńców - Tytanów. Gaja, mszcząc się na Uranosie, nakłoniła najmłodszego z Tytanów - Kronosa, aby strącił z tronu ojca i sam objął władzę nad światem. Wraz z siostrą Reą dał on początek nowej generacji bogów, m.in. Hestia, Demeter, Hera, Hades, Posejdon. Dzieci te Kronos zaraz po urodzeniu połykał, bojąc się, aby któreś z nich nie strąciło go z tronu. Gdy urodził się Zeus Rea podała Kronosowi zamiast dziecka kamień w powijakach, który połknął. Zeus wychowywał się w ukryciu na Krecie, a gdy dorósł, strącił ojca z tronu i zmusił go do wyrzucenia z siebie połkniętych wcześniej dzieci.

Razem z rodzeństwem Zeus podjął walkę z Tytanami, którzy pokonani strąceni zostali do Tartaru, a Zeus ze swą rodziną zapanował na Olimpie. Nowymi bogami byli: rodzeństwo Zeusa - Posejdon, Hades i Hera, która została zarazem jego małżonką, Hestia, Demeter z córką Persefoną i dzieci Zeusa: Atena - bogini mądrości, Apollo - bóg światła i piękności, Artemis - bogini łowów, Hefajstos - bóg ognia, Ares - bóg wojny, Afrodyta - bogini miłości i Hermes - poseł bogów. Liczba dwunastu bogów olimpijskich ustanowiona została znacznie później, za sprawą wyroczni delfickiej.
Władza nad światem podzielona była między trzech braci, Hades panował nad światem podziemnym, Posejdon nad morzem, a Zeus w niebie. Nad ziemią panowali wszyscy trzej wspólnie, ale główną władzę sprawował najpotężniejszy z bogów - Zeus. Prócz bogów olimpijskich istniał cały szereg bóstw mniejszych i większych, zamieszkujących ziemię, niebo i podziemia. Religia Greków wiązała się ściśle z życiem człowieka i przyrody, która go otaczała. Grek w każdym przejawie życia widział obecność bóstwa albo jego ingerencję.

Okres hellenistyczny
Zdaniem Greków bogowie tak jak i ludzie wyposażeni byli w dodatnie i ujemne cechy, uchodzili wprawdzie za nieśmiertelnych, lecz nie za wszechmocnych i tak jak ludzie podlegali przeznaczeniu (Mojra). Grecy widzieli w nich swych opiekunów, zabiegali o ich względy i otaczali czcią. Z kultem bóstw wiązali wiele świąt i uroczystości. Bogowie ich zdaniem wchodzili w związki ze śmiertelnymi, a więc ludzie mogli być dziećmi bogów (stąd od czasu Aleksandra Wielkiego myśl o boskim pochodzeniu panujących).
Z dawna istniał u Greków kult zmarłych, z którym wiązała się wiara w życie pozagrobowe. W czasach Homera wierzono, iż dusza człowieka po śmierci ciała przebywa w Hadesie, bez świadomości swojego istnienia. Od VI w. p.n.e. pojawiło się przekonanie o samodzielnym życiu duszy, dążącej do czystości i wieczności. Zaczęto wierzyć, że każdy zły czyn zostanie w podziemiach ukarany i że zmarli mają świadomość tego, co się dzieje na świecie. Podboje Aleksandra Wielkiego i zmiany, jakie zaszły we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie hellenizmu, dotknęły również spraw religijnych. Wyraziło się to m.in. w przejmowaniu niektórych kultów wschodnich, rozpowszechnianiu się judaizmu (prozelityzm), w tzw. synkretyzmie, czyli stapianiu się różnych kultur i bóstw w jedno, z tendencją utworzenia jednego, ale nie jedynego bóstwa.
Chcąc zjednoczyć niejednolite i wieloplemienne społeczeństwo władcy hellenistyczni zaczęli wprowadzać kult osoby panującego. Charakterystyczny dla tego okresu był także kult bogini losu - Tyche oraz babiloński kult gwiazd i planet, którym przypisywano wpływ na bieg wydarzeń. Wiara w przeznaczenie skłaniała Greków do badania woli bogów. Początkowo za pośrednictwem wyroczni, potem poznanie przyszłego losu miała ułatwiać astrologia, a zapobiec niepomyślnym przypadkom gnoza, posługująca się w niższych formach magią. Wyrazem racjonalizujących tendencji w hellenizmie były poglądy Euhemera (IV/III w. p.n.e.), dotyczące pochodzenia bogów. Widział w nich ubóstwione wybitne jednostki zamierzchłych czasów (myśl ta znalazła oddźwięk w poglądach racjonalistycznych XVIII w.). Wszystkie te wierzenia nie zaspokajały jednak ówczesnych dążeń ludzkich - potrzeby szczęścia. Jedni szukali go w radościach życia doczesnego, inni w panujących systemach filozoficznych, wielu widziało je w życiu pozagrobowym. Drogę do szczęścia pozagrobowego wskazywały religie misteryjne. Na tym podłożu znalazł licznych wyznawców chrześcijaństwa, który rozwijał się w okresie cesarstwa rzymskiego

RELIGIA RZYMSKA
Rzymu starożytnego religia, Rzymianie byli politeistami, ich wierzenia wywodziły się kultów indoeuropejskich (kult nieba i zjawisk atmosferycznych - Jupiter, kult ogniska domowego - Westa). Wierzono w bezosobowe bóstwa (numina), które pojawiały się w każdym działaniu (kiełkowanie ziarna, błysk gromu, stan bydła) określane jedynie nazwą czynności. Kult o charakterze magicznym miał na celu pozyskanie przychylności lub unieszkodliwienie ich mocy.
Rzymianie starali się zachować harmonię między światem ludzi i bogów (Pax Deorum) przez przestrzeganie praw moralnych. Prośbę wobec bóstwa wzmacniano podjęciem wobec nich zobowiązania (votum) i ścisłym przestrzeganiem jego wypełnienia. Obrzędy miały charakter społeczny. W imieniu państwa sprawowane były przez odpowiedniego urzędnika, w imieniu rodziny czynił to ojciec. Jednostka jako część społeczności korzystała z dobrodziejstw kultu.
Rzymianie czcili również przodków (many, geniusz ojca rodziny). Wierzyli w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. Bóstwa opiekowały się rolnikami i żołnierzami (np. Mars był zarazem bóstwem wojskowym i rolniczym, a najstarszy - z VI w. p.n.e. - kalendarz świąt rzymskich, tzw. kalendarz Numy, zawierał święta rolnicze i związane z wojną).
W miarę wzrostu terytorialnego państwa przyłączano do kultu rzymskiego bóstwa innych narodów latyńskich (np. sabińskiego Kwirynusa, westalki). Etruskowie pozostawili trwały ślad w postaci triady kapitolińskiej (Jowisz, Junona, Minerwa), kultu Saturna, Juturny i Wolturna oraz sztuki sakralnej wróżby (tzw. disciplina etrusca), walk gladiatorów w czasie obrzędów pogrzebowych, jak też wprowadzenia masek zmarłych.

Hellenizacja religii rzymskiej rozpoczęła się od przejęcia w czasach Tarkwiniuszy (Tarkwiniusz Stary, Tarkwiniusz Pyszny) greckich ksiąg sybillińskich (Sybilla). Greckie bóstwa zostały utożsamione z rzymskimi, przy czym zachowano stare, rodzime nazwy. Przyczyniło się to do dalszej antropomorfizacji rzymskiego panteonu. Nowe bóstwa (jak Apollo, Polluks czy Herkules) otrzymały liczne świątynie.

W czasie wojen punickich została ustanowiona dwunastka rzymskich bogów na wzór bóstw olimpijskich (Jowisz, Junona, Neptun, Minerwa, Mars, Wenus, Apollo, Diana, Wulkan, Westa, Merkury, Ceres). Wiele dawnych rzymskich bóstw zostało zapomnianych. Pojawiły się również kulty bóstw uosabiających cnoty i ideały (np.: Pietas - "pobożność", Konkordia - "zgoda", Wictoria - "zwycięstwo" itp.).
Przejmowano jedynie te obrzędy, które były zgodne z rzymską tradycją i interesami państwa. Kapłani (sacerdotes) stali na straży czystości kultu, prowadzili formularze modlitw oraz wykazy dni (tzw. fasti). Będąc urzędnikami z wyboru, zorganizowani byli w kolegia (pontyfikowie, augurowie, haruspikowie) i bractwa (saliowie, luperkowie, fecjałowie). W kultach prywatnych ofiarnikiem był ojciec rodziny, obecność kapłana potrzebna była jedynie przy ważniejszych obrzędach (np. uroczyste zaślubiny).
Z czasem kult rzymski uległ również częściowej hellenizacji, ponadto przemienił się pod wpływem zmian w rzymskim społeczeństwie (potrzeba indywidualnego kontaktu z bóstwem, modlitwa osobista). Otwarto świątynie i wystawiono posągi bóstw na placach. Pojawiły się procesje z wizerunkami bogów, uroczystości uświetniano igrzyskami (ludi) lub wyścigami konnymi.
Od 249 p.n.e. rozpoczęto obchody nowego wieku (ludi saeculares), a od 217 p.n.e. lectisternium (uczta 12 bogów) jako uroczystej formy modlitwy błagalnej. Podbój Grecji (146 p.n.e.) spotęgował wpływ hellenizmu, nastąpiły zmiany w życiu społecznym i religijnym Rzymu. Znikły dawne cnoty rzymskie (Pietas), a z nimi tradycyjna religia rzymska. Warstwy wykształcone przejęły greckie systemy filozoficzne (epikureizm, stoicyzm) w miejsce religii przodków.
Religia rzymska uległa orientalizacji (204 p.n.e. wprowadzono kult Kybele, na początku I w. p.n.e. kult egipskiej Izydy i syryjskiej Ma, utożsamionej z rzymską Belloną, wzrosło znaczenie astrologii i magii). W społeczeństwie obniżył się prestiż kapłanów rzymskich. Próby wskrzeszenia przez Oktawiana Augusta dawnej religii i moralności nie przyniosły rezultatów. Religia starorzymska nie mogła już zaspokoić potrzeb ludzi, dlatego zwracali się oni do orientalnych systemów misteryjnych (egipskie, syryjskie, frygijskie). Na obszarze imperium rzymskiego szczególne miejsce zyskał kult perskiego Mitry.
W celu integracji społeczeństwa usiłowano wprowadzić na stałe oparty na wzorach hellenistycznych kult cesarzy. Pojawiły się tendencje monoteistyczne, które wielość bóstw traktowały jako symboliczne przedstawienie cech jednego boga. Ostatnią reformą dawnej religii grecko-rzymskiej było wprowadzenie religii solarnej, opartej na kulcie boga Słońca (Sol), ustanowionej w 274 przez cesarza Aureliana.
Chrześcijaństwo, mimo licznych prześladowań (m.in.: Nerona, Septymiusza Sewera, Dioklecjana) i reakcji pogańskiej (Julian Apostata), powoli wyrosło na jedyną religię w imperium. W 392 cesarz Teodozjusz I Wielki zakazał wyznawcom dawnych wierzeń wszelkich praktyk religijnych, co przyczyniło się do upadku religii rzymskiej.
Mimo oficjalnego zakazu niektóre obrzędy trwały jeszcze wiele lat, a pewne elementy religii starorzymskiej przetrwały do czasów obecnych w obrzędach Kościoła katolickiego (np. tytuł pontifex maximus na określenie papieża) i praktykach ludowych.

Teogonia, system mitów religijnych dotyczący genezy bogów i ich wzajemnych relacji. Religioznawstwo współczesne traktuje kwestie teogoni symbolicznie, uznając opisywane przez nią zdarzenia jako wyraz wielu funkcji sfery sacrum. Przykładem teogoni jest Teogonia Hezjoda opisująca powstanie i losy bogów greckiego panteonu, a także teogonie indyjskie zawarte w Puranach.
Hezjod w swojej Teogonii jedynie uściślił genealogie wielkich bohaterskich rodów; wg Teogonii z Chaosu wyszły Ziemia (Gaja), Podziemie (Tartar), Miłość (Eros), Ciemność (Erebos), która zrodziła światło dzienne (Eter), Gaja zaś powiła Niebo (Uranosa) i Morze (Pontos); tak oto światło narodziło się z ciemności, a kształty z bezkształtu. Gaja, za sprawą Uranosa, dała życie pierwszemu pokoleniu bogów i tytanom, jednym z nich był Kronos, zwyciężony później przez swego syna Zeusa. Od tamtego czasu Zeus wraz z innymi bogami olimpijskimi włada nad światem. Ze związków bogów ze śmiertelnikami wywodzą się herosi.
Judaizm, mozaizm, najstarsza monoteistyczna religia, prekursor chrześcijaństwa i islamu, narodowa religia Żydów. Wyznawcą jej może być tylko ten, kto urodził się z matki Żydówki. Bardzo rzadko dopuszcza się przyjmowanie wyznawców innego pochodzenia etnicznego. Równocześnie judaizm jest zespołem wartości, norm i postaw etycznych wynikających z tradycji, obyczaju i religii Żydów. Za założyciela religii judaistycznej, uznającej za jedynego Boga Jahwe (przy czym imienia Jahwe Żydzi nie wymawiają), uchodzi Mojżesz (Mose). Od jego imienia judaizm jest także nazywany "mozaizmem".
Mojżesz żył ok. 1250 p.n.e., był synem Amrama i Jakebed z plemienia Lewi, urodzonym w Egipcie. Jest uznawany za założyciela religii, twórcę przymierza między Bogiem i ludem izraelskim, odbiorcę objawień Bożych, wyzwoliciela ludu izraelskiego z niewoli egipskiej, twórcę życia narodowego. Mojżesz dał ludowi Torę, obejmującą pięć ksiąg Mojżeszowych (Pięcioksiąg) Będąc założycielem religii był równocześnie prawodawcą, kapłanem i przywódcą swojego ludu. Został uznany za nosiciela Objawienia przez chrześcijaństwo i islam .

Symbolami judaizmu są:
1) Magen David - gwiazda Dawida, zwana także Tarczą Dawida. Jest to sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa przeplatające się trójkąty (heksametr);
2) menora - świecznik siedmioramienny wykonany z jednej bryły metalu, który już w pierwotnej chacie służył do oświetlania świętego miejsca (współcześnie również podstawowy element herbu państwa Izrael).
Miejscem kultu Żydów jest synagoga (bożnica).
Judaizmu doktryna
Podstawę religii Żydów stanowi:
1) wiara w jednego i jedynego Boga, będącego bytem rzeczywistym;
2) ufność i wiara w posłannictwo religijne Żydów, jako naród wybrany przez Boga.
Zasady religii żydowskiej, będące jednocześnie surowo przestrzeganym prawem, zapisane są w Talmudzie, który jest uzupełnieniem Starego Testamentu.
Doktryna judaizmu określa następujące przymioty Boga:
1) najwyższy byt i stwórca świata, któremu ludzie muszą oddawać cześć;
2) sprawujący opatrzność nad światem;
3) sprawiedliwy i miłosierny;
4) wszechmocny;
5) wszechobecny;
6) zewnętrzny wobec świata (Ojciec na niebie);
7) bezcielesny (czysty duch), co pociąga za sobą zakaz wyobrażania Boga za pośrednictwem materii - Boga można jedynie przedstawić za pomocą słowa.
Judaizm przyjmuje zasadę harmonii pomiędzy Bogiem i światem, podstawą której jest posłuszeństwo Prawu ogłoszonemu człowiekowi przez Boga oraz przymierze zawarte za pośrednictwem Mojżesza na Synaju. Z narodu żydowskiego, jako narodu wybranego, wyjdzie Mesjasz, który ustanowi królestwo Boże na ziemi, będące przygotowaniem do ostatecznego królestwa w przyszłym świecie, w którym nastąpi zmartwychwstanie zmarłych i sąd ostateczny oraz powszechny dopełniający dzieło boże.
Koncepcja człowieka zakłada jedność ciała i duszy, co pozwala człowiekowi spełniać powinności wobec Boga i świata (realizację zadań wyznaczonych przez Boga). W doktrynie judaizmu Bóg jest jeden i jedyny. Człowiek chcący wypełnić zadania wyznaczone przez Boga musi się powstrzymać od:
1) bałwochwalstwa;
2) bluźnierstwa;
3) kazirodztwa;
4) zabójstwa;
5) kradzieży;
6) jedzenia mięsa wyrwanego z żywych zwierząt;
7) przestrzegać sprawiedliwości.
Judaizmu etyka
Metafizyczną podstawą etyki są przykazania, które ludziom dał Bóg. Kwintesencja etyki judaizmu zawiera się w dwóch sentencjach biblijnych: Będziesz miłował twojego Boga Jahwe z całego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił oraz bliźniego swego jak siebie samego. Ponadto Żydów obowiązuje 613 nakazów i zakazów sformułowanych w Biblii (Pismo Święte) i Talmudzie, szczegółowo regulujących życie Żydów zgodnie z nakazami wiary. Dotyczą one m.in. obrzezania (dowodu przymierza), szabatu, modlitwy, przepisów pokarmowych, świąt, postu, zawierania małżeństwa itd. (w chrześcijaństwie, w przeciwieństwie do islamu, usunięto drugie przykazanie, zabraniające czci posągów lub jakichkolwiek zmaterializowanych wyobrażeń Boga. Wokół tego przykazania w Kościele toczył się długi spór znany pod nazwą problemu "obrazoburstwa").

GRUPY RELIGIJNE:
Sadyceusze- bogaci kupcy, współpracujący z Rzymianami
Faryzeusze- „pobożni” – przywiązani do Tory
Uczeni w piśmie- Rabini- żydowscy teolodzy
Eseńczycy- odcinali się od życia codziennego, politycznego

NAZIRATU ŚLUBY- wyrzekanie się wszelkich wygód i przyjemności

Nowy Testament, druga, następująca po Starym Testamencie, część Pisma Świętego. Obejmuje 4 ewangelie, w tym 3 ewangelie synoptyczne, Dzieje Apostolskie, listy: 14 Pawła, 2 Piotra, 1 Jakuba, 1 Judy, 3 Jana i Apokalipsę.
Powstał między połową I a połową II w. (pisarze chrześcijańscy z II w. znają już cały jego kanon) w językach aramejskim i greckim - zachował się wyłącznie w wersji greckiej. Najstarsze znane fragmenty odpisów pochodzą z II w. (tzw. papirusy J. Rynaldsa, A. Chester Beatty'ego, M. Bodmera), większe kodeksy z IV (Sinaiticus, Vaticanus) i V w. (Alexandrinus).

Chrześcijaństwo, jedna z wielkich religii monoteistycznych, wyznawana ob. przez ok. 30% ludności świata. Spośród blisko 1,8 mld chrześcijan ok. 970 mln stanowią katolicy, 300-450 mln protestanci, ok. 150 wyznawcy prawosławia, ok. 60 mln anglikanie, ok. 30 mln członków starożytnych Kościołów wschodnich; ok. 150 mln należy do różnego rodzaju sekt. Chrześcijanie przeważają w strukturze religijnej Europy, obu Ameryk i Australii, w Afryce stanowią ok. 33% ludności, w Azji - nieznaczną mniejszość.

Powstała na Bliskim Wschodzie, w ówczesnej prowincji rzymskiej Judei, zwanej później Palestyną, w wyniku nauczycielskiej i eklezjotwórczej działalności Jezusa Chrystusa oraz Jego odkupicielskiej śmierci na krzyżu i zmartwychwstania. Pierwsza wspólnota chrześcijańska ukształtowała się w Jerozolimie wokół apostołów. Tworzyli ją Żydzi nawróceni bądź jeszcze za życia Jezusa, bądź w wyniku pierwszej katechezy św. Piotra, wygłoszonej w związku z zesłaniem Ducha Św. (ok. 30 n.e.); zachowywali przepisy Tory, np. dotyczące obrzezania ( judeochrześcijanie), ale też praktykowali chrzest i Eucharystię. Podobne gminy powstawały też w diasporze. W stosunku do członków jednej z takich gmin, działającej w Antiochii Syryjskiej, użyto po raz pierwszy ok. poł. I w. określenia chrześcijanie. Uważano ich początkowo za odłam judaizmu. O ich ostatecznym rozdziale zadecydowała z jednej strony różnica postaw wobec wojny żydowskiej, z drugiej zaś rosnąca liczba wyznawców wywodzących się spoza kręgów żydowskich, co pociągnęło za sobą konieczność uniwersalizacji nowej religii, m.in. poprzez rezygnację z większości przepisów Prawa Mojżeszowego (usankcjonował ją tzw.Sobór Jerozolimski). Znaczącą rolę odegrał w tym procesie św. Paweł z Tarsu. W wyniku jego działalności, a także w wyniku misyjnych podróży św. Piotra, św. Jana Ewangelisty i in. chrześcijaństwo znajdywało wyznawców daleko poza Palestyną - w Egipcie, Azji Mniejszej, Syrii, Grecji, Italii, także w Rzymie. Członkowie rozproszonych gmin chrześcijańskich mieli świadomość przynależności do jednej wspólnoty religijnej.

W 2. poł. I w. spisano księgi NowegoTestamentu, które wraz ze Starym Testamentem (w wersji bliskiej Septuagincie) stworzyły chrześcijański kanon Biblii. Przewodnictwo w gminach było 1-osobowe. Kształtowała się hierarchia, na przeł. I i II w. tworzyli ją biskupi, prezbiterzy i diakoni. W II-III w. powstały patriarchaty w Rzymie, Aleksandrii i Antiochii, nieco później w Konstantynopolu (381) i Jerozolimie (451), a także - poza granicami cesarstwa - katolikaty: w Persji i Armenii (IV w.) oraz w Gruzji (V w.). Miejsce szczególne zajmował biskup Rzymu jako następca św. Piotra, który zginął w tym mieście śmiercią męczeńską. W początkowym okresie, zwłaszcza za panowania Nerona, Domicjana, Trajana, Marka Aureliusza, Decjusza i Dioklecjana, chrześcijanie byli obiektem prześladowań. Dopiero edykt mediolański, wyd. 313 przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza, położył temu kres. 380 ces. Teodozjusz I Wielki uznał ch. za religię panującą, co przyczyniło się do jej rozwoju i ekspansji na całe terytorium cesarstwa. Już wcześniej, od II-III w. zaczęła kształtować się teologia i filozofia chrześcijańska, której wyrazem były pisma Ojców Apostolskich, apologetyka, następnie cała patrystyka (Ojcowie Kościoła i inni pisarze chrześcijańscy).

Dość wcześnie pojawiły się różnice dogmatyczne w rozumieniu prawd wiary, prowadzące do powstawania herezji - znacznymi wpływami na Zachodzie, zwłaszcza wśród plemion gockich, cieszył się arianizm, na Wschodzie z kolei sporo zwolenników zdobywał monofizytyzm i nestorianizm. Ustaleniu dogmatów poświęcone były pierwsze sobory powszechne: Nicejski, Konstantynopolitański I, II i III, Efeski, Chalcedoński - przyjęta wówczas wykładnia, streszczona w tzw. symbolach wiary, obowiązuje do dziś w głównych Kościołach chrześcijańskich, m.in.: katolickim, prawosławnym, protestanckim, anglikańskim. W VIII-IX w. miał miejsce poważny kryzys ideowy spowodowany ikonoklazmem. Od III w. duchowość chrześcijańska znajdowała wyraz w rozwoju najpierw anachoretyzmu, później cenobityzmu i wielkich wspólnot zakonnych. Kształtowała się sztuka, architektura i poezja chrześcijańska.

Postępująca od VII w. ekspansja muzułmanów spowodowała islamizację obszarów dotąd chrześcijańskich na Wschodzie, w Afryce Północnej i Hiszpanii (tę ostatnią odzyskano w wyniku wielowiekowej rekonkwisty). Procesowi chrystianizacji podlegały z kolei coraz rozleglejsze obszary Europy - po Słowiańszczyznę i Skandynawię w IX-XI w. W wyniku tzw. schizmy wschodniej, 1054 chrześcijaństwo podzieliło się ostatecznie na wschodnie (prawosławie) i zachodnie (katolicyzm, Kościół katolicki) - ich dzieje biegły odtąd odrębnymi drogami. Na Zachodzie wzrost autorytetu papieży następował na przemian z jego upadkiem i próbami uzależnienia od władców świeckich lokalnych organizacji kościelnych lub Kościoła jako całości (awiniońska niewola papieży, schizma zachodnia); źródłem tych ostatnich był cezaropapizm, stanowiący szczególną bolączkę Kościoła wschodniego. Podejmowano krucjaty w celu odzyskania ziem będących kolebką chrześcijaństwa lub walki z szerzącymi się ruchami heretyckimi (albigensi), zwalczanymi też przez inkwizycję. Równocześnie kwitło życie umysłowe, rozwijała się sztuka chrześc. najpierw romańska, następnie gotycka. Zawiązały się zakony żebrzące: dominikanów i franciszkanów. W efekcie ruchów reformatorskich, jakie występowały w Kościele katol. w XVI w., powstało szereg odłamów religii chrześc.: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm itp., określanych wspólną nazwą protestantyzmu; tworzenie nowych Kościołów mających swe źródło w ch. miało miejsce także w latach późniejszych. Reformacja wywołała też wewętrzną reformę katolicyzmu, m.in. na Soborze Trydenckim. Wielkie odkrycia geograficzne pociągnęły za sobą chrystianizację Afryki, obu Ameryk oraz Australii i Oceanii, prowadzoną zarówno przez misjonarzy katolickich, jak i protestanckich. Trudna i stosunkowo mało owocna była akcja misyjna w Azji ze względu na mocno ugruntowane tam tradycje rel. hinduizmu, buddyzmu i islamu. Sobór Watykański I , przyjąwszy uchwałę o nieomylności papieża, przyczynił się do pogłębienia rozdźwięku między różnymi Kościołami chrześcijańskimi. Równocześnie od poł. XIX w. rozwijał się w chrześcijański ruch ekumeniczny, dążący do zjednoczenia wszystkich wyznawców Chrystusa na drodze wzajemnego dialogu i eliminacji powstałych w ciągu wieków różnic konfesyjnych. Obecnie towarzyszy mu dialog z wyznawcami religii niechrześcijańskich. Na przełomie XIX i XX w. w łonie katolicyzmu zarysował się kryzys związany z modernizmem, później na sytuację Kościoła katolickiego i innych Kościołów chrześcijańskich wpływały znacząco wyzwania o charakterze społecznym i politycznym, zwłaszcza nazizm i komunizm oraz liberalizacja i ateizacja życia.

Podstawą religii chrześcijańskiej jest uznanie Biblii (Pisma Św.), składającej się ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu, za objawienie Boże, a Jezusa Chrystusa za Syna Bożego, zapowiedzianego odkupiciela ludzkości. Główne punkty wiary chrześcijańskiej zawiera Nicejsko-konstantynopolitański symbol wiary, zwany też Credo. Jako religia monoteistyczna chrześcijaństwo przyjmuje istnienie jednego Boga w 3 Osobach, które stanowią Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św. (Trójca Św.). Człowiek, stworzony jako mężczyzna i kobieta oraz jako istota wolna, powołany został do życia w szczęściu i do obcowania z Bogiem, który darzy go miłością i który winien być przezeń kochany. Miłości tej człowiek sprzeniewierzył się poprzez grzech, którego skutkiem są doczesne cierpienia i śmierć. Bóg pragnie wyzwolić człowieka, dlatego objawia się w historii, początkowo narodowi Izraela, potem wszystkim pozostałym. Pełnię objawienia przyniósł Jezus Chrystus, który poprzez swą śmierć na krzyżu odkupił też grzech człowieka wobec Boga, zmartwychwstając następnie i wstępując do nieba. Stał się on założycielem Kościoła jako wspólnoty wierzących, w której działa nieustannie Duch Św. Dalszy los każdego z ludzi zależy od niego samego. Prowadząc życie zgodne z Bożymi nakazami, człowiek wierzący spodziewa się po śmierci zbawienia ( niebo); zatwardziałym grzesznikom grozi natomiast wieczne potępienie ( piekło). Chrześcijanie oczekują tryumfalnego powrotu Chrystusa, czyli paruzji, powszechnego zmartwychwstania i sądu ostatecznego, który rozstrzygnie kwestie nagrody i kary (niektórzy ufają, iż nastąpi powszechne zbawienie, tj. apokatastaza); po nim nastąpić ma odnowa stworzenia i wieczne życie w Bogu. W myśl doktryny chrześcijańskiej człowiek winien starać się nawiązać osobistą więź z Bogiem, przyjmując Słowo Boże mocą wiary i udzielonej sobie łaski, wspieranych zarówno modlitwą i kontemplacją, jak uczestnictwem w życiu Kościoła (liturgia, przyjmowanie Eucharystii i innych sakramentów). Nakazy Boże zobowiązują go m.in. do miłości bliźniego i poszanowania życia - stąd zaangażowanie chrześcijan w życie społeczne, działalność charytatywna, upominanie się o prawa dla prześladowanych itp. są świadectwem ich wiary. Wpływ chrześcijaństwa na cywilizację i kulturę, zwłaszcza europejską, jest od czasów starożytnych olbrzymi. Wyrosło z zespolenia surowych zasad judaizmu z tradycjami grecką i rzymską, które przechowało po upadku cesarstwa rzymskiego. Zasady etyczne chrześcijaństwa przyjmowane są w znacznej mierze nawet przez ludzi niewierzących, traktujących je jako uniwersalne prawdy humanizmu. Chrześcijaństwo sprzyjało też rozwojowi wszelkich gałęzi sztuki - zarówno w sferze duchowej, inspirując ich treści, jak materialnej, poprzez mecenat nad artystami.