Odprawa posłów greckich

Kochanowski przy planowaniu budowy Odprawy sugerował się zarówno zaleceniami tragedii greckiej, jak i renesansowej, która także wiele czerpała i w znacznym stopniu opierała się na wzorach antycznych. Powinowactwa z dramatem klasycznym są widoczne w Odprawie bardzo wyraźnie. Kochanowski wprowadził chóry i uwzględnił zasadę trójjedności. W utworze jest zachowana jedność czasu - około 6-8 godzin, miejsca - plac przed pałacem w Troi oraz akcji. Uczynił także bohaterami swego utworu (co było wymogiem w tragediach starożytnych) postacie wywodzące się z rodów królewskich lub arystokratycznych. Analogicznie w porównaniu do antyku Odprawa ma patetyczny, wzniosły ton i nastrój oraz podejmuje ważne, istotne zagadnienia.

Mimo iż w tekście Kochanowskiego są zauważalne silne nawiązania do zaleceń tragedii antycznej, to jednak nie należy zapominać, że Odprawa jest jednak dziełem renesansowym, opierającym się bardziej na wzorcach swego okresu. Dramaty odrodzenia, pomimo tego, że były silnie uzależnione od tekstów epoki klasycznej, to jednak były od nich nieco inne; były podobne w niektórych kwestiach, a w innych całkiem różne. Wprowadzały szereg ciekawych innowacji, pomysłów i rozwiązań. Zgodnie z zaleceniami poetyki renesansowej w tragedii główni bohaterowie musieli koniecznie pochodzić z domu książęcego lub królewskiego.

W rolach podrzędnych mogły występować postacie pospolite, jak niewolnicy i posłańcy. Najważniejsze osoby Odprawy wywodzą się zgodnie z tą wskazówką ze znamienitych rodów, natomiast rotmistrz, poseł i więzień są postaciami drugorzędnymi. Inną sugestią tragedii odrodzenia było to, aby osnowa była poważna i zaczerpnięta z historii, podobnie jak imiona głównych osób. Temat Odprawy, jak i imiona głównych osób dramatu są historyczne - zaczerpnięte są przecież z opowieści trojańskiej. Osnowa tekstu Kochanowskiego jest poważna i doniosła. Akcja tragedii według wyznaczników poetyki renesansowej powinna zaczynać się umiarkowanie i spokojnie, ale poprowadzona powinna być w taki sposób i mieć takie zakończenie, aby wzbudzić grozę w widzu lub czytelniku.

W Odprawie akcja zaczyna się spokojnie i cała utrzymana jest w tym klimacie, może za wyjątkiem momentu lęku i obawy, gdy Helena oczekuje wieści z rady i pewnej grozy w czasie proroctwa Kasandry. Niezbędnym elementem budowy tragedii renesansowej był też nieszczęśliwy koniec. Tak jest u Kochanowskiego - wskutek tego, że Troja nie chciała wydać Heleny, podpisała na siebie jednocześnie wyrok zagłady. Język tragedii odrodzenia powinien być poważny, kunsztowny i wzniosły. Kochanowski stosuje taki bez wątpienia w Odprawie. Kompozycję Odprawy można opisać w terminach wykształconych zarówno przez praktykę i teorię dramatu antycznego, jak i humanistycznego . Rolę prologu spełnia monolog Antenora - informuje on o przedakcji, o lądowaniu Greków domagających się zwrotu Heleny i o knowaniach Aleksandra. Potem następuje rozmowa Aleksandra z Antenorem - jest to pierwsze epeisodion.

Pierwsze stasimon Chóru to rymowany, stroficzny wiersz zaczynający się od słów "By rozum był przy młodości...". Epeisodion drugie to monolog Heleny i dialog Heleny z Panią Starą. Drugie stasimon to pieśń "Wy którzy pospolitą rzeczą władacie...". W epeisodionie trzecim Poseł powiadamia Helenę o przebiegu Rady i o decyzji pozostawienia Heleny w Troi. Bardzo długie sprawozdanie Posła jest typowym chwytem klasycznego dramatu, który chcąc pokazać wydarzenia, w których bierze udział większa liczba osób posługuje się właśnie relacją i przytoczeniem. Potem Chór wygłasza krótki czterowers, a bezpośrednio po nim następuje epeisodion czwarte, czyli rozmowa Ulissesa z Menelausem. Następnie jest trzecie stasimon Chóru, pieśń "O białoskrzydła morska pławaczko...".

Epeisedion piąte wypełniają najpierw Antenor z Priamem, a następnie Kasandra. Po tej części dramatu następuje dwuwiersz Chóru i epilogowa scena z Rotmistrzem i Więźniem. Tak można scharakteryzować budowę Odprawy jako tragedię antyczną. Można także opisać konstrukcję tekstu Kochanowskiego jako dzieła humanistycznego. J. C. Scalinger, największy teoretyk odrodzenia w dziedzinie dramatu wyróżniał w budowie akty i sceny i sugerował, aby było ich pięć. U Kochanowskiego akcja ujęta jest w pięć aktów przedzielonych chórami. Akt I i II mają po dwie sceny, III i IV po jednej, V zaś cztery. Sceny są krótkie, tylko jedna z aktu III jest dłuższa. Z ilości scen widać, że akcja utworu jest zwięzła i mało urozmaicona. Scalinger nie wyróżniał oddzielonego prologu, ale nakazywał go zastąpić monologiem jednego z bohaterów, który ma za zadanie wprowadzić widza lub czytelnika w akcję. Monolog Antenora spełnia zgodnie z powyższym rolę prologu (ekspozycji). Następstwu epeisodiów lub aktów odpowiada układ poszczególnych faz akcji.

Pod względem rozwoju zdarzeń, czyli budowy nastroju tragedia według Scalingera powinna dzielić się na: protasis, epistasis, katastasis i katastrophe. W I części powinien autor zaznajomić widza z tematem sztuki, jednak bez zdradzania wyniku i zakończenia, aby utrzymać widza w niepewności. Scena II pierwszego aktu stanowi ową pierwszą część akcji. Widać w niej zabiegi Aleksandra, który stara się pozyskać Antenora dla swej sprawy. Wiadomo już, że ci dwaj to przeciwnicy i główni bohaterowie akcji. Nie wiadomo co zwycięży - egoizm i prywata, czy taż cnota, patriotyzm i miłość ojczyzny. Mimo iż Kochanowski nie mógł przed widzem, który na pewno znał historię trojańską ukryć finału, to jednak starał się go zostawić w niepewności. Akt II to epistasis - zawiera dalszy rozwój wątków lub przybiera na sile, w części tej miał poeta także widzów podniecić. Kochanowski nie posuwa akcji na scenie, lecz przenosi ją poza scenę, a tymczasem pokazuje Helenę w czasie rozstrzygania się jej losu. Bohaterka jest w tym momencie pokazana jako smutna ofiara, której lęk udziela się nieco widzom.

Gdyby wczytać się w monolog Heleny zapominając o historii trojańskiej to przyznać by należało, że udało się poecie zaniepokoić widza czy czytelnika. Rozmowa Heleny z Posłem jest ostatnią sceną, która zdaje się zapowiadać pomyślny rozwój wypadków (Rada nie wyda Heleny), a w gruncie rzeczy jest początkiem nieszczęścia (po takim odprawieniu posłów Grecy rozpoczną wojnę). Tu więc zaczyna się katastasis (główna część akcji, jądro fabuły), a zarazem akt III. Tutaj według Scalingera akcja powinna osiągnąć szczyt i cała sprawa powinna przechylać się to na tę lub przeciwną stronę. Dzięki relacji posła można się dowiedzieć, że w czasie rady trojańskiej szala zwycięstwa przechylała się to w stronę Aleksandra to Antenora.

Ostatnia część to catastrophe - w niej musi nastąpić rozwiązanie, zwrot akcji kończący się nieoczekiwanym nieszczęściem i ukojeniem przez ukaranie i niszczenie zła. Dokonał tego poeta w IV i V akcie. Akt IV przynosi zapowiedź wojny, która ma przynieść zgubę Troi. Zachowując regułę jedności czasu, Kochanowski nie mógł pokazać zburzenia Troi, posłużył się zatem wróżbą Kasandry i jej wizją spalonego miasta, śmierci mężów, niewoli kobiet. "Odprawa posłów greckich" zbudowana jest zgodnie z ówczesnymi zasadami. Być może Kochanowski nie zbudował swej tragedii genialnie, ale też nie należy zapominać, że dramaturgiem nie był. Odprawa należy do takiego rodzaju tragedii, które Scalinger nazwał prostymi "simplex ac deducta".

Ogół postaci występujących w Odprawie Kochanowskiego można podzielić na trzy grupy7. Antenor, Helena i Parys to bez wątpienia bohaterowie pierwszoplanowi. Osoby drugoplanowe to król Priam, wieszczka Kasandra oraz posłowie greccy: Menelaus i Ulisses. Do zbioru tego należy także Iketaon. Mimo iż czytelnik poznaje go tylko dzięki sprawozdaniu posła, to jednak jest to postać niezwykle wyrazista, mająca własną psychikę i osobowość. Trzecia kategoria to bohaterowie ukryci pod anonimowymi określeniami. Należą tutaj: Pani Stara, Poseł, Rotmistrz i Więzień. Antenor to bohater, który wypowiada pierwsze i ostatnie słowa utworu. Ujmują one tragedię w logiczną całość. Jest on zaprezentowany jako dobry patriota, który widzi niebezpieczeństwa grożące ojczyźnie i stara się im zapobiec. Posiada on wzorową uczciwość obywatelską i nienaganną postawę moralną.

Od początku do końca Odprawy bohater ten jest na przegranej pozycji. Jego słuszne racje nie zostają zaakceptowane przez ogół. Helena to postać o chyba najbardziej złożonej w utworze strukturze psychologicznej. Sama mówi o sobie jako o nieszczęśliwej ofierze Parysa. Ma świadomość tego, że jest przyczyną zaistniałej sytuacji, jednak kreuje się jako osobę bez winy. Wie o tym, że jest w beznadziejnej sytuacji bez wyjścia. Powrót do męża groziłby jej straszliwymi konsekwencjami, natomiast gdyby została w Troi, to byłaby zarzewiem wojny. W związku z tym jest chwiejna w dążeniach i nie może stwierdzić z całą pewnością co byłoby dla niej lepsze. Jednocześnie jest Helena wykreowana jako matka i żona, która tęskni za dziećmi i za mężem oraz jako kobieta, która żałuje swoich niefortunnych uczynków. Aleksander to jedna z negatywnych postaci Odprawy.

Jest on sprawcą nadchodzącej zagłady swego miasta. Kieruje nim egoizm i chciwość. Twierdzi, że ma prawo do Heleny jako daru bogiń, lecz jest ślepy i ograniczony bo nie wie, albo nie chce wiedzieć, że porywając Helenę łamie jednocześnie podstawowe prawa ludzkie. Do końca utworu nie widzi swego błędu. Kochanowski traktuje tego bohatera z suwerenną pogardą. Aleksander z Odprawy to tylko przypadkowa i niegodna przyczyna wielkiej klęski dziejowej. Priam jest pokazany w utworze jako władca słaby i niezdecydowany, król który panuje, ale nie rządzi. Przewodniczy on obradom, jednak nie ingeruje w nie, nie stara się wpłynąć na decyzje rady - jest bierny i bezstronny. Chce on dobrze dla kraju, lecz jest uzależniony od kaprysów parlamentaryzmu.

Chociaż sprawa ta nie jest do końca tak oczywista, gdyż przemilcza on np. fakt snu wróżebnego żony Hekuby o Aleksandrze, który będzie "pochodnią", od której spłonie Troja. Kasandra to wieszczka, która w swej proroczej wizji przewiduje upadek i całkowite zniszczenie Troi. Pomimo tego, że jej wizje nie mają zwykle posłuchu u ludzi (wszyscy uważają ją za obłąkaną), to jednak na Antenorze i Priamie, którzy są obecni przy jej proroctwie robi ono porażające wrażenie. Widzi ona rzeczy oczywiste, których inni (może z wyjątkiem Antenora) nie potrafią dostrzec. Iketaon z kolei to zręczny demagog i świetny mówca, który potrafi narzucić innym swe poglądy. Jest to pieniacz i awanturnik, dla którego najważniejsze jest prawo siły. Nie umie dostrzec wielkiego niebezpieczeństwa, które wisi nad jego krajem, a jedynie unosi się niewłaściwie pojmowanym honorem oraz dumą i pychą. Menelaus i Ulisses to bohaterowie Odprawy, którzy reprezentują grecki punkt widzenia na całą sprawę.

Pierwszy z nich mówi o swej osobistej krzywdzie, modli się do bogów o sprawiedliwość i grozi straszną pomstą. Drugi natomiast krytykuje i osądza całą Troję za panujący w niej nieład i rozkład moralno-społeczny. Pełnią oni w utworze funkcję opisująco - obrazującą. Układ głównych figur w tragedii Kochanowskiego i pełnionych przez nie ról jest podporządkowany funkcji Odprawy, czyli pouczyć, ostrzec i przekonać. Postacie reprezentują i uogólniają pewne cechy społeczne. Aleksander - to funkcja prywaty, Antenor - politycznej mądrości i nieprzekupnego patriotyzmu, Priam - słabości i niezdecydowania monarchy, natomiast Ikeaton - parlamentarnej demagogii. Odprawa jako zbiór postaci i zdarzeń jest opisowym i diagnostycznym modelem państwa, którego dalsze losy zależą od starcia przeciwnych sił. I właśnie to uzależnienie bohaterów od funkcji utworu, sprawia że ich sylwetki są zarysowane bardzo szablonowo, a ich postawy są niezmienne, stałe od początku do końca.

Świadczy to o tym, że Kochanowskiemu zależało nie tyle na psychologicznym pogłębieniu postaci, ale na wykorzystaniu cech ich charakterów do pokazania konkretnych stanowisk. Odprawa jest w dramaturgii renesansowej przypadkiem niezwykłym, odstępstwem od normy, a to dlatego, że jest to tragedia bez indywidualnego bohatera tragicznego8. Utwór ten nie ma postaci tragicznej, która by się zaplątała w sidła losu i z losem tym zmagała. Można tu próbować wskazać np. Helenę czy Priama, jednak nie są to bohaterowie tragiczni, ze względu na to, że nie ma tu konfliktu między dążeniami bohatera, a silniejszymi od niego normami moralnymi. Najwięcej z elementów składowych postaci tragicznej ma Kasandra. Widać tu wyraźną opozycję pomiędzy posiadaniem daru, czy raczej przekleństwa wróżenia, a brakiem odbioru przewidzianej przyszłości ze strony ludzi.

Jest to niewątpliwie bohaterka nieszczęśliwa, gdyż zna przyszłe, tragiczne losy swego kraju, lecz nie może o nich poinformować innych. Mimo to nie jest ona główną postacią tragiczną utworu. Bohaterem dramatu jest całe społeczeństwo ściągające na siebie klęskę drogą zbiorowej decyzji rady, pojętej jako nadrzędny, suwerenny organ władzy. Nieszczęścia Troi mają w dramacie, tak jak w tradycyjnym micie swą pierwszą przyczynę w złamaniu norm etycznych przez Aleksandra. Jednak parlament trojański, może nieszczęście grożące Troi z tego powodu odwrócić i dopiero jego niefortunna decyzja przypieczętowuje ostatecznie losy państwa. Kochanowskiemu bardzo zależało na tym, aby widz czy czytelnik nie miał żadnej wątpliwości co do tego, że nikt spoza członków rady nie jest aktywnym partnerem rozgrywki dramatycznej, gdyż zrobił z Priama i Heleny postaci bierne i statyczne, które praktycznie nie ingerują w akcję Odprawy.

Szczególną rolę przypisał Kochanowski chórom i Kasandrze. W utworze pouczają i oceniają innych bohaterów, a także komentują ich działania. Córka Priama i chór są powiązani ze sobą ideowo i treściowo oraz emocjonalnie. Nieprzypadkowo panny trojańskie opuszczają scenę razem z Kasandrą, aby już więcej nie powrócić. Związek chóru z przebiegiem akcji jest przez cały czas dosyć luźny. Zarówno Kasandra, jak i chór reprezentują postawę myślową i poglądy Kochanowskiego (np. pieśń II chóru). Podobnie jest także z prawym patriotą i wzorowym obywatelem jakim jest Antenor, który ma pełne autorskie poparcie. Postać Kasandry można też utożsamić z Kochanowskim z jeszcze jednego powodu9.

Chodzi tutaj o odbiór dzieła przez współczesnych poecie. Podobnie jak Kasandra mówi o rzeczach wzniosłych i ważnych, lecz nie są one rozumiane przez ludzi, tak samo Kochanowski podejmuje temat istotny, chociaż boi się czy zostanie on właściwie przyjęty przez widzów, czy czytelników jego tragedii. Analogicznie tak jak Kochanowski ma wielki talent poetycki, podobnie Kasandra ma dar wróżenia. Oba te przymioty to szczególne dary, które stawiają ich oboje ponad zwykłymi ludźmi. Jak widać na podstawie powyższego kreacja bohaterów w "Odprawie posłów greckich" nie jest może zbyt wysublimowana czy różnorodna. Mimo wszystko wizerunki postaci świetnie pasują do charakteru i nastroju utworu.