Polska jest krajem wybitnie nizinnym, ponad 70% powierzchni zajmuje Niż Polski. Sięga on od wybrzeża Bałtyku i Pojezierza Mazurskiego aż po Sudety i pas wyżyn. Niż Polski dzieli się na trzy części: pas pobrzeży (Pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie, Gdańskie oraz Żuławy Wiślane i Nizina Staropruska), pas pojezierzy (Pojezierza: Wielkopolskie, Mazurskie, Pomorskie i Chełmińsko-Dobrzyńskie) oraz pas nizin środkowopolskich (Niziny: Mazowiecka, Wielkopolska, Śląska, Podlaska oraz Polesie Lubelskie). Pas pobrzeży i pas pojezierzy tworzą krajobraz młodoglacjalny, a pas nizin środkowopolskich - krajobraz staroglacjalny. W północnej Polsce występują dwie główne formy ukształtowania powierzchni Ziemi: w wyniku przeważającej akumulacji materiałów skalnych oraz w wyniku przeważającej erozji i denduacji. Najbardziej rozpowszechnione wśród form akumulacji są wysoczyzny moreny dennej (faliste lub płaskie), wały moren czołowych, równiny sandrowe i wytopiska. Fale morskie oraz prądy przybrzeżne utworzyły mierzeje. Na nich zostały utworzone przez wiatr wydmy. Dzięki przewagi erozji zostały utworzone doliny, rynny jeziorne oraz klify nadmorskie.
Pobrzeża Bałtyckie
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Nad Morzem Bałtyckim ukształtowały sie różne typy wybrzeży, tam gdzie morze styka się z wysoczyznami moreny dennej, utworzyły się klify - strome ściany brzegu morskiego. Ich powstanie jest wynikiem abrazji.
Polskie Wybrzeże Morza Batyckiego jest nieustannie wyrównywane. Przyczyniają się do tego prądy przybrzeżne i falowanie. Najintensywniej są niszczone klify. Materiał ze zniszczonych klifów - dzięki prądom przybrzeżnym i falowaniu - akumuluje się na załamaniach linii brzegowej, tworząc mierzeje (np. Mierzeja Wiślana i Mierzeja Helska). Gromadzi się on również na wybrzeżu niskim, w miejscach, gdzie do morza dochodzą zatorfowione pradoliny. Wybrzeże takie jest podobne do wybrzeża mierzejowego - budują je piaszczyste wydmy. Jego przykładem jest tzw. Mierzeja Kaszubska, ciągnąca się od jeziora Sarbsko poprzez Karwię, aż do Jastrzębiej Góry. Niektóre odcinki wybrzeża, np. między Osłoninem, a Rewą, są zatorfowione.
Ciekawa jest geneza Żuław Wiślanych. Przed tysiącami lat znajdowała się tu płytka zatoka morska. Stopniowo wypełniały ją mady - osady niesione przez Wisłę. Powstała delta. Więcej materiału, głównie piaszczystego, gromadziło się w pobliżu rozgałęzionych ramion ujściowych rzeki. Stopniowo uformowały się wzdłuż nich naturalne wały, często przerywane w czasie powodzi. Wody powodziowe osadzały niesiony materiał , który był tym drobniejszy, im dalej się gromadził koryta. Na podłożu złożonym z najdrobniejszego materiału - tzw. madów tłustych - ukształtowały się bardzo żyzne gleby.
MIASTA
Największe miasta Pobrzeży Południowobałtyckich to: Gdańsk, Szczecin, Gdynia i Elbląg.
Pojezierza Polskie
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Na mapie geologicznej można zaobserwować, że na Pojezierzach Polskich występuje charakterystyczny układ rzeźby: przez środkową część Pojezierza Pomorskiego i Pojezierza Mazurskiego ciągnie się pas wzniesień - moreny czołowe. Występujące tu pagórki i wzgórza moren czołowych są świadectwem dłuższego postoju na tym terenie lądolodu. Na południe od tego pasa są usytuowane rozległe pola piaszczyste - sandry - usypane przez wody topniejącego lądolodu. Jeszcze bardziej na południe obserwujemy doliny sandrowe, rozcinające morenę denną poprzednich faz zlodowacenia. Płyną nimi m.in. rzeki Drawa, Gwda, Wda. Strefę kończy pradolina - szeroka dolina wyrzeźbiona przez olbrzymie masy wód płynących z północy od lądolodu i z południa - z pasa nizin, wyżyn i gór. Układ ten powtarza się wyraźnie na Pojezierzu Wielkopolskim i mniej wyraźnie na północ i południe od pasa wybrzeży.
W pasie pojezierzy poszczególne krainy geograficzne znacznie się różnią od siebie. Około 18 tys. lat temu ustępujący lądolód zatrzymał się przez dłuższy czas w środkowej części Mazur i Pomorza. Dlatego też formy terenu są tu niezwykle wyraźne. Z Wielkopolski ustąpił on znacznie wcześniej, więc formy terenu na tym obszarze są znacznie przekształcone.
Pojezierze Mazurskie zajmuje wschodnią część omawianego pasa. Występują tu największe w Polsce jeziora - Mamry i Śniardwy. Klimat jest stosunkowo ostry, zwłaszcza zimą. Okres wegetacji, pomijając obszary górskie jest tu najkrótszy w Polsce.
Okolice Suwałk nazywa się polskim biegunem zimna. Zanieczyszczenie środowiska jest tu niewielkie ze względu na znaczną lesistość (Puszcza Piska, Augustowska, Romincka). Duże obszary są chronione, a przemysł - słabo rozwinięty. Wraz z terytorium całej północne- wschodniej części kraju Pojezierze Mazurskie należy do tzw. płuc Polski.
Pojezierze Pomorskie charakteryzuje się największymi różnicami wysokości względnych. W okolicy Wieżycy deniwelacje sięgają 170 m., co sprawia, że krajobraz tego terenu przypomina krajobraz gór niskich. Jeziora są tu mniejsze, niż na Mazurach, ale jest ich znacznie więcej. Spływają stad na północ i południe bystre rzeki. Na sandrach rosną bory sosnowe (np. Bory Tucholskie).
Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie zajmuje najmniejszy obszar w obrębie omawianego pasa. Jeziora są tu niewielkie, krajobraz dość monotonny, z wyjątkiem doliny Drwęcy oraz wschodniej części regionu - Garbu Lubawskiego z kulminacją Dylewskiej Góry (312 m n.p.m.), drugiej pod względem wysokości w pasie wybrzeży.
Pojezierze Wielkopolskie lądolód opuścił znacznie wcześniej, niż Pomorze i Mazury. Wskutek działania procesów niszczących polodowcowe formy terenu są tu łagodniejsze: wyniosłości niższe, rynny płytsze, bardziej zaawansowany jest proces zarastania jezior. Występują tu szerokie pradoliny i łączące je doliny rzeczne. Klimat Pojezierza Wielkopolskiego jest najłagodniejszy w całym rozpatrywanym pasie. Ponadto charakteryzuje się małymi sumami opadów w środkowej i wschodniej części obszaru. Tak jak we wszystkich regionach, najsłabsze gleby bielicowe porastają bory sosnowe (Puszcza Notecka, Puszcza Rzepińska). Wilgotne doliny rzeczne zajmują łąki i pastwiska. Rozległe obszary żyznych gleb w środkowej i wschodniej części regionu wykorzystuje się pod uprawy różnorodnych roślin.
GOSPODARKA I LUDNOŚĆ
Zagospodarowanie poszczególnych części pasa pojezierzy jest zróżnicowane. Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, Pojezierze Pomorskie oraz zachodnia część Pojezierza Wielkopolskiego to regiony, w których dominuje rolnictwo. Gęstość zaludnienia jest na ogół niewielka. Powstało tam niewiele ośrodków przemysłowych, nie mają one większego znaczenia w skali kraju. Znaczny obszar zajmują lasy. Przyczyną tego stanu rzeczy są przede wszystkim warunki przyrodnicze: słaba jakość gleb i niewielka ilość surowców mineralnych. Pewien wpływ wywierają także czynniki historyczne- - przez setki lat tereny te stanowiły pogranicze Polski i państw Ościennych.
Wysokim poziomem gospodarki charakteryzują się natomiast środkowa i wschodnia część Pojezierza Wielkopolskiego. Podstawą rozwoju przemysłu jest baza surowcowa (węgiel brunatny, sól kamienna i potasowo-magnezowa). Duży wpływ mają również czynniki historyczne - od dawna rozwijały się tu duże miasta, w których mieszkało wielu wykwalifikowanych pracowników. Na tym obszarze rozwija się zarówno przemysł wydobywczy (kopalnie węgla brunatnego na północ od Konina i soli kamiennej na Kujawach) jak i przetwórczy: elektromaszynowy (głownie Poznań i Bydgoszcz), petrochemiczny (Płock), chemiczny (Włocławek, Toruń, Poznań). Urodzajne gleby w połączeniu z tradycją dobrego gospodarowania umożliwiają uzyskiwanie w Wielkopolsce wysokich plonów.
MIASTA
W rozmieszczeniu i wielkości miast regionu występują wyraźne dyspozycje. Na Pojezierzu Pomorskim miasta są niewielkie. Na Pojezierzu Mazurskim jest tylko jedno misato liczące ponad 100 tys. mieszkańców - Olsztyn. Na gospodarczo rozwiniętym Pojezierzu Wielkopolskim takich miast jest aż pięć. Największe znaczenie w pasie pojezierzy mają: Poznań, Bydgoszcz, Toruń i Olsztyn.
Niziny Środkowopolskie
JAK UKSZTAŁTOWAŁ SIĘ KRAJOBRAZ NIZIN ŚRODKOWOPOLSKICH
Obserwując mapę geologiczną, można zauważyć, że na obszarze Nizin Środkowopolskich występują takie same formy terenu jak w poznanych dotychczas regionach. Są to utworzone w czwartorzędzie:
- moreny czołowe,
- moreny denne,
- sandry,
- pradoliny i doliny rzeczne (wypełnione głównie współczesnymi osadami wodnymi - madami, iłami i piaskami, a także osadami organicznymi - torfami).
Nowymi elementami geologicznymi w krajobrazie są lessy oraz mezozoiczne (kredowe) wapienie.
Na Nizinach Środkowopolskich przeważają równiny z rzadko występującymi wzgórzami, rozcięte przez płytkie, szerokie doliny oraz płaskie i rozległe kotliny. Obserwując odkrywki glebowe, ściany żwirowni, czy wykopy pod budynki, łatwo zauważyć, że są to formy pochodzenia polodowcowego. Dlaczego te formy są tak słabo zarysowane w krajobrazie? Prawie nigdzie nie widać jezior i pagórków, tak charakterystycznych dla pojezierzy. Jakie jest pochodzenie lessów i wapieni, nie spotykanych na powierzchni w północnej Polsce?
Otóż obszar Nizin Środkowopolskich nie był pokryty lądolodem w czasie ostatniego zlodowacenia, lecz znacznie wcześniej. Podczas zlodowacenia Wisły panował tu klimat subpolarny, charakterystyczny dla dzisiejszej tundry. W czasie "krótkiego" lata grunt odmarzał tylko na powierzchni, pod spodem zaś pozostawała trwała marzłoć. Nasycony wodą grunt spełzywał po zamarzniętym podłożu. W wyniku tego procesu dawne wysoczyzny polodowcowe się obniżyły. Równocześnie zostały zasypane dawne rynny jeziorne, a zatorfowione niecki jeziorne wypełniły się materiałem denudacyjnym osuwającym się ze zboczy. Ponadto pierwotnie głębokie doliny i kotliny wypełniły się materiałem rzecznym (np. piaskiem i żwirem) i organicznym (np. torfami).
W ten oto sposób na Nizinach Środkowopolskich ukształtował się tzw. krajobraz staroglacjalny, czyli starolodowcowy.
Nowym elementem kształtującym krajobraz południowo-zachodniej części omawianego obszaru są lessy - drobne utwory pylaste złożone z ziaren kwarcu i węglanu wapnia. Pod koniec plejstocenu zostały one przeniesione przez silne, zimne wiatry wiejące od lądolodów. Na lessach wykształciły się żyzne gleby.
W bezpośrednim sąsiedztwie lądolodu, z powodu panującego tam zimna, było niewiele roślinności. Dlatego też wiatry mogły tu swobodnie przemieszczać piaszczysty materiał, formując z niego wydmy. Występują one w wielu miejscach na Niżu Polskim, trudno je jednak obecnie dostrzec, gdyż są porośnięte lasami. Największy zespół wydm śródlądowych znajduje się na Pojezierzu Wielkopolskim - między Wartą, a Notecią, a w pasie Nizin Środkowopolskich - w Puszczy Kurpiowskiej i Puszczy Kempinowskiej.
RÓŻNICE KRAJOBRAZOWE W OBRĘBIE NIZIN ŚRODKOWOPOLSKICH.
Chociaż wszystkie regiony omawianego pasa mają wiele cech wspólnych, można jednak wymienić elementy charakterystyczne dla każdego z nich.
Nizina Śląska wyróżnia się znakomitymi przyrodniczymi warunkami rozwoju rolnictwa. Występują tu duże obszary żyznych gleb, ukształtowanych na podłożu lessowym, ilość opadów jest wystarczająca, a okres wegetacji roślin (ponad 220 dni) jest najdłuższy w Polsce
Nizina Wielkopolska ma charakter wybitnie równinny.
Nizina Mazowiecka jest najrozleglejszą krainą omawianego pasa. Z okalających ją wyżej wzniesionych obszarów rzeki płyną ku centrum-Kotlinie Warszawskiej. Wszystkie wody zbiera Wisła i odprowadza je w kierunku północno-zachodnim. W regionie zachowały się pozostałości dawniej rozległych lasów: Puszcza Kempinowska i Puszcza Kurpiowska.
Na Nizinie Podlaskiej zachowały się wspaniałe, naturalne lasy Puszczy Białowieskiej i Puszczy Knyszyńskiej. W Puszczy Białowieskiej, wśród licznych zwierząt żyją żubry - gatunek uratowany w Polsce przed wyginięciem. W północnej części regionu, nad Biebrzą, występują rozległe bagna.
Polesie Lubelskie jest jedyną krainą w pasie Nizin Środkowopolskich, na której obszarze występują w większej liczbie jeziora. Ich niecki nie są jednak pochodzenia polodowcowego. W podłożu, pod cienką warstwą utworów czwartorzędowych, występują wapienie kredowe. Podlegają one procesowi krasowienia. W miejscach, gdzie wapień został rozpuszczony, powstają naturalne zagłebienia. Ponieważ podłoże zagłębień jest słabo przepuszczalne, gromadzi się tam woda.
GOSPODARKA
Tak jak w dotychczas poznanych krainach, również na Nizinach Środkowopolskich użytkowanie gruntów jest związane z warunkami naturalnymi oraz zapotrzebowaniem rynku. Na najlepszych glebach uprawia się przede wszystkim pszenicę, jęczmień i buraki cukrowe, na słabszych - żyto i ziemniaki. Tereny wilgotne wykorzystuje się na łąki i pastwiska, a tereny o najsłabszych glebach porastają lasy. Wokół dużych miast - zwłaszcza, gdy na tych terenach występują żyzne gleby - rozwija się warzywnictwo i ogrodnictwo. Ogrody i sady produkujące na potrzeby rynku zajnajdują się przede wszystkim w pobliżu dużych miast: Warszawy, Łodzi i Wrocławia. Rozległe sady, w których dominują jabłonie (w produkcji jabłek nasz kraj zajmuje jedno z czołowych miejsc na świecie), ciągną się na południe od Warszawy w okolicach Grójca i Warki oraz na zachód od stolicy, w rejonie Sochaczewa. Wiele tu szklarni, tuneli foliowych i pól warzywnych. Okolice Łęczycy słyną z uprawy cebuli.
Na Nizinie Śląskiej, Nizinie Wielkopolskiej i w zachodniej części Niziny Mazowieckiej poziom rolnictwa jest znacznie wyższy, niż w pozostałej części pasa nizin.W dużym stopniu jednak przyczyniają się do tego warunki naturalne, szczególnie niekorzystne na dużych obszarach północnego Mazowsza, Podlasia i Polesia Lubelskiego.
Na Nizinach Środkowopolskich występują różnorodne bogactwa mineralne. Na Nizinie Śląskiej, w rejonie Lubina i Głogowa, są bogate złoża rudy miedzi, a w rejonie Legnicy - węgla brunatnego (nieeksploatowane). Na Nizinie Wielkopolskiej odkryto złoża gazu ziemnego i ropy naftowej. Głównym surowcem jest tu jednak węgiel brunatny, występujący w okolicach Bełchatowa. W zachodniej części Polesia Lubelskiego (od Radzynia Podlaskiego po Chełm, z kulmunacją w okolicach Łącznej), na znacznych głębokościch, występują duże pokłady węgla kamiennego.
Przemysł na obszarze Nizin Środkowopolskich jest dość dobrze rozwinięty. Ukształtowały się tu ważne okręgi przemysłowe: warszawski, łódzki i wrocławski oraz ośrodki znacznej wielkości takie jak Radom, Białystok, Kalisz, i Legnica. Na ich powstanie wpłynęły czynniki historyczne i polityczne, a także duże zasoby siły roboczej. Na przykład fabryki Warszawy, Łodzi, Białegostoku i Kalisza już w ubiegłym stuleciu produkowały dla ogromnego rynku rosyjskiego. Przemysł Radomia rozwinął się w okresie międzywojennym, kiedy miasto stało się jednym z ośrodków Centralnego Okręgu Przemysłowego (produkującego m.in. broń na potrzeby kraju). Odkryte po wojnie surowce mineralne stały się podstawą rozwoju przemysłu wydobywczego i przetwórczego. W Bełchatowie powstała odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego i opalana nim olbrzymia elektrownia cieplna, w Lubinie i Polkowicach - kopalnie i zakłady wzbogacania rud miedzi, w Bogdance- kopalnia węgla kamiennego, w Legnicy i Głogowie - huty miedzi, w Malińcu pod Koninem - huta aluminium.
MIASTA
W związku z silnym rozwojem miejscowego przemysłu ukształtowały się duże aglomeracje miejskie: Warszawski Zespół Miejski, Łódzki Zespół Miejski i Wrocław.
W skład Warszawskiego Zespołu Miejskiego oprócz Warszawy (największe miasto w Polsce - 1632 tys. mieszkańców) wchodzi kilkanaście miast (np. Pruszków, Legionowo, Otwock, Wołomin), w których mieszka około 500 tys. ludzi.