Program pozytywistów

Omów założenia europejskiego pozytywizmu

Według francuskiego filozofa Augusta Comte’a żyjącego w pierwszej połowie XIX wieku słowo pozytywny znaczy – realny, nie odbiegający od rzeczywistości; użyteczny, służący konkretnym celom; ścisły; pewny i względny – przeciwstawiający się wszystkiemu co absolutne. Przy tym pozytywizm był epoką nastawioną na badanie przez filozofów człowieka, jako części społeczeństwa. Przejawem takich poglądów może być daleko posunięty antyfeudalizm.

Pozytywizm opierał się na zaufaniu do nauki, na empirycznym poznawaniu świata, a co za tym idzie był przeciwny metafizyce, tak wszechobecnej w poprzedniej epoce. Na pierwszy plan wysunęły się więc nauki przyrodnicze, matematyczne i ścisłe. Scjentyzm upowszechnił badania naukowe, lawinowo powstawały wynalazki. Henry Thomas Buckle zastosował w badaniach historycznych metodę statystyczną oraz uwzględniał wpływ czynników geograficznych i intelektualnych na rozwój społeczeństwa.

Ogromny wpływ na filozofię tego okresu miał Karol Darwin, twórca teorii ewolucji. Ewolucjonizm, jak twierdził Herbert Spencer tłumaczy wszystkie zmiany jakim podlegają nie tylko rośliny i zwierzęta, ale i społeczności ludzkie. Przechodzą one powolnie od prymitywnego życia do cywilizacji na różnych poziomach zaczynają kształtować różnego rodzaju organizacje, jak rodzina, kościół czy wojsko. Instytucje te składają się w jeden organizm, w którym choroba lub nie dość szybki rozwój jednej z nich pociąga za sobą zakłócenia w całym tworze. Prąd ten nazywamy organicyzmem. Badaniem tych zależności, stosunków społecznych zajmuje się socjologia. Z ewolucjonizmu wynika także determinizm, który zakłada, iż to co miało miejsce, zostało określone przez poprzedzające je zdarzenia. Znaczy to, że cała ewolucja ludzkości, została pokierowana przez samych ludzi, że dokładnie tak miało być.

John Stuart Mill rozwój ten przypisywał ludziom wolnym, działającym dla własnego dobra. Nazwał to utylitaryzmem, czyli dążeniem do największego możliwego szczęścia jednostki, która tym samym przyczynia się do polepszenia i rozwoju społeczności.

W sprawach religii pozytywiści deklarowali agnostycyzm. Twórcą tego stanowiska był Herbert Spencer, który uważał, że nauka nie może stwierdzić, czy Bóg istnieje, czy też nie. Wiara w Niego jest jednak częścią organizmu społecznego, dlatego też nie należy odwodzić od niej ludzi, gdyż spełnia ona określone pożyteczne funkcje.

Pod koniec XIX wieku termin „pozytywizm” nie był tak rozpowszechniony w Europie, jak u nas. We Francji, Niemczech i we Włoszech czas ten określa się najczęściej epoką realizmu i naturalizmu. Realizm odnosił się do literatury, która starała się przedstawiać świat takim jakim był, a ludzi jako część natury, podobnie naturalizm, ujmował tematy w sposób bardzo dosadny. Prądy te dominowały w estetyce także i wśród Polaków, jednak nie przyjęły się mimo prób ujednolicenia nazewnictwa na całym starym kontynencie.

Program pozytywistów:
Program pozytywistów warszawskich sprowadzał się do 5 punktów ( prekursorem pozytywizmu warszawskiego był Aleksander Świętochowski):
I. Praca organiczna:

• Odwołując się do teorii H. Spencera, która traktowała społeczeństwo jako organizm, pozytywiści polscy głosili, że każdy członek społeczeństwa polskiego (bez względu na podziały administracyjne – np. zabory, stan społeczny) powinien porównać się do organu, który znajduje się w organizmie żywym. Jeżeli każdy z tych organów będzie działał sprawnie, sprawny będzie cały organizm – całe społeczeństwo. Każdy członek społeczeństwa niekoniecznie jednostka, ale także np. rodzina czy instytucja, ma w społeczeństwie określoną rolę do spełnienia i każdy musi tę rolę spełnić jak najlepiej. Pozytywiści postulowali potrzebę pracy organicznej, czyli wykorzystania legalnych możliwości samoobrony narodu przez stopniowe zwiększanie sił ekonomicznych i kulturalnych społeczeństwa. Miało się to odbyć drogą propagowania unowocześnionych sposobów produkcji w przemyśle, hutnictwie i handlu. „Lalka” B. Prusa; „Powracająca fala” B. Prusa, „Nad Niemnem” E. Orzeszkowa,
• Jest to także postulat harmonijnej współpracy przedstawicieli wszystkich stanów, rezygnacji z przesądów społecznych, równouprawnienia dla wszystkich stanów i warstw. Jedna warstwa miała pracować dla dobra drugiej i odwrotnie.
O społeczności jako organizmie pisał Św. Paweł – wierni to organizm, jeżeli jedna grupa choruje, to cały Kościół też jest chory – ojciec tej myśli.

II. Praca u podstaw
Aby dobrze był realizowany ideał pracy organicznej, należy podjąć pracę u podstaw, która dałaby możliwość „organicznego współdziałania” wszystkich członków społeczeństwa. Polega ona na przygotowaniu do społecznej funkcji wszystkich grup społecznych. Głosi więc podniesienie poziomu oświaty wśród najbardziej nieświadomych swej roli społecznej grup, tzn. chłopstwa i biedoty. „Pracę u podstaw” powinny realizować przede wszystkim warstwy „oświecone”, wykształcone, rozumiejące zasady współdziałania dla dobra wszystkich. Praca u podstaw przejawia się więc w niesieniu oświaty ludziom biednym, likwidacji analfabetyzmu, uświadomieniu narodowym i społecznym i opiece w kwestach bytowych (dbaniu o poprawę warunków życiowych tych, którzy żyją w nędzy). To właśnie podstawy są najbardziej zaniedbane, one nie czują się częścią narodu, bo jedyne co czują to głód i niesprawiedliwość. Potrzebny był zatem ideał scjentyzmu (postulat oświecenia i nauczania) oraz utylitaryzm, czyli użyteczność społeczna ( pogląd etyczny głoszący, że to co dobre jest pożyteczne, że celem działania społecznego czy moralnego powinno być największe szczęście największej liczby ludzi, użyteczność wszystkich gałęzi sztuki, w tym literatury).
Literaturę uznano za ważny czynnik postępu społecznego, środek przeobrażania społeczeństwa. W literaturze przejawił się utylitaryzm w przywiązaniu wagi do tendencji utworu, postulatów, dydaktyzmu. Społeczna użyteczność stała się najwyższą wartością moralną – twórca utworu chciał wychować naród. Dążenie do własnego dobra uznano za czynnik sprzyjający pomnażaniu społecznych dóbr. Utylitaryzm wywarł wpływ na narodziny literatury tendencyjnej, w której realizowano „użyteczność” kosztem wartości artystycznych. Towarzyszyła temu nadzieja, że sztuka literacka zmieni oblicze społeczeństwa, będzie motywować je do pracy. W okresie niewoli utylitaryzm miał pomóc polskiemu społeczeństwu przerwać trudne czasy i wzmocnić się.
„Szkice węglem” H. Sienkiewicz, „Janko Muzykant” H. Sienkiewicz, „Antek” B. Prus, „ „Dobra pani” E. Orzeszkowa, „A...B...C...” E. Orzeszkowa

III.Emancypacja kobiet
W warunkach polskich postulat równouprawnienia oznaczał przyznanie kobietom prawa do edukacji, zdobywania wiedzy, umiejętności, dzięki którym mogłyby zarabiać i pracować za odpowiednią cenę, pozwalającą na utrzymanie rodziny. W tym czasie wielu mężczyzn zginęło w powstaniach albo zostało zesłanych na Syberię, kobiety musiały same podjąć walkę o swój los. „Emancypantki” B. Prus (nie zgadza się z pozytywistycznymi hasłami, twierdził, że kryje się w tym niebezpieczeństwo dla życia rodzinnego i roli matki), „Nad Niemnem” E. Orzeszkowa, „Marta” E. Orzeszkowa

IV.Równouprawnienie Żydów (asymilacja)
Hasło wiąże się z przemianami świadomości społecznej. Wielu Żydów zyskując odpowiednie wykształcenie, pragnęło znaleźć właściwsze miejsce w społeczeństwie. Nie odczuwali odrębności, posługując się językiem polskim i czując głębokie związki z kulturą polską. Pozytywistów niepokoił fakt, iż kilkumilionowa rzesza Żydów spychana jest na margines społeczny i, jeśli chodzi o rozwój tegoż społeczeństwa, stanowi zupełnie niewykorzystany potencjał. Dlatego też nawoływali do asymilacji czyli stapiania się Żydów z resztą mieszkańców ziem polskich aby zgodnie z ideami pracy organicznej, mogli stać się twórczymi członkami całego narodu, zachowując przy tym własną religię i kulturę. Żydzi byli bogatą grupą społeczną, mogli przyspieszyć odzyskanie niepodległości, pozytywiści chcieli aby Żydzi poczuli się za Polskę odpowiedzialni.
Od 1815 roku w Warszawie wydawano „Izraelita”, zachęcano w nim Żydów do poznania kultury polskiej i włączania się w polskie nurty życia, a Polaków oswaiano z wartościami religii mojżeszowej.
„Lalka” Bolesław Prus, „Mendel Gdański” M. Konopnicka, „Meir Ezofowicz” E. Orzeszkowa.

V. Liberalizm
Hasło ogólnoeuropejskie głoszące pozytywny stosunek do rzeczywistości, kult wiedzy ścisłej, dobrobytu, pieniądza, bogacenia się wszelkimi sposobami (może to być drogą wojny, drogą walki ekonomicznej lub rozwoju przemysłu).


Cele i zadania literatury pozytywistycznej
Literatura pozytywistyczna miała być społecznie zaangażowana. Jej twórca to nauczyciel społeczeństwa a pisarstwo to służba publiczna. Orzeszkowa twierdziła, że literatura współczesna nie mówi prawdy o życiu i ludziach, nie zajmuje się żywotnymi sprawami współczesności, obraca się wokół tematów nieaktualnych, nie nadąża za życiem. Literatura i życie społeczne rozwijają się. Orzeszkowa żądała aby pisarz połączył się sercem i myślą z ogółem ludzi. Chciała aby twórca stał się sercem ogółu. Miał to być twórca czujący, opowiadający o problemach zbiorowości. Tematów miał szukać wśród ludzi i współczesności.
Tym tematem zajmował się także Sienkiewicz. Zaleca odrzucenie egoizmu, dostrzeganie problemów innych ludzi, według niego preferowany powinien być gatunek literatury - powieść. Ma ona przyszłość, jest pożyteczna. Dostrzegł on w niej formą literacką, która najskuteczniej służy propagandzie i agitacji. Zgadza się także z tym Orzeszkowa.
W pozytywizmie nastąpił zwrot ku powieści i noweli. Stwarzały one bowiem okazję do wnikliwego zaprezentowania rzeczywistości. Proza była łatwiejsza w odbiorze, bardziej komunikatywna. Mogła dotrzeć do większego kręgu odbiorców.

Powieść
· jak zwierciadło odbija rzeczywistość
· to co jest zawarte w niej musi być prawdopodobne
· powinna oddać prawdziwą atmosferę społeczeństwa
· oddziaływać na wyobraźnię
· może przekazywać uczucia
· aby była użyteczna powinna posiadać dwie strony: zewnętrzną odnosząca się do formy i wewnętrzną uwydatniającą myśli i dążenia
· ma być źródłem wiedzy o współczesności
· powinna pouczać, wyjaśniać, przedstawiać to co dobre
· ukazując postawy naganne, dawać chwalebne przykłady
· winna mieć walor estetyczny, uczyć i wychowywać
Literatura tendencyjna
Wykorzystywała różne gatunki prozatorskie. Artysta ma mieć cel społeczny, bez niego literatura jest pusta.
· cel społeczny
· odtwarzanie rzeczywistości z przynoszeniem wiedzy
· autor ma zaobserwować fakty, ocenić je i wyprowadzić wnioski zaradcze do nagannej sytuacji
Orzeszkowa: „Chłostać przesąd, głupotę, podłość i zastój, rozjaśniać pojęcia, zachęcać do pracy, wskazywać drogi do postępowania i wzory do naśladowania - oto dziś zadanie literatury”.
Bohater:
· oddaje swe życie idei
· heroizmem, żarliwością, energią przypomina romantycznego
· człowiek przeciętny, głównie inteligent (lekarz, nauczyciel) nieskomplikowany psychologicznie
· człowiek dobry, altruista
Fabuła:
· zazwyczaj jeden wątek
· wydarzenia ukazywane chronologicznie, zgodnie z ciągiem przyczynowo-skutkowym
Narrator:
· ocenia sytuację i na jej kanwie wypowiada hasła ideowe
· nakazuje pewne jednoznaczne postawy
· poucza poprzez komentarz do sytuacji
zwraca się do czytelnika w formie nakazowej