Komisja Edukacji Narodowej

W 18 wieku był coraz silniejszy obóz postępowy w Polsce, który zmierzał do gruntownej reformy ustaw (ustroju RP). Zmierzał do przeciwdziałania anarchii magnackiej, zniesienia „liberum weto", odnowy roli sejmu. Dążono do zerwania z wychowaniem kościelnym, zakonnym na rzecz wychowania państwowego. Akademia Jagiellońska zachowywała się opornie wobec reformacji, trwała na pozycjach katolickich, stronili od niej wszyscy innowiercy. Pod względem naukowym przestała dorównywać uniwersytetom zagranicznym, co powodowało, że młodzież szlachecka zaczęła poszukiwać wykształcenia wyższego poza zagranicą. Skutkiem odpływu z uczelni uczniów zamożnych, akademia miała coraz mniej mecenasów i ubożała. Uczyło się w niej wtedy więcej mieszczaństwa niż szlachty, Próby reformowania tej uczelni nie dawały rezultatów i dlatego Akademia Jagiellońska podupadała systematycznie. Młodzież szlachecka kształciła się w Kolegiach Jezuickich lub wyjeżdżała za granicę. Kolegia Jezuickie kształciły szlachtę w bezwartościowej erudycji, retoryce i spekulacjach filozoficznych z nastawieniem dewocyjnym i nietolerancyjnym. Podobnie szkolnictwo parafialne, miejskie i wiejskie było bardzo nikłe, ubogie i na niskim poziomie. Ich zadaniem było głównie nauczanie katechizmu i uświadamianie ludności o obowiązkach religijnych. Nadzór nad nauczycielami miało duchowieństwo a przede wszystkim proboszcz. Władza świecka nie troszczyła się w ogóle o los szkół parafialnych. Nawet w miastach szkoły te liczyły tylko po kilkunastu uczniów (chłopców), Opłakany stan oświaty i szkolnictwa w 18 wieku wymownie przedstawił Hugo Kołlątąj w dziele „Stan oświaty w ostatnich latach panowania St. Augusta". Był on wybitnym mężem stanu i pedagogiem. W swoim dziele twierdził min., że najwyższe warstwy społeczne przestały właściwie mówić po Polsku i przeszły całkowicie na język francuski. Szkoły ówczesne prowadzone przez zakony jezuitów, bernardynów l pijarów uczyły ogół szlachecki łaciny (panowała ona w urzędach, sądach, trybunałach), Mowa ojczysta była całkowicie zaniedbana. System wychowania opierał się na karach cielesnych (rózgi, zamykanie w ciemnicy). Czas szkolny był wypełniony nieużytecznymi ćwiczeniami. suchymi konceptami retorycznymi. Pod koniec 18 wieku narastają przemiany ideologiczne, społeczne i polityczne oraz działania rewolucyjne. Wzrastaj ą tendencje do sekularyzacji szkolnictwa. Powodują odradzanie się ruchów oświatowych, dlatego też w 1773 roku papież Klemens XIV pod wpływem opinii publicznej kasuje zakon Jezuitów i w związku z tym następuje zamknięcie licznych Kolegiów Jezuickich. Obradujący w tym czasie sejm dochodzi do wniosku, gdyż w celach organizacji nowego systemu edukacji należy powołać specjalny urząd a na cele oświatowe przeznaczyć wielkie majątki skasowanych zakonów. Tak powstaje Komiłja Edukacji Narodowej jako konsekwencja rozwoju ekonomicznego i intelektualnego kraju. Pierwsza w Europie centralna państwowa władza szkolna. Nie podlega ona żadnemu ministerium lecz jest zależna od Sejmu. Jej działalność jest najbardziej postępowym kierunkiem reformowania oświaty polskiej ocenianych wysoko przez działaczy zagranicznych. Na członków KEN zostali powołani mężowie ówczesnej Polski: biskupi Masalski, Poniatowski, podkanclerzy Chreptowicz i książę Czartoryski, Zamoyski i Potocki i inne osoby oddane sprawom dydaktycznym i pedagogicznym kraju. Po raz pierwszy na gruncie polskim została sformułowana zasada powszechnej edukacji, chociaż ze zróżnicowaniem na poszczególne stany z żądaniem aby każdy stan był kształcony wg: swoich potrzeb. Stąd wzięły się 4 rodzaje szkół wg: projektu Franciszka Eielińskiego.

1. dla chłopców - uczyła czytania, pisania, religii, rachunków, a także początków fizyki i geometrii w zastosowaniu do praktycznych potrzeb rolnictwa
2. dla mieszczan — obok wiadomości elementarnych miała być nauka niemieckiego, początków prawa, rzemiosła i handlu
3. dla szlachty - nauczanie początkowe w domu szkoły średnie - dwustopniowe, pierwszy - trzyletni z nauką jeżyków obcych, drugi - czteroletni poświęcony naukom realnym
4. dla duchownych - seminaria duchowne po ukończeniu szkoły szlacheckiej. W programie znajdowały się sposoby uczenia dzieci. W 1775 roku zostaje powołane Towarzystwo do Ksiai; Elementarnych - jest to doradczy wydział naukowo - pedagogiczny KEN - u. Dostarcza dobrych ekspertów, znawców techniki szkolnej, wizytatorów, autorów podręczników. Podstawowe ustawy i przepisy wydał w 1781 i 1783 roku. Największą zasługą KEN byto to, że zerwała z tradycy)nym od czasów średniowiecza monopolem kościoła na wychowanie i oświatę. Jako instytucja świecka powołana na drodze ustawodawczej wychowanie młodzieży ustanowiła funkcją państwową, dokonała tego w 177.< roku, o co dopiero 20 lat później walczyła rewolucja francuska. KEN - przeprowadziła reformę szkolnictwa wyższego Uniwersytetów Krakowskiego l Wileńskiego które były w zastoju. Szczególne zasługi położył w tym względzie H. Kołłątaj reformując Akademię Krakowską. Młodzi uczeni wnoszą nowego ducha do uczelni'oraz głęboką wiedzę zamiłowanie do nauki i badań naukowych. W uniwersytetach zaczyna rozwijać się myśl teoretyczna i badawcza. KEN inicjuje i popiera badania naukowe zwłaszcza w dziedzinie nauk matematyczno - przyrodniczych. KEN - organizuje na nowo szkoły średnie zwane wydziałowymi. Opracowała dla nich przepisy, wprowadziła nowy program nauczania bardziej przystosowany do życia (obejmuje on j. polski, j. obce z ograniczeniem łaciny, przyrodę matematykę, fizykę, chemię, geografię, historię i tzw. naukę moralną. Doceniając rangę i wagę zawodu nauczycielskiego KEN tworzy osobny stan nauczycielski znany stanem akademickim nauczyciela i zapewnia mu uniwersyteckie wykształcenie, w seminariach akademickich przy szkołach głównych KEN tworzy także seminaria dla nauczycieli szkół parafialnych Szkoły parafialne po raz pierwszy stają się w szerokim zakresie dostępne dla dzieci chłopskich. W przepisach dla nauczycieli KEN stwierdza, że dzieci można tylko wyróżniać za pilność, cechy charakteru a nie za urodzenie. W szkole parafialnej uczono czytania i pisania po polsku, rachunków oraz zajęć ogrodniczych i rolniczych. Pod wpływem grup konserwatywnych KEN musiał się wycofać ze swych dążeń do rozbudowy sieci szkolnictwa elementarnego i zrównania dzieci chłopskich z mieszczańskimi i szlacheckimi.

Przy pomocy Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych KEN opracowała i wydała pierwsze podręczniki do nauki szkolnej. Niektóre na bardzo wysokim poziomie „Elementarz dla szkół parafialnych" „Gramatyka języka polskiego" oraz podręczniki matematyki, przyrodoznawstwa, logiki i inne. Szereg podręczników przetłumaczono z języków obcych. Grzegorz Piramowicz opracował wskazówki dla nauczycieli pod tytułem „Powinności nauczyciela w szkołach parafialnych". Z edukacja umysłową i moralną KEN wiąże ściśle WF, ćwiczenia i gry ruchowe na świeżym powietrzu oraz ćwiczenia przydatne do służby wojskowej. KEN stworzył dla dziewcząt pewne formy wychowania przeciwstawiając się modnemu wychowaniu francuskiemu. Nakazując wychowywać dziewczęta tak by „wiedziały" i były czynną częścią narodu. KEM — pracowała przez 20 lat, aż do upadku RP. Praca jej nie była łatwa biorąc pod uwagę wzrost nastrojów konserwatywnych wśród szlachty w n okresie polskiego oświecenia. Musiała pokonywać nieprzewidziane przeszkody. Jej szkoły zwalczali dawni Jezuici a także zachowawcza część szlachty, która nie chciała posyłać swych dzieci do szkół niełacinskich. Na pracy KEN ciążyło piętno stanowości, mimo to jest niepodważalna jej myśl pedagogiczna, jej praca i działalność była postępowa i owocna, Z jej szkół wyszło wiciu światłych i postępowych ludzi reformatorów RP. Na tradycjach KEN opierało się później wielu późniejszych postępowych polskich poczynań oświatowych. W okresie porozbiorowym KEN i jej spuścizna stały się „chlebem oświaty polskiej". Zawdzięczamy jej stworzenie systemu oświatowego (szkolnego) w Polsce. Zreformowanie szkół wyższych i opracowanie programu nauczania oraz podręczników szkolnych. Stworzenie odrębnego stanu nauczycielskiego, i organizacja administracji szkolnej. Wydaniu szeregu ustaw regulujących zadania systemu oświaty i wychowania, opracowanie praw i obowiązków nauczycieli, administracji szkolnej a także szerzenie

postępowych idei pedagogicznych. Swoistym wyrazem uznania działalności KEN było nadanie zasłużonym nauczycielom, pedagogom medalu KEN. Przyjęto też obchodzenie corocznie święta KEN jako święta nauczycieli w październiku, miesiącu w którym powstała KEN (1773-1794).