Powstanie nowoczesnych partii politycznych na ziemiach polskich w końcu XIX i na początku XX w. i ich wpływ na kształt II Rzeczpospolitej

Pod koniec XIX w na ziemiach polskich zaczęły kształtować się ruchy polityczne należały do nich m.in.: ruch robotniczy, ruch narodowo- demokratyczny oraz ruch ludowy.

Na powstanie ruchu robotniczego miał wpływ szybki rozwój klasy robotniczej zaistniały w wyniku uprzemysłowienia ziem polskich. Postawił on na porządku dziennym palącą kwestię społeczną, kwestię robotniczą. Ciężkie warunki bytowe, nieograniczony czas pracy, brak ustawodawstwa społecznego, masowe zatrudnianie nisko opłacanych kobiet I młodocianych, nieludzkie często traktowanie pracowników rodziły poczucie krzywdy, a zarazem I solidarności skupionych w jednym zakładzie ludzi. Narastający konflikt społeczny przeplatał się z narodowościowym, właścicielami I nadzorcami byli bowiem przeważnie ludzie obcy: Niemcy, Żydzi, Anglicy, Francuzi I inni. Polska klasa robotnicza wywodziła się w przeważającej części ze wsi. W jej szeregach znalazło się jednak również wielu zrujnowanych rzemieślników, a także zdeklasowanej szlachty, usuniętej z ziemi przez zaborców. Ta właśnie ostatnia grupa wniosła do fabryk pamięć powstań I tradycji narodowych, świadomość polityczną, podsycała poczucie niezadowolenia. Robotnicy pochodzenia szlacheckiego, w dużej mierze tez I rzemieślniczego, stali się najbardziej bojową częścią klasy robotniczej, organizatorami jej walki. Wiele inicjatyw wniosła też do ruchu lewicowa inteligencja, przede wszystkim studenci uczący się na uniwersytetach rosyjskich, na których zetknęli się z rewolucyjną ideologią Narodowej Woli, a także nowinkami socjalistycznymi. Wywarli także na nich wpływ emigranci polscy działający w I Międzynarodówce Robotniczej. Pionierami ruchu robotniczego w zaborze pruskim byli usunięty ze studiów w Petersburgu za działalność polityczną Ludwig Waryński, a także Józef Uziębło- organizatorzy "kas oporu" I "kół rewolucyjnych". Pierwsi działacze robotniczy w Kongresówce opracowali w 1879r. "Program Socjalistów Polskich", zwany "programem brukselskim", gdyż dla zmylenia policji datowany był w Brukseli. Program ten głosił idee walki klas I międzynarodowej solidarności robotników, pomijał natomiast całkowicie kwestię narodową I sprawę niepodległości. Ponieważ kładł jednak nacisk na rewolucję społeczną mającą obalić kapitalizm, siłą rzeczy zwracał się przeciw caratowi. Dlatego jego autorzy spotykali się z życzliwością ze strony znacznej części społeczeństwa polskiego.

W Galicji pierwsze kółka socjalistyczne powstały wśród drukarzy i rzemieślników lwowskich. Działał wśród nich przybyły powstaniec I zesłaniec Bolesław Limanowski, szczery socjalista I patriota, w przyszłości wybitny socjolog I historyk, wsparł go zbiegły z Warszawy Waryński. Gdy jednak próbował skierować cały ruch do konspiracji, spotkał się z niechęcią nawykłych do legalnej działalności Galicjan. W rezultacie Waryński przeniósł się do Krakowa, gdzie wkrótce jednak został aresztowany. W 1880 r. przed sądem stanęło 35 socjalistów oskarżonych o nielegalną działalność. Ława przysięgłych uznała ich za niewinnych, poddanych cara deportowano jednak do Szwajcarii. W zaborze pruskim ruch socjalistyczny nie rozwinął się, tu bowiem górę wziął solidaryzm narodowy, broniący polskości przed germańskim zalewem. Robotnicy górnośląscy związali swoje losy z chrześcijańskim ruchem społecznym.

W tym czasie Waryński po nielegalnym powrocie ze Szwajcarii do Kongresówki założył w 1882 r. na bazie dawnych kółek socjalistycznych pierwszą na ziemiach polskich partię robotniczą, Międzynarodową Socjalno- Rewolucyjną Partię "Proletariat". Działała ona podobnie jak I następne partie w ścisłej konspiracji, gdyż terror. policyjny panujący w zaborze rosyjskim wykluczał wszelkie możliwości legalnego prowadzenia jakichkolwiek działań politycznych. Program "Proletariatu" domagał się swobód politycznych dla robotników, zniesienia wyzysku ekonomicznego, bezpłatnej oświaty, zapowiadał przejęcie w przyszłości ziemi I warsztatów pracy na własność państwa socjalistycznego. W programie zabrakło wyraźnego stanowiska w kwestii agrarnej I sprawie niepodległości. "Proletariat" uważał, że wszelka własność prywatna, a więc I chłopska, jest sprzeczna z zasadą socjalizmu, dlatego nie mógł zjednoczyć sobie mieszkańców wsi. Z kolei silna wiara w szybkie zwycięstwo rewolucji socjalistycznej I odcięcie się od tradycji powstańczych I niepodległościowych spowodowały pominięcie tej kwestii narodowej. Brak stanowiska ruchu robotniczego w tych podstawowych kwestiach zaciążył na jego przyszłości. "Proletariat" działał w ośrodkach robotniczych: w Warszawie, Łodzi, Wilnie, Częstochowie, Żyrardowie, Zagłębiu Dąbrowskim, docierał do Galicji, utrzymywał stosunki z rewolucjonistami rosyjskimi. Organizował kółka robotnicze, inteligenckie, wydawał druki ulotne, broszury I własne pismo "Proletariat". Jego aktywność polityczna w 1883r. zwróciła uwagę policji. Jesienią nastąpiły pierwsze aresztowania- m.in. Waryńskiego. Kierownictwo przejął przybyły z Rosji Stanisław Kunicki, hołdujący walce metodami terroru. W 1884r. nastąpiły już masowe aresztowania, do więzień trafiło ok. 200 członków partii. W 1885r. 29 czołowych działaczy stanęło przed sądem wojennym. Zapadły wyroki śmierci na Kunickiego, Michała Ossowskiego, Jana Pietrusińsiego I Piotra Bardowskiego. Waryński otrzymał wyrok 16 lat więzienia, pozostali- zesłanie I wieloletnią katorgę. 28 stycznia 1886r. wykonano wyrok na 4 proletariatczykach. W 1889r. w twierdzy Szlisselburg zmarł chory na szkorbut I gruźlicę 33 letni Waryński. Rozbita przez represje partia przestała istnieć. Wkrótce jednak ruch miał się odrodzić. W 1888r. Ludwig Kulczycki I Marcin Kasprzak założyli tzw. II Proletariat, organizację nawiązującą do rewolucyjnych I internacjonalistycznych idei swego poprzednika, hołdującą także metodom walki o socjalizm I autonomię Królestwa Polskiego, zakładał kasy oporu, przeprowadził kilka zamachów na dygnitarzy carskich. Przedstawiciele partii brali udział w kongresie paryskim w 1889r. powołującym do życia II Międzynarodówkę , "II Proletariat" był niewielką partią I nie uzyskał tez szerszych wpływów wśród robotników. Większe znaczenie zdobył powstały w Warszawie w 1889 z inicjatywy Juliana Marchlewskiego Związek Robotników Polskich propagujący zasady socjalizmu marksistowskiego I walczący o poprawę warunków bytowych robotników. ZRP unikał walki politycznej, nie poruszał sprawy narodowej, główną działalność skupił na sprawach materialnych ludzi pracy. Starał się legalnie rozwinąć ruch robotniczy, zarazem jednak zorganizował konspiracyjną kasę oporu, spełniającą rolę związku zawodowego, wspierającą finansowo strajki robotnicze. Szczególnie dużą rolę odegrał w wielkim strajku łódzkim w 1892, podczas którego doszło do krwawych starć z wojskiem I policją. Ten tzw. "bunt łódzki" był pierwszym masowym wystąpieniem robotników na ziemiach polskich, dającym proletariatowi poczucie siły mobilizującej go do dalszej walki. Niebawem represje władz carskich osłabiły ZRP. Pozostali na wolności jego działacze zjednoczyli się z "II Proletariatem" I utworzyli Polską Partię Socjalistyczną. Ze Związków Robotników polskich związany był ideowo młody wówczas socjolog, ekonomista, antropolog etnograf I historyk ruchów społecznych Ludwig Krzywicki. Pod koniec swej działalności ZRP upolitycznił się, zaczął głosić hasła międzynarodowej solidarności robotników, a także wyzwolenia narodowego polski. Tymczasem działający na emigracji Bolesław Limanowski, związany z niepodległościową Ligą Polską, zaczął głosić program scalenia myśli socjalistycznej z tradycja stuletniej walki narodu o niepodległość. Jego myśli pochwycili liczni socjaliści działający na emigracji. W 1891 na kongresie socjalistycznym w Brukseli wystąpili oni razem jako jedna delegacja reprezentujaca trzy zabory I emigracje. Na zjeździe w Paryżu w 1892 zwołanym z inicjatywy organizatora tajnych kółek socjalistycznych I współtwórcy "II Proletariatu" oraz II Miedzynarodówki Stanisława Wojciechowskiego powstała wspólna partia nazwana Polską Partią Socjalistyczna. Powołali ja do życia Limanowski, Stanisław Wojciechowski, St. Grabski, Aleksander Dębski, Feliks Perl, Witold Jodko- Narkiewicz. Program PPS głosił hasła walki o niepodległa, demokratyczna RP, bezpośrednie, tajne I równe prawo wyborcze, całkowite równouprawnienie w skład RP na zasadzie dobrowolnej federacji, ośmiogodzinny dzień pracy, minimum płacy roboczej, równe płace dla kobiet I mężczyzn na podobnym stanowisku pracy, ustanowienie zabezpieczeń społecznych gwarantowanych przez państwo, stopniowe uspołecznienie ziemi, komunikacji I środków produkcji. Powstanie PPS odbiło się głośnym echem w kraju I pobudziło do działania miejscowych socjalistów. Pierwsze zgłosiło akces do nowej partii kółko socjalistyczne w Wilnie kierowane przez młodego zesłańca z Syberii, Józefa Piłsudskiego. Następnie weszły do PPS ocalałe resztki "II Proletariatu" I Związku Robotników Polskich. Działalnością PPS kierował Centralny Komitet Robotniczy. W 1892 powstała w Galicji Polska Partia Socjalno- Demokratyczna Galicji I Śląska Cieszyńskiego pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego, Hermana Libermana I Hermana Diamanda. Jej program był zbliżony do programu PPS, dostosowany jednak do warunków politycznych zaboru austriackiego. PPSD działała legalnie, główny nacisk kładła na walkę o powszechne prawo wyborcze, o ustawodawstwo socjalne, usunięcie dominujących wpływów konserwatywnego ziemiaństwa. Partia brała udział w kampaniach wyborczych I w 1897 wprowadziła po raz pierwszy swoich posłów do parlamentu austriackiego. W 1893 również w zaborze pruskim powstała PPS, jednak jej wpływy ograniczyły się jedynie do Górnego Śląska. Większość robotników należała już do organizacji zdominowanych przez duchowieństwo, walczących o utrzymanie polskości w latach "Kulturkampfu" . Szerokie wpływy uzyskała tu także Narodowa Demokracja, która utworzyła Narodowy Związek Robotniczy w 1905. PPS skupiała działaczy o różnych poglądach, wywodzących się z różnych stanowisk, dlatego stała się partią wielonurtową, podatną na wewnętrzne konflikty I rozłamy. Początkowo dominowała w niej grupa Piłsudskiego I Wojciechowskiego, podkreślająca odrębność polskiego ruchu robotniczego od rosyjskiego. Jako nadrzędny cel grupa ta stawiała sprawę niepodległości Polski. Nie zgadzała sie z nią grupa internacjonalistycznych rewolucjonistów, która odcięła się od PPS I w 1893 utworzyła nowa partię Socjal- Demokracja Królestwa Polskiego. W 1900 partia zjednoczyła się z socjalistami litewskimi I przyjęła nazwę Socjal- Demokracja Królestwa Polskiego I Litwy. Jej czołowymi działaczami byli Róża Luksemburg, Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński, Adolf Warski, Bronisław Wesołowski I Cezaryna Wojnarowska. Prowadzili oni walkę z niepodległościowym programem PPS, wciągali do niej socjalistów rosyjskich, niemieckich I innych. Róża Luksemburg dowodziła iż poszczególne części Polski zrastają się organicznie z państwami zaborczymi poprzez rozliczne powiązania gospodarcze I polityczne, a powstania wywołała szlachta, by mieć władze nad pańszczyźnianym chłopem I odsunąć od wpływów burżuazję. Rozbicie w polskim ruchu robotniczym odzwierciedlało rozbicie II Międzynarodówki, w której rewizjoniści I reformiści zerwali z marksistowską teorią rewolucji proletariackiej I preferowali metody walki parlamentarnej, rewolucjoniści upierali się przy swoim, a centryści starali się pogodzić obie strony.

Zalążki ruchu narodowo- demokratycznego występowały w latach 80.XIX w. w kraju I na emigracji. Przemiany gospodarczo- społeczne w wyniku rewolucji przemysłowej, rozwój oświaty I kultury, działalność emigracji politycznej, odgłosy walki narodowowyzwoleńczej w innych krajach oddziaływały na świadomość narodową . w kraju dorastało nowe pokolenie, wyrosłe na tradycjach walki o niepodległość, dostrzegające groźbę germanizacji I rusyfikacji. W Warszawie ukazały się pierwsze numery tygodnika ,,Głos" redagowane przez Józefa Potockiego I Jana Popławskiego. Ukazywały się w nim artykuły nawiązujące do tradycji powstań narodowych, działań emigracji z Towarzystwem Demokratycznym na czele, krytykujące postawę warstw uprzywilejowanych. Głos utrzymywał, że tylko lud potrafi zachować własną tożsamość narodową, pielęgnować rodzimą kulturę, tylko on jeden stanowi ogromną, drzemiącą siłę, która pobudzi w przyszłości naród do działania. Zygmunt Miłkowski były naczelnik sił zbrojnych powstania na Rusi oraz autor broszury "Rzecz o obronie czynnej I Skarbie Narodowym", był jednym z twórców Ligi Polskiej powstałej w 1887 w Szwajcarii. Celem jej było przysposobienie I skupienie sił narodowych I odzyskanie niepodległości. Liga zorganizowała Skarb Polski w Szwajcarii. W 100-lecie powstania Kościuszkowego partia zorganizowała manifestację patriotyczną w Wawie, po której spadły na nią represje, powodujące rozbicie organizacji. Na miejsce Ligi Polskiej w 1893 powstała Liga Narodowa kierowana przez rozłamców Ligi: Romana Dmowskiego, Jana Popławskiego, Zygmunta Balickiego, Zygmunta Wasilewskiego i Władysława Jabłonowskiego. Organami kierowniczymi Ligi były Tajna Rada I Komitet Centralny, organem prasowym wydawanym we Lwowie był "Przegląd Wszechpolski". Główne ich tezy to solidaryzm narodowy, negacja walki klasowej, walka z germanizacją I rusyfikacją, bierny opór wobec zaborców, rozwijanie świadomości narodowej we wszystkich zaborach. Liga posiadała znaczne wpływy w różnych środowiskach. Zamierzała budować państwo narodowe I z góry zakładała walkę z mniejszościami narodowymi. W 1897 LN ogłosiła program Stronnictwa Narodowo- Demokratycznego nazwanego potocznie endecją. Celem endecji był jak najszerszy rozwój sił narodowych I rozszerzanie zakresu życia narodowego. W słynnej pracy "Myśli nowoczesnego Polaka" Dmowski sformułował m.in. pojecie polskiego patriotyzmu I nacjonalizmu. Odzyskanie niepodległości miało być tylko jednym z etapów rozwoju patriotyzmu. Endecja podjęła szeroką działalność propagandową, oświatową I kulturalną I wydawniczą. W Kongresówce zorganizowała Towarzystwo Oświaty Narodowej w Galicji podporządkowała sobie szereg organizacji, a także szereg redakcji dzienników lwowskich. Uświadamiała narodowo robotników I chłopów, kształciła I pobudzała do życia intelektualnego, wyrabiała postawy obywatelskie.

Kolebką ruchu ludowego w latach 80. XIX w była Galicja. Chłopi polscy najpóźniej zbudzili się do życia politycznego I społecznego. Przyczyną tego było późne zniesienie pańszczyzny I uwłaszczenie, brak własnej państwowości, zacofanie oświatowe I kulturowe wsi, trudna walka o byt I przetrwanie. W zaborze pruskim chłopi nie organizowali własnych partii politycznych, uczestniczyli bowiem we wspólnym froncie wszystkich Polaków przeciw naporowi germanizacji I rusyfikacji. Pionierem ruchu ludowego był ksiądz Stanisław Stojałowski, jezuita pochodzenia szlacheckiego. Szlacheckiego 1875r. zaczął wydawać pisemka dla chłopów "Wieniec" I "Pszczółka", następnie propagować I organizować oświatę ludową, zakładać kółka rolnicze. Stojałowski pobudzał chłopów dożycia publicznego, organizował pielgrzymki, demonstracje patriotyczne, uczestniczył w kampaniach wyborczych do Sejmu Krajowego popierając kandydatów ze wsi. Dwa lata później został posłem do parlamentu austriackiego. Pionierska działalność Stojałowskiego ściągnąć miała nań gromy ze strony konserwatywnego ziemiaństwa I hierarchii kościelnej, obawiających się utraty wpływów we wsi. Był dwukrotnie więziony, obłożony klątwą papieska. Program jego Stronnictwa Chrześcijańsko- Ludowego stanowił mieszaninę haseł solidaryzmu społecznego, demokracji I sprawiedliwości społecznej, uzasadnionych "prawem Chrystusowym". Najważniejsze w nim było żądanie wyborów powszechnych, samorządu na wsi, zapewnienie wszystkim ludziom znośnych warunków bytowych. Jego dzieło kontynuował Bolesław Wysłouch, pierwotnie socjalista więziony przez władze rosyjskie w Cytadeli Warszawskiej. Po wyjeździe do Lwowa zaczął wydawać od 1886r. waz z żoną Marią "Przegląd Społeczny", w którym ostro krytykował stańczyków, żądał przeprowadzenia reform społecznych, pobudzał chłopów do działania. W 1889r. założył I redagował nowe pismo, dwutygodnik "Przyjaciel Ludu". Na jego łamach głosił radykalne hasła I wzywał chłopów do masowego udziału w życiu politycznym. Wysłouchowie założyli Towarzystwo Przyjaciół Oświaty, propagujące szkolnictwo wiejskie. Czołowym jego działaczem był student Jan Stapiński. W 1895r. na zjeździe delegatów chłopskich w Rzeszowie powołano do życia Stronnictwo Ludowe (od 1905 Polskie Stronnictwo Ludowe). Jego program w pierwszej wersji zawierał 21 postulatów charakterze politycznym I społeczno- ekonomicznym. Drugi program, opracowany przez Wysłucha, domagał się równouprawnienia politycznego chłopów, poszerzenia autonomii Galicji, wprowadzenia czteroprzymiotnikowego prawa wyborczego, ochrony drobnej własności chłopskiej, popierania spółdzielności wiejskiej, upowszechniania opieki społecznej, służby zdrowia I oświaty na wsi, demokratyzacji szkoły, równouprawnienia Polaków, Ukraińców I Litwinów, poszanowania wszystkich wyznań przy podkreśleniu szczególnej roli wiary katolickiej. Nadrzędnym celem SL było dążenie do niepodległości polskmi.. prezesem SL został Karol Lewakowski, wiceprezesami Henryk Rewakiewicz I Jakub Bojko, sekretarzem- Stapiński. W pierwszych powszechnych wyborach parlamentarnych w parlamentarnych 1907r. SL odniosło duży sukces I wprowadziło do Sejmu austriackiego 17 posłów. Z inicjatywy nowego przywódcy PSL Stapińskiego partia zawarła wówczas ugodę ze zwalczanymi dotąd przez nią konserwatystami. W rezultacie posłowie PSL w parlamencie austriackim wstąpili do Koła Polskiego, w którym zajmowali solidarne stanowisko z innymi Polakami. Przejście PSL z opozycji do współpracy z obozem rządzącym zaowocowało uzyskaniem szerszych wpływów w administracji I wieloma ustępstwami władz na korzyść chłopów. W 1913r. w PSL nastąpił rozłam na prawicowy PSL "Piast" z Jakubem Bojko I wybijającym się wójtem z Wierzchosławic Wincentym Witosem na czele oraz PSL- "Lewica" ze Stapińskim. Lewica zaczęła zwalczać ustrój kapitalistyczny I szukać porozumienia z ruchem robotniczym. Tuż przed I wojną światową Kongres PSL- Lewicy wypowiedział się za sojuszem z PPS.

W zaborze rosyjskim działalność wśród chłopów zaczęła się od oświaty. Zapoczątkował ją Konrad Prószyński- "Promyk" wydając specjalny kalendarz dla wsi, a także Koła Oświaty Ludowej. Dużą aktywność na wsi rozwijali endecy, organizując Towarzystwo Oświaty Narodowej, oraz pozytywiści, wydając pisma "Zorza" I "Gazeta Świąteczna", zakładając kółka rolnicze I domy ludowe. Od 1906r. zaczęła działalność oświatową na wsi Polska Macierz Szkolna. W 1905r. powstał w Królestwie Polski Związek Ludowy ze Stefanem Brzezińskim na czele, szybko został jedna rozbity przez władze carskie. Aktywność polityczną wśród chłopów krzewiło wydawane w Tłuszczu pismo "Siewba" redagowane przez Jana Kielaka, a od 1907r. "Zaranie", redagowane w Warszawie przez Maksymiliana Malinowskiego przy współpracy z Tomaszem Nocznickim I Ireną Kosmowską oraz Jadwigą Dziubińską. Stworzyli oni masowy polityczny ruch chłopski zwany "zaraniarskim", szerzyli oświatę we wsi, zakładali kółka rolnicze, szkoły I domy ludowe. W ten sposób położyli podwaliny pod ruch ludowy w Kongresówce.

Rozwój nowych ruchów politycznych, zwłaszcza ludowego, zagrożenie ze strony dynamicznie rozwijającej się endecji, utrata wpływów w Galicji wpłynęły na zmianę postawy konserwatystów. Powstał tzw. Neokonserwatyzm, szukający zbliżenia z ruchem ludowym I poparcia wśród zamożnych chłopów. W 1907r. powstało Stronnictwo Prawicy Narodowej opowiadające się za ścisłą współpracą z Austrią. Reprezentujący je w sejmie austriackim I krajowym posłowie zawarli porozumienie z ludowcami. Odpowiednikiem tego obozu w zaborze rosyjskim stało się powstałe w 1904 r. Stronnictwo Polityki Realnej, działające legalnie od 10. 1905. stało na gruncie lojalizmu wobec caratu, żądało jednak zniesienia ustaw wyjątkowych I swobód dla języka polskiego, w dalszej perspektywie- autonomii Kongresówki.

Powstałe partie polityczne miały dosyć znaczny wpływ na kształtowanie się II Rzeczpospolitej. Na skutek I wojny światowej Polska po 123 latach niewoli odzyskała niepodległość. Powstała II Rzeczpospolita. Misje formowania nowego rządu w Warszawie powierzono socjaliście Jedrzejowi Moraczewskiemu. Nie udało mu sie pozyskać do współpracy endecji i PSL "Piast", dlatego gabinet opierał sie głównie na PSL i lewicy ludowej. Dnia 22 listopada 1918 roku Piłsudski i Moraczewski podpisali dekret stwierdzający, iż Polska jest republika, ustalający strukturę prawna nowego państwa i oddający najwyższą władze Pilsudskiemu jako Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa do chwili zwołania Sejmu Ustawodawczego. Przeciwko rządowi i niepodległości występowały siły radykalne (Komunistyczna Partii Polski). Rząd Moraczewskiego był bojkotowany przez prawice w Polsce oraz nie uznawany przez Entente; dopiero nowy rząd I. Paderewskiego, powołany w polowie I 1919, został uznany przez KNP i Entente. Pod koniec I 1919 odbyły sie wybory do Sejmu Ustawodawczego w byłym Królestwie Polskim i Galicji Zachodniej, a w czerwcu - w Wielkopolsce.Układ sil w sejmie byl równomierny. Prawica, centrum i lewica uzyskały podobna ilością mandatów; 20 II 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyjął Małą Konstytucje; Naczelnikiem Państwa pozostał Piłsudski; pierwszy etap formowania państwowości został zakończony.