Reformacja, kontreformacja

Augustianin Marcin Luter 31.X.1517 r. ogłosił 95 tez skierowanych przeciwko odpustom, które przybił na drzwiach kościoła w Wittemberdze.
Zwolennikami Lutra byli elektor saski Fryderyk , Filip Szwarzerd (Melanchton). Przeciwni Lutrowi byli papież Leon X, kardynał Cajetan (legat papieski w Niemczech), częściowo nawet Erazm z Rotterdamu.

W październiku 1518 Luter przybył na sejm do Augsburga na który został wezwany przez Cajetana, ale zorientował się że może nakazanym mu być podporządkowanie papieżowi, uciekł z miasta. Luter w liście do papieża w 1519 złożył swoisty akt obediencji. W czasie dyskusji z Johannem Eck?iem Luter odparł zarzut postawiony przez tamtego, iż głosi on nauki podobne do Jana Husa, twierdzeniem, że nauka czeskiego reformatora nie była sprzeczna z duchem chrześcijańskim , a potępienie przez sobór w Konstancji było niesłuszne ? kwestionowało to nieomylność soboru.
W 1520 ukazały się trzy prace Lutra: ?Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego? (wystąpił przeciw prymatowi władzy kościelnej nad świecką), ?O niewoli babilońskiej Kościoła? (krytykuje sakramenty, oskarża papieża o wpędzenie chrześcijan w niewolę), ?O wolności chrześcijanina? (chrześcijanin jest wolny tylko w sferze duchowej, w innej musi się podporządkować władzy, chociażby była ona zła).

W czerwcu 1520 Leon X podpisał potępiającą reformatora bullę Exsurge Domine, przy czym zażądał jednocześnie, by w ciągu 60 dni Luter odwołał swe poglądy, a pisma jego polecił spalić. 28.X.1520 bullę ogłosił nowy cesarz Karol V, wkrótce potem spalono po raz pierwszy książki Lutra na stosie. Jednak elektorzy niemieccy bulli nie ogłosili.
W grudniu 1520 Luter spalił w Wittenberdze bullę Exsurge Domine, w odpowiedzi na co papież ekskomunikował go nową bullą Decet Romanum pontificem (3.I.1521).
Na początku 1521 r. Karol V zwołał sejm Rzeszy do Wormacji, przybył na niego Luter, został przez cesarza potępiony i miał zostać aresztowany, jednak sejm się wzburzył i zażądał sądu nad Lutrem. Elektor saski Fryderyk Mądry kazał go ?porwać? swoim rycerzom i ukryć na zamku w Wartburgu (4.V.1521), gdzie Luter spędził ponad rok i przełożył nowy Testament na język niemiecki.
25.V.1521 r. Karol V podpisał edykt na podstawie którego Luter został skazany na banicję i uznany za heretyka.

Tzw. Prorocy zwikawscy i Karlstadt (właściwie Andreas Bodenstein) zaczęli szerzyć w Zwickau w Saksonii radykalne poglądy, w Wittemberdze rozpoczęły się rozruchy o wyraźnym podłożu społecznym ? Luter wyszedł z ukrycia i ostro potępił ?proroków?. Jednym z głównych ich przywódców był Tomasz Munzer, obok niego stał Nikolaus Storch. W 1523 Luter wydał broszurę ?O władzy świeckiej i należnym jej posłuszeństwie?.
Franz von Sickingen stanął na czele rycerzy i we wrześniu 1522 zaatakował na siedzibę arcybiskupa trewirskiego, ale musiał odstąpić od miasta w wyniku dobrej jego obrony. Radykalne poglądy społeczne głosił tajny związek chłopski Bundschuch (chodak), który żądał skasowania ziemi kościelnej i dziesięcin.
Teorie Tomasza Munzera:
- negacja stosunków feudalnych i postulat ich zmiany drogą rewolucji
- komunistyczna idea wspólnoty dóbr (omnia sunt communia)
- jedyną formą kultu czytanie Pisma Św. (zniesienie instytucji Kościoła, brak nawet nabożeństw)
- nieuznawanie chrztu dzieci i niemowląt ? odbywać się on miał w wieku dojrzałym
Zwolenników Munzera nazywamy anabaptystami (od gr. Anabaptisto ? powtórnie chrzczę)

Wojna chłopska 1524-1526
Za początek wojen chłopskich uważa się wystąpienie chłopów w hrabstwie Stuhlingen niedaleko Szafuzy koło Szwajcarii w czerwcu 1524 r. Bezpośrednim powodem było zwiększenie ciężarów dworskich. Przy poparciu biednej ludności miejskiej (tzw. Ludzi luźnych) zaczął się gwałtownie rozszerzać. Powstańcy zaczęli zdobywać coraz więcej miast.
W okręgu Klettgau doszło do sformułowania przez Munzera pierwszego programu powstańców zwanego Artikelbrief, domagającego się oddania majątków kościelnych w ręce chłopskie.
W Memmingen ułożono w lutym 1525 tzw. 12 artykułów ? drugi program rewolucji chłopskiej (Ulrich Schmid, Sebastian Lotzer, Christoph Schappeler) ? żądano :
- ?wolności słowa bożego? ,
- wolnego wyboru proboszczów,
- ograniczenia dziesięcin (zniesieni małej dziesięciny),
- zlikwidowania nowych opłat i robocizn,
- powrotu do dawnej wolności,
- zniesienia zależności poddańczej.
Wojska Związku Szwabskiego pod wodzą Georga Truchsess von Waldburga zadały klęskę powstańcom na czele z Tomaszem Munzerem pod Frankenhausen w Turyngii 15.V.1525 r. W 1526 r. chłopi zostali doszczętnie rozbici.

Na nowym sejmie w Spirze w 1529 cesarz Karol V zażądał, by w sprawach kościelnych nie wprowadzać żadnych zmian, wobec czego mniejszość zebrana w sejmie pod przewodnictwem nowego elektora saskiego Jana, landgrafa heskiego Filipa, Jerzego Hohenzollerna, Wolfganga ks. Anhalt oraz Ernesta i Franciszka ks. Luneburg złożyła uroczysty protest (19.IV. 1529). Od tego momentu zwolenników reformacji nazywano protestantami. Protestację spirską podpisało również 14 miast niemieckich, wśród nich Norymberga, Strasburg i Ulm.
Tymczasem na terenie Cesarstwa nastąpił rozłam wśród zwolenników reformacji ? w Szwajcarii nowe wyznanie stworzył Ulrich Zwingli, a próby pogodzenia go z Lutrem na kolokwium w Malburgu (1529) nie udały się.
Karol V zwyciężył we Włoszech, wobec czego protestanci przyjęli pozycję nieco bardziej ugodową. Na sejmie w Augsburgu protestanci przedstawili w 28 artykułach swoje wyznanie wiary tzw. Confessio augustiana (25.VI.1530), od którego wyznanie luterańskie nazwano augsburskim, autorem był Filip Melanchton (autor kompendium wiary ? 1521). Teologowie katoliccy uznali że confessio augustiana jest nie do przyjęcia.
W tej sytucaji Karol V wydał dekret potwierdzający postanowienia z Wormacji, Sejm zażądał by w ciągu 7 miesięcy zwolennicy Lutra uzgodnili swe poglądy z katolikami, a przez ten czas nie wprowadzali żadnych zmian.
Książęta protestanccy zawarli z inicjatywy ks. Jana saskiego i landgrafa Filipa heskiego związek obronny w Schmalkalden w Hesji (27.II.1531).
Sejm w Norymberdze w 1532 przerwał akcję przeciwko protestantom w zamian za ich poparcie przeciw Turcji., potwierdzony we Frankfurcie nad Menem w 1539.
Po pokoju w Crespy sytuacja się zmieniła ? Karol V pozyskał poparcie papieża Pawła III i Maurycego Saskiego i rozpoczął działania przeciw Związkowi Szmalkaldzkiemu.
Marcin Luter napisał dzieło ?Przeciwko papiestwu w Rzymie przez diabła założonemu? (1545), wkrótce potem, w 1546, zmarł.
W 1546 r. wybuchła wojna szmalkaldzka (1546-1547)
Maurycy Saski sprzeciwił się Karolowi V kolaborując z królem francuskim Henrykiem II, który najechał na Rzeszę i zajął trzy biskupstwa w Lotaryngii. Maurycy zajął południe Niemiec (1552), wobec czego Karol V musiał kapitulować i zawrzeć pokój w Pasawie (2.VIII.1552)
Zwołany do Augsburga sejm uchwalił warunki pokoju religijnego (25.IX.1555), aprobowane przez króla rzymskiego Ferdynanda I:
- wyznanie protestanckie zostało uznane de iure
- wyznawcy nauki Lutra uzyskali prawo swobodnego kultu
- dobra kościelne sekularyzowane przed rozejmem pasawskim przyznano protestantom
- jurysdykcja biskupów katolickich w odniesieniu do protestantów została skasowana
- ustalenie modus viviendi między obu wyznaniami na zasadzie cuius regio eius religio (czyj kraj, tego religia)
- w wypadku zmiany wiary prze biskupa na protestancką jego dobra nie miały być sekularyzowane (reservatum ecclesiasticum)
Karol V abdykował w 1556 r.
Szwajcaria
Początek reformacji jest tu związany z działalnością Ulricha Zwingliego, który na wiadomość o działalności Lutra przystąpił do radykalnej reformy Kościoła, w czym poparła go Rada Miejska Zurychu. W 1522 ogłosił on 67 tez nowego wyznania, w listopadzie ukazało się dzieło traktujące o jego teoriach. Reforma Zwingliego była o wiele bardziej radykalna od Lutra:
- Pismo Święte jedynym źródłem wiary
- Kasacja mszy, sakramenty tylko symbolami
- Usunięcie wszelkich ozdób z kościołów
- Jedyną formą nabożeństwa czytanie Biblii, kazania i udzielanie komunii pod obiema postaciami
- Rada Miejska pod wpływem Zwingliego skasowała celibat księży, wprowadziła język narodowy do nabożeństw i zabroniła odprawiania mszy (1524-1525)
Zwingli nie uzyskał zbyt wielkiego poparcia wśród Szwajcarów, dlatego jego tezy docierały tylko do społeczności kilku kantonów.
Zwingli zaatakował kantony katolickie, które skapitulowały bez walki i podpisały pokój w Kappel (1529) następnie katolicy zdali klęskę protestantom pod Kappel, gdzie zginął Zwingli i podpisali podwójny traktat pokojowy pod Kappel. (1531)

Po śmierci Zwingliego czołowym reformatorem szwajcarskim stal się Jan Kalwin . W Genewie założył on ewangelicką gminę kościelną.
Kalwin powielał nauki Lutra i Zwingliego, jednak novum w jego poglądach była teoria o predystynacji ? ograniczonej decyzją Boga woli ludzkiej, przeznaczeniu.
Gmina kalwińska
Członkowie gminy podporządkowani byli bezwzględnej kontroli organu kościelno-państwowego jakim był konsystorz, zakazano zawierania małżeństw między osobami przynależnymi do gminy kalwińskiej a wyznawcami innych religii. Kalwin był pionierem nowożytnego totalitaryzmu, cechował się bezwzględnością w likwidowaniu przeciwników ? jego ofiarą był uczony, lekarz i filozof hiszpański Miguel Servet, zwolennik antytrynitaryzmu (arianizmu), który teorie swe sformułował w Christianissimi restitutio (1553), co wywołało oburzenie Kalwina - reformator przyczynił się do wydania Serveta inkwizycji francuskiej, a gdy ten uciekł i schronił się w Genewie, postanowił postawić go przed sądem, który kazał spalić go na stosie (27.X.1553)

Francja
Królem Francji był Franciszek I (do 1547), a następnie Henryk II (1547-1559)
W kwietniu 1545 dokonano krwawej masakry skalwinizowanych waldensów
Henryk II był wrogo i nietolerancyjnie nastawiony do reformacji, w czym podtrzymywali go usilnie jego doradcy ks. De Montmorency, kardynał Ludwik ks. De Guise i Franciszek kardynał de Tournon.
Henryk II powołał specjalną izbę do zwalczania herezji, która wkrótce zyskała przydomek ?izby gorącej? ? w ciągu pierwszych trzech lat panowania Henryka wydano ponad 500 wyroków przeciw protestantom, 60 osób skazano na śmierć przez spalenie na stosie.
Edykt królewski z 27.VI.1551 złożony z 46 artykułów ujął cały system zwalczania reformacji we Francji :
- zabroniono drukowania jakichkolwiek książek, które nie przeszły cenzury w paryskiej Sorbonie,
- zakazano przywozić książki zza granicy,
- piastowanie urzędów uzależniono od wyznania (tylko katolickie),
- dobra przeciwników Kościoła uległy konfiskacie,
- wszelkie kontakty z ośrodkami protestanckimi za granicą (przede wszystkim Genewą) zostały surowo zabronione.,
- denuncjację podniesiono do rangi cnot obywatelskich..
Inny edykt królewski (z Compiegne z 1557) zaostrzył jeszcze postępowanie z wrogami Kościoła katolickiego.
Kalwini francuscy, zwani hugenotami, zorganizowali się ostatecznie w latach 1557-1558, ich przywódca stał się admirał Gaspard de Coligny. W okresie panowania Franiciszka II (1559-1560) konflikty religijne we Francji urosły do rangi konfliktów polityczno-religijnych ? walka między katolickimi książętami de Guise (Gwizjuszami) i dynastią Walezjuszy, a hugenockimi Burbonami. Sytuacja zaogniła się jeszcze bardziej za panowania Karola IX (1560-1574), jego matką i zarazem regentką była Katarzyna de Medici (Medycejska), która po próbie polityki ugodowej wobec hugenotów zmieniła do nich nastawienie na skrajnie negatywne (Noc Św. Bartłomieja)
Wyrazem nowej polityki był edykt romorantyński (1560) zezwalający protestantom na wyznawanie ich wiary przy jednoczesnym zakazie publicznego kultu i propagandy religijnej.
Katolicy zorganizowali rzeź hugenotów w Wassy, wobec czego hugenoci pod wodzą Coligny?ego i księcia Ludwika Kondeusza chwycili za broń, co dało początek wojnie domowej (1562-1594). Katolicy mieli sojuszników w Hiszpanii i Sabaudii, hugenoci w Anglii i Niemczech. Traktat między hugenotami a Anglią w Hampton Court (1562) zapewniał pomoc hugenotom ze strony Anglii, za co tamta dostała port Hawr. Katarzyna Medycejska zdecydowała się na wydanie nowego edyktu tolerancyjnego w Amoboise (1563), dzięki czemu hugenoci i katolicy wyprali Anglików z Hawru. Królowa angielska Elżbieta I musiała zrzec się traktatem w Troyes (1564) swoich pretensji do Calais.
W latach 1562-1567 wszyscy członkowie rządzącego Francją królewsko-katolickiego triumwiratu (Franciszek de Guise, Montmorency, marszałek de Saint-Andre) polegli lub zostali zamordowani, jednak sytuacja hugenotów nie uległa zmianie. Po spotkaniu się Katarzyny Medycejskiej i Karola IX z przedstawicielem Filipa II, ks. Albą, regentka nastawiła się nieco bardziej stanowczo wobec hugenotów.
Pokój w Saint-Germain w 1570 r. dawał hugenotom:
- wolność kultu religijnego z wyjątkiem Paryża,
- ogłoszono amnestię, dopuszczono protestantów do urzędów,
- jako gwarancję traktatu przekazano im cztery twierdze ? La Rochelle, La Charite, Cognac i Montauban,
- uzgodniono małżeństwo między formalnym przywódcom hugenotów, Henrykiem de Bourbon (faktycznym był Coligny) i córką Katarzyny, siostrą królewską, Małgorzatą Valois.
- Planowano również związek między Henrykiem d?Anjou (młodszym synem Katarzyny), a królwoą Elżbietą angielską.
Plany matrymonialne jednak nie zostały zrealizowane. Natomiast doszło do skutku małżeństwo Henryka króla Nawarry z Małgorzatą Valois. Na wesele królewskie w 1572 zjechało do Paryża tysiące gości, w tym bardzo wielu hugenotów, ze wszystkimi przywódcami na czele. Katarzyna Medycejska, podżegana przez Gwizjuszów, postanowiła w imię wyższej racji stanu załatwić radykalnie problem walki o władzę we Francji. Karol IX, początkowo przeciwny zamysłom matki i Gwizjuszów, dał się przekonać o śmiertelnym niebezpieczeństwie grożącym dynastii ze strony hugenotów i Coligny?ego. Rezultatem była tzw. Noc Św. Bartłomieja 23/24.VIII.1572 r., kiedy to na odgłos dzwonów kościelnych motłoch paryski prowadzony przez Gwizjuszów dokonał masakry przybyłych do Paryża hugenotów. Ogólną liczbę zamordowanych szacuje się na około 3 tys. osób. Coligny zginął, udało się natomiast uciec Henrykowi z Nawarry i ks. Henrykowi de Bourbon-Conde. Niedobitki hugenotów schronili się w twierdzy La Rochelle. Wkrótce zmarł Karol IX (1574), władzę objął Henryk de Valois, ks. D?Anjou, który powrócił z Polski na wieść o śmierci brata.

Wojna trzech Henryków
Henryk III (Walezy, 1574-1589), Henryk de Bourbon (Burbon, król Nawarry), Henryk ks. De Guise (Gwizjusz), który stanął na czele tzw. Ligi Katolickiej. Prawnym sukcesorem po ewentualnej bezdzietnej śmierci Henryka III był Henryk z Nawarry. Konflikt wewnętrzny Francji po 1574 nazywamy wojną trzech Henryków. Z rozkazu Henryka III zamordowano wodza Ligi Katolickiej Henryka Gwizjusza i jego brata (1588), po czym król wezwał na pomoc hugenotów, jednak został zamordowany przez fanatycznego katolika dominikanina Jakuba Clement (1589). Na placu boju pozostał jedynie Henryk Burbon, król Nawarry. Jako król Henryk IV (1589-1610) dwukrotnie pokonał głowę katolików, ks. Mayenne, pod Arques koło Dieppe (1589) i pod Ivry (1590), po czym przystąpił do oblężenia Paryża. 25.VII.1593 wypowiedział w St.-Denis sławne zdanie ?Paryż wart jest mszy? i przeszedł na katolicyzm. Koronacja odbyła się w Chartres w 1594 r, po czym Henryk IV wkroczył uroczyście do Paryża.
Henryk VIII wydał edykt nantejski 13.IV.1598 r.: (składał się z czterech dokumentów i tajnych artykułów odnośnie miejsc bezpieczeństwa):
- wolność wyznania dla hugenotów na terenie całej Francji
- wolność kultu religijnego ograniczona ? np. nie wolno było w Paryżu i w obrębie 5 mil od stolicy
- pełnia praw politycznych i obywatelskich dla protestantów
- sądownictwo wobec hugenotów stanowiło kolegium złożone z protestantów i katolików
- hugenoci otrzymali 200 miejsc bezpieczeństwa (twierdz) na okres 8 lat

Anglia
Po śmierci Henryka VII (1485-1509) władzę objął Henryk VIII (oboje z dynastii Tudor)
Początkowo Henryk VIII był nastawiony negatywnie do reformacji, ale musiał zmienić zdanie na jej temat, gdyż bał się zbytniego wzrostu potęgi Karola V. Henryk VIII pragnął unieważnić swoje pierwsze małżeństwo z Katarzyną Aragońską i poślubić damę dworu królowej, Anne Boleyn. Prymas kardynał Thomas Wolsey nie sprzeciwiał się temu, ale zażądał zgody papieża. Klemens VII znajdujący się w całkowitej zależności od cesarza nie przychylił się do żądań Henryka, co spowodowało wybuch. Henryk VIII pozbawił urzędu kanclerskiego Wolseya (1529) i aresztował (1530). Wkrótce Wolsey umarł w więzieniu (1530). Nowy prymas Thomas Cranmer i nowy lord ? kanclerz Thomas Cromwell (objął stanowisko po krótkim sprawowaniu go przez Thomasa Moor?a, który sprzeciwił się królowi w sprawie odłączenia się od papiestwa) byli sojusznikami Henryka VIII w sprawie autonomii kościoła angielskiego. Król poślubił Annę Boleyn, a potomstwo z tego małżeństwa zyskało wszelkie prawa do korony (Act of succession), 1534) Dokumentem Act of supremacy (1534) parlament zalegalizował oderwanie się od Kościoła rzymskiego, jego mocą król angielski stawał się głową niezależnego, narodowego Kościoła zwanego anglikańskim (Church of England) Henryk zniósł klasztory, skonfiskował ziemie kościelne (1535-1539) i rozdał je nowej arystokracji, którą sobie zjednał. Wkrótce zginął Thomas Moore (Morus), który nie ugiął się przed królem i wciąż mu się sprzeciwiał, oraz biskup Rochesteru, John Fisher (1535), mianowany wcześniej kardynałem.
W 1536 uchwalono tzw. 10 artykułów, a następnie akt o sześciu artykułach (The Statue Of Six Articles, 1539).
Następca Henryka VIII, Edward VI pogłębił walki religijne. W 1549 wybuchło największe od powstania lollardów (1581 r.) powstanie chłopskie w Norfolku, skierowane było przeciw systemu ogradzania ziemi, na czele powstanie stanął Robert Kett, jednak powstanie zostało stłumione wkrótce przez hr. Warwicka, przyszłego ks. Northumberland i przewodni czczącego Rady Regencyjnej (organu do likwidowania przeciwników religijnych hmonarchy) Maria Tudor (1553-1558), zwana Krwawą Marią (Bloody Mary) była zwolenniczką wiary katolickiej, którą represjami anglikanizmu próbowała restaurować.
Kontrreformacja
Cele :
- reforma wewnętrzna kościoła katolickiego
- zahamowanie postępów reformacji
- odzyskanie utraconych wpływów
Reformy podjęte przez Kościół:
- Paweł III (1534-1549) podjął się dzieła kontrreformacji:
- powołał Święte Oficjum (Sacrum Officium) w 1542, czyli najwyższy trybunał inkwizycyjny, złożony z 6 kardynałów-dominikanów
- zatwierdził zakon Jezuitów w 1540 bullą Regimini militiantis Ecclesiae
Sobór trydencki (1545-1563):
- sprecyzowano najważniejsze dogmaty wiary katolickiej, utrzymano przeistoczenie ciała i krwi w czasie mszy, niepokalanie Maryi Dziewicy, 7 sakramentów
- ogłoszono w 1564 tzw. Trydenckie wyznanie wiary
- ujednolicono liturgię katolicką
- uznano wyłączność duchowieństwa w interpretacji Biblii
- sformułowano katechizm
- wprowadzono zakaz łączenia beneficjów w jednym ręku
- wprowadzono seminaria duchowne dla podniesienia wykształcenia księży
- potępiono idee reformatorskie uznając je za herezje
- uznano papieża za głowę Kościoła katolickiego
- w 1559 r. Paweł IV (1555-1559) ogłosił Index liborum prohibitorum (1559), czyli Indeks Ksiąg Zakazanych
Reformy potrydenckie:
- ogłoszono brewiarz (1568)
- ogłoszono mszał rzymski (1570)
- ogłoszono oficjalne łacińskie tłumaczenie Biblii ? Wulgatę (1592)
- wprowadzono nakaz rezydowania biskupa w swojej diecezji i objazdu całej diecezji prznajmniej raz na 5 lat
- Grzegorz XIII bullą Inter gravissimas z 21.II.1582 r. wprowadził reformę kalendarza ? kalendarz juliański został zastąpiony gregoriańskim (ustanowienie lat przestępnych)
- Grzegorz XV utworzył kongregację de Propaganda Fide (1622), czyli akcję misyjną poza Europą (do Azji i Afryki, Ameryka)
- Liczbę kardynałów w Kościele ustalono na 70
Zakon Jezuitów (Zakon Towarzystwa Jezusowego)
- powołany przez Hiszpana, żołnierza, Ignacego Loyolę w 1534 r.
- każdy członek składał przysięgę na wierność papieżowi (nowy ślub)
- przyczynił się do rozwoju szkolnictwa (kolegia jezuickie)
- sprowadzony do Polski (do Braniewa)przez Stanisława Hozjusza w 1564 r.

Uchwały soboru trydenckiego król Polski i senat przyjęli w 1565 r., kler w 1577 r.
Giordano Bruno ? filozof przyrody, spalony na stosie w Rzymie 17.II.1600 r.