Wielka Brytania

WIELKA BRYTANIA, United Kingdom, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, państwo w pn.-zach. Europie na Wyspach Brytyjskich na O. Atlantyckim i M. Północnym.
Informacje ogólne
Stolica: Londyn
Powierzchnia: 244,1 tys. km2
Ludność: 58,2 mln mieszk. (1997)
Języki urzędowe: angielski
Jednostka monetarna: funt szterling
Święto narodowe: 8 czerwca (oficjalne obchody urodzin królowej)
Podział administracyjny: składa się z 4 części: Anglii (46 hrabstw, w tym 7 metropolitalnych, obejmujących duże aglomeracje miejskie), Szkocji (12 regionów, z tego 3 wyspiarskie), Walii (8 hrabstw) i Irlandii Pn. (26 dystryktów, dawniej 6 hrabstw). Odrębny status mają W. Normandzkie i wyspa Man będące dependencjami (terytoriami zależnymi) Korony bryt.
Granica lądowa: z Irlandią
Terytoria zależne od Wielkiej Brytanii: Gibraltar (Europa), Bryt. Terytorium O. Indyjskiego i Św. Helena (Afryka), Anguilla, Bermudy, Bryt. Wyspy Dziewicze, Kajmany, Montserrat, Turks i Caicos (Ameryka Pn. i Środk.), Falklandy wraz z wyspami Georgia Pd. i Sandwich Pd. (Ameryka Pd.), Pitcairn (Oceania)

WARUNKI NATURALNE. Wielka Brytania jest położona na wyspach: Wielka Brytania (największa w archipelagu Wysp Brytyjskich, pow. ok. 230 tys. km 2), Irlandia (część pn.-wsch.), Hebrydy, Szetlandy, Orkady, Anglesey, Wight oraz wielu małych wyspach przybrzeżnych (łącznie ok. 5500 wysp, z tego 140 zamieszkanych). Leżące na szelfie eur. Wyspy Brytyjskie są oddzielone od lądu eur. wąskimi cieśninami: Kaletańską (szer. do 32 km) i La Manche, powstałymi w początkowym okresie holocenu; od zach. oblewa je O. Atlantycki, od wsch. — M. Północne; między wyspami Irlandią i Wielką Brytanią znajduje się M. Irlandzkie, połączone z O. Atlantyckim cieśninami: Kanałem Pn. i Kanałem Św. Jerzego.
Ukształtowanie powierzchni. Budowa geol. i rzeźba powierzchni Wielkiej Brytanii jest b. zróżnicowana; większą część powierzchni kraju stanowią stare góry i wyżyny uformowane w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej. Struktury kaledońskie tworzą strefę od wysp szkoc. przez G. Kaledońskie, Grampiany, Wyż. Południowoszkocką, pn. Irlandię do G. Kambryjskich w Walii; budują je prekambryjskie i dolnopaleozoiczne skały magmowe i metamorficzne (granity, gnejsy, łupki krystal.), miejscami przykryte utworami młodszymi (czerwone piaskowce, zlepieńce, łupki, rzadziej wapienie). Fałdowania hercyńskie objęły G. Pennińskie, pd. Walię i Płw. Kornwalijski; we wsch. Anglii struktury paleozoiczne (zbud. gł. z piaskowców, wapieni i granitów) pokrywa b. gruba warstwa wapieni i piaskowców osadzonych podczas transgresji mezozoicznych. Silne ruchy tektoniczne związane z orogenezą alp. spowodowały odmłodzenie rzeźby; stare, zdenudowane pasma górskie uległy potrzaskaniu; powstały zręby, zapadliska i rowy tektoniczne; ruchom tektonicznym towarzyszyła działalność wulk., m.in. wylewy law bazaltowych na Hebrydach, w G. Kaledońskich i Irlandii Północnej. W wyniku zlodowaceń plejstoceńskich, które 4-krotnie objęły Wyspy Brytyjskie (maksymalny zasięg zlodowacenia do doliny Tamizy), wykształciła się rzeźba polodowcowa, charakteryzująca się występowaniem żłobów, cyrków i szerokich dolin polodowcowych w górach, moren i sandrów — na obszarach nizinnych.
Najbardziej górzystym regionem Wielkiej Brytanii jest Szkocja; jej pn.-zach. część zajmują silnie rozczłonkowane dolinami rzecznymi G. Kaledońskie (Carn Eige, 1182 m), środk. — granitowe masywy Grampianów (Ben Nevis, 1343 m — najwyższy szczyt Wielkiej Brytanii), oddzielone od G. Kaledońskich rowem tektonicznym Glen More oraz głęboko wciętymi w ląd zatokami: Firth of Lorne i Moray Firth, pd. — Wyż. Południowoszkocka (wys. do 840 m), zbud. gł. ze skał osadowych z intruzjami magmowymi; między Grampianami i Wyż. Południowoszkocką jest położona Niz. Środkowoszkocka, stanowiąca rów tektoniczny (dł. ok. 320 km, szer. do 80 km), ograniczony od pn. i pd. uskokami oraz ciągiem wzgórz wulkanicznych. Anglia, największa pod względem powierzchni część Wielkiej Brytanii, jest regionem wyżynno-górskim w części pn.-zach. i nizinnym na wsch. i południu. Położone na pn. Anglii granitowe i wulk. pasmo wzgórz Cheviot (wys. do 816 m) stanowi hist. granicę Szkocji i Anglii; na pd.-zach. od wzgórz Cheviot wznosi się krystal. masyw G. Kumbryjskich (Scafell, 978 m), a na pd. — G. Pennińskie (Cross Fell, 893 m), zbud. gł. z piaskowców oraz wapieni, w których rozwinęła się rzeźba krasowa. Niziny wsch. i pd. Anglii to rozległa płyta mezozoiczna z licznymi synklinami, wypełnionymi osadami trzeciorzędu, pokryta grubą warstwą (zwł. na wsch.) utworów polodowcowych; rzeźbę powierzchni falistych równin urozmaicają ciągi wzgórz morenowych oraz wapiennych (wys. do 350 m), będących wychodniami osadów jurajskich i kredowych; na pd. od G. Pennińskich rozciąga się płaska niz. Midlands, ograniczona od pd.-wsch. progiem jurajskim (wzgórza Cotswold, Northampton), na wsch. — niz. Fennland; na pd.-wsch. Anglii znajduje się Basen Londyński, otoczony progami kredowymi: od pn.-zach. wapiennymi wzgórzami Chiltern i East Anglian, od pd. — North Downs (wys. 294 m); na pd. od Basenu Londyńskiego leży płaska antyklina Weald, ograniczona od pd. ciągiem wapiennych wzgórz South Downs, na zach. — wapienna równina Salisbury i najdalej na pd.-zach. wysunięta część Anglii — wyżynny Płw. Kornwalijski z kopulastymi, granitowymi i wapiennymi wzniesieniami (najwyższe Dartmoor, 621 m). Położona w zach. części Wielkiej Brytanii Walia jest regionem górzystym; większą część jej powierzchni stanowią stare masywy G. Kambryjskich (Snowdon, 1085 m) o szerokich i płaskich grzbietach na pd. oraz o grzbietach ostrych, z dobrze wykształconą rzeźbą glacjalną, na północy. Znaczną część Irlandii Pn. zajmują góry, będące przedłużeniem masywów kaledońskich Szkocji; na pn. znajdują się Sperrin i Antrim, na pd.-wsch. — Mourne, z najwyższym szczytem Irlandii Pn. — Slieve Donard (852 m); w środk. części tektoniczna nizina, pokryta lawami bazaltowymi i osadami polodowcowymi.
Wybrzeże Wielkiej Brytanii jest silnie rozczłonkowane (dł. linii brzegowej przekracza 7500 km); charakterystyczne głęboko wcięte zatoki (największe: Kanał Bristolski, Cardigan, Zat. Liverpoolska, Firth of Clyde, Firth of Forth, Moray Firth) i szerokie estuaria rzek, w których podczas przypływu poziom wody podnosi się o kilka metrów. Amplituda pływów u wybrzeży Wielkiej Brytanii wynosi: 14 m w Kanale Bristolskim, ponad 8 m przy ujściu rz. Mersey do Zat. Liverpoolskiej, ok. 6 m w estuarium Tamizy i 1 m u pn. wybrzeży Irlandii Północnej. Zróżnicowanie budowy geol. wpływa na różnorodność typów wybrzeży; przeważają strome wybrzeża klifowe, najwyższe na zach. Płw. Kornwalijskiego, gdzie wysokość brzegu mor. przekracza 200 m; w Szkocji i pn.-zach. Anglii oprócz klifów występują wybrzeża fiordowe, w Walii i na Płw. Kornwalijskim wybrzeża riasowe, we wsch. i pd. Anglii wybrzeża wyrównane, akumulacyjne.
Klimat. Wyspiarskie położenie, a zwł. sąsiedztwo ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego (przedłużenie Prądu Zatokowego), opływającego Wyspy Brytyjskie od pn. i zach., powodują, że Wielka Brytania ma klimat umiarkowany ciepły, wybitnie mor., mimo położenia w stosunkowo wysokich szer. geogr. (między 4958' a 6045'N). Ocieplający wpływ Prądu Północnoatlantyckiego zaznacza się gł. w miesiącach zimowych, stąd amplitudy roczne temperatury są niewielkie, od 8C na zach. kraju do 12C na wschodzie. Przez przeważającą część roku Wielka Brytania znajduje się pod wpływem cyrkulacji zach., z którą wiąże się napływ wilgotnego powietrza oceanicznego (zimą z niżu isl., latem z wyżu azorskiego); przemieszczającym się niżom barycznym towarzyszą, zwł. zimą, silne wiatry, na wyspach szkoc. — huraganowe. Średnia temp. w styczniu wynosi –3C na pn.-zach., ok. 3C na pn.-



wsch. i ok. 7C na pd.-zach., w lipcu od 17C w Basenie Londyńskim do 12–13C na pn. Szkocji. Opady są obfite i występują w ciągu całego roku, gł. w postaci deszczu; średnia roczna suma opadów od powyżej 3000 mm w górach Szkocji do 1000 mm w zach. Anglii i ok. 700 mm we wsch. Anglii; ok. 60% opadów przypada na okres od października do stycznia; najsuchszą porą roku jest wiosna; często występują mgły, w lecie na wybrzeżu, zimą i jesienią — w głębi wysp.
Wody lądowe. Sieć rzeczna Wielkiej Brytanii jest b. gęsta; rzeki są krótkie, o wyrównanych stanach wód w ciągu roku. Główną rzeką kraju jest Tamiza (dł. 338 km, pow. dorzecza 11,4 tys. km2), płynąca przez Basen Londyński i uchodząca do M. Północnego szerokim (7–8 km) estuarium; do M. Północnego uchodzą również: Trent (dł. 274 km) i Ouse oraz Tees, Tyne, Tweed i in., do M. Irlandzkiego — Mersey, do Kanału Bristolskiego — Severn (290 km), a do zat. Firth of Clyde — gł. rzeka Szkocji, Clyde. Większość rzek jest uregulowana (śluzy, zapory, obwałowania koryt rzecznych budowane od XV w.) i skanalizowana; kanały, budowane od końca XVIII w., połączyły m.in. Tamizę z rz. Avon (uchodzącą do Kanału Bristolskiego), Mersey z rz. Ouse i Trent; powstałe szlaki wodne łączą M. Irlandzkie z M. Północnym; zbud. na pocz. XIX w. w Szkocji Kanał Kaledoński (dł. 97 km) połączył zat. Moray Firth (M. Północne) i Firth of Lorne (O. Atlantycki). Rzeki są wyzyskiwane gł. do zaopatrzenia ludności i zakładów przem. w wodę oraz jako szlaki żeglugowe, a szerokie estuaria rzek — do budowy portów. Wielka Brytania jest krajem bogatym w jeziora, zwł. polodowcowe, najliczniej występujące w górach Szkocji, G. Kumbryjskich, pn. części G. Kambryjskich oraz w Irlandii Północnej. Największym jeziorem jest Lough Neagh (tektoniczno-polodowcowe, pow. 396 km2) w Irlandii Pn., poza tym Loch Lomond (71 km2, głęb. do 200 m), Loch Ness i Monar (najgłębsze jeziora w kraju, głęb. do 310 m) w Szkocji oraz Windermere w G. Kumbryjskich w Anglii.
Świat roślinny. Miejsce naturalnych zbiorowisk roślinnych na większości terytorium Wielkiej Brytanii zajęły użytki rolne, gł. łąki i pastwiska. Lasy zajmują 9,9% pow. kraju (1992, jeden z najniższych wskaźników w Europie) i w dużym stopniu są to zbiorowiska wtórne, będące wynikiem zalesiania; fragmenty naturalnych lasów liściastych, dębowych i bukowych, zachowały się w pd. Anglii (kraina Weald) i na wyżynach Walii, iglastych zaś, gł. sosnowych — w górach Szkocji; na Płw. Kornwalijskim, najcieplejszym regionie kraju, występują lasy z dębem korkowym i wawrzynem. Charakterystycznymi dla Wielkiej Brytanii zbiorowiskami roślinnymi są torfowiska oraz wrzosowiska (krzewinkowe zespoły wrzosów i wrzośców), które rozwinęły się na stokach gór Szkocji, Walii, Irlandii Pn. i pn. Anglii, w miejscu m.in. wykarczowanych lasów; szczyty gór na pn. kraju zajmują murawy z udziałem gatunków ark.-alpejskich. Krajobraz terenów rolniczych Wielkiej Brytanii, zwł. Anglii, urozmaicają liczne śródpolne zadrzewienia.
Gleby. W regionach górskich Wielkiej Brytanii występują mało żyzne gleby kamieniste i żwirowe: bielice iluwialno-żelaziste w Szkocji, brun. wyługowane w pn. Anglii, Walii i Irlandii Pn.; w kompleksie z górskimi glebami bielicowymi i brun. powszechnie występują gleby torfowe. Obszary nizinne pokrywają żyźniejsze gleby brun. i płowe, powstałe na iłach, glinach i piaskach pochodzenia gł. polodowcowego; duże powierzchnie wsch. Anglii zajmują gleby oglejone, uformowane z bezwęglanowych glin i iłów. Z wychodniami wapieni mezozoicznych na równinie Salisbury i progach denudacyjnych są związane żyzne rędziny.
Ochrona przyrody. Łączna powierzchnia obszarów podlegających ochronie częściowej (parki krajobrazowe) i całkowitej (rezerwaty przyrody, parki nar.) wynosi 47 tys. km2, co stanowi ok. 19% pow. kraju. Większość z istniejących 10 parków nar. (7 w Anglii, 3 w Walii) utworzono 1951; największe z parków nar. to: Lake District (pow. ponad 2200 km2) w G. Kumbryjskich z największym skupieniem górskich jezior polodowcowych w kraju, Snowdonia (2170 km2) obejmująca pn. część G. Kumbryjskich oraz Pembrokeshire Coast (1590 km2) w pd. Walii i Peak District (1404 km2) w pd. części G. Pennińskich. Najwięcej parków krajobrazowych założono w słabo zaludnionych górskich regionach Szkocji.

LUDNOŚĆ. Wielka Brytania jest krajem wielonarodowościowym, zamieszkanym przez 4 gł. grupy nar., zachowujące wiele odrębności etnicznych i kulturowych; Anglicy stanowią ok. 76% ogółu ludności, Szkoci — 9%, Irlandczycy — 4% i Walijczycy — ok. 5%; w Szkocji, Walii i Irlandii Pn., oprócz języka ang., są używane języki celt.; liczba osób posługujących się językiem szkoc., walijskim i irl. systematycznie maleje; na W. Normandzkich językami urzędowymi są ang. i francuski. Około 6% mieszkańców Wielkiej Brytanii to imigranci z krajów eur. (Żydzi, Włosi, Polacy) i spoza Europy; napływ imigrantów, zwł. w latach 50. i 60., z Azji (Indusi — najliczniejsi wśród ludności napływowej, Pakistańczycy, Arabowie, Cypryjczycy), Afryki (gł. Wsch.) i Ameryki Środk. był związany z rozpadem imperium bryt.; utrata kolonii zahamowała dużą do II wojny świat. emigrację z Wielkiej Brytanii (1815–1930 wyemigrowało 24 mln osób); od pocz. lat 90. zwiększa się liczba imigrantów z Hongkongu i RPA. Większość Brytyjczyków to chrześcijanie; 1990 anglikanie (wyznawcy nar. Kościoła anglik.) stanowili 20,2% ogółu wierzących, prezbiterianie (członkowie prezbiteriańskiego Kościoła szkoc.) — 14,2%, katolicy (najliczniejsi w Szkocji i Irlandii Pn.) — 21,4%, ponadto metodyści (5,3%) i baptyści (2,6%); wsród ludności napływowej dominują muzułmanie (10,9% ogółu wierzących), sikhowie (4,3%) i hindusi (1,5%); ok. 16% ludności nie określa przynależności wyznaniowej. Tempo wzrostu liczby ludności jest wolne (1980 — 56,3 mln, 1993 — 58,2 mln) i w znacznym stopniu związane z napływem imigrantów (ponad 200 tys. rocznie); przyrost naturalny od lat 70. utrzymuje się na b. niskim poziomie, poniżej 2‰ rocznie; od 1987 powyżej 2‰. Postępujący proces starzenia się społeczeństwa (ok. 19% ludności w wieku do 14 lat, ponad 65% w wieku 15–64 lata i ok. 16% w wieku powyżej 64 lat — 1991), spowodowany jest niskim przyrostem naturalnym i wydłużającym się czasem życia (mężczyźni 73 lata, kobiety 78 lat); odsetek ludności młodej jest najwyższy wśród imigrantów, zwł. Azjatów, u których utrzymują się tradycje rodzin wielodzietnych. W strukturze płci występuje liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami (104 kobiet na 100 mężczyzn). Wielka Brytania należy do najgęściej zaludnionych krajów Europy; średnia gęstość zaludnienia — 238 mieszk. na km2 (1993). Rozmieszczenie ludności jest b. nierównomierne; ponad połowa ludności skupia się na obszarze środk. i pd. Anglii, gdzie gęstość zaludnienia przekracza 400 mieszk. na km2, a w Basenie Londyńskim — ponad 1000 mieszk. na km2; gęsto zaludnione są również Niz. Środkowoszkocka oraz pd. Walia, najsłabiej — wyludniające się regiony górskie i wyspy Szkocji (Hebrydy, Szetlandy, Orkady) — poniżej 20 mieszk. na km2.




Trwający od XIX w. proces urbanizacji powoduje stały wzrost ludności miejskiej; w końcu XIX w. w miastach mieszkało ponad 50% ludności, 1971 — 77%, 1990 — ok. 92% (jeden z najwyższych wskaźników w świecie). Koncentracja różnorodnego przemysłu w okręgach górn. i miastach portowych przyczyniła się do powstania rozległych stref zurbanizowanych; największe zespoły miejskie tworzą: Wielki Londyn (6,9 mln mieszk., 1993), West Midlands (2,6 mln, gł. ośr. Birmingham), Manchester (2,6 mln) i West Yorkshire (2 mln, gł. ośr. Leeds) oraz Glasgow (aglomeracja Central Clydeside), Liverpool (Merseyside), Newcastle upon Tyne (Tyne and Wear) i Sheffield (South Yorkshire), liczące powyżej 1 mln mieszkańców. Postępujący proces dekoncentracji dużych miast (odpływ ludności z dzielnic centr. na peryferie) powoduje wyludnianie się ich w hist. granicach adm. i rozrost terytorialny stref podmiejskich, charakteryzujących się niską, jednorodzinną zabudową; aglomeracja Londynu wraz ze strefą podmiejską zajmuje 1580 km2 i skupia ponad 12 mln mieszkańców. Nowe miasta, powstałe gł. w latach 60. (m.in. Basildon, Harlow, Garden City, Corby i Telford w Anglii, East Kilbride i Irvine w Szkocji), pełnią funkcje mieszkaniowo-usługowe, są również ośrodkami nowocz. przemysłu (gł. elektron.). Struktura zatrudnienia ludności ulega stałym, powolnym zmianom; maleje zatrudnienie w przemyśle (zwł. ciężkim) i budownictwie (1980–91 z 35% zawodowo czynnych do 25%) oraz w rolnictwie i rybołówstwie (z 2,5% do 2,0%), wzrasta natomiast w usługach (z 54,7% do 64%), zwł. finansach, handlu i ubezpieczeniach. Rosnące bezrobocie (1990 — 7% zawodowo czynnych, 1994 — 9,3%) jest związane z recesją gospodarczą.

GOSPODARKA. Wielka Brytania jest krajem wysoko rozwiniętym, jedną z potęg gosp. świata; pod względem wartości produktu krajowego brutto (941 mld dol. USA — 1993, 4% produktu świat.) zajmuje 6 miejsce w świecie i 4 w Europie, po Niemczech, Francji i Włoszech; produkt krajowy brutto na 1 mieszk. wynosi 16,3 tys. dolarów. W końcu XIX w. Wielka Brytania była największą potęgą przem. (przemysł bryt. wytwarzał ok. 40% produkcji świat.), handl. i mor. na świecie. Od pocz. XX w., a zwł. w okresie po II wojnie świat. malało znaczenie Wielkiej Brytanii w gospodarce świat.; 1950–70 jej udział w produkcji przem. krajów kapitalist. zmniejszył się z ok. 12% do ok. 6%, a w latach 80. do ok. 4%, w wyniku b. wolnego tempa wzrostu (przeciętnie 2% rocznie, 1986–90 –1,8%) i długotrwałych okresów recesji gosp. (zwł. na pocz. lat 70. i na pocz. lat 90.); od 1973 trwa integracja gosp. z krajami EWG. Wolne tempo wzrostu gospodarki jest spowodowane niewielką, w porównaniu z innymi krajami rozwiniętymi, akumulacją produktu krajowego brutto (15% — 1993, w Japonii ok. 30%) oraz kurczącym się rynkiem zbytu dla





wyrobów bryt., mniej nowocz. niż amer., jap. i niemieckie. W dalszym ciągu Wielka Brytania pozostaje jednym z najważniejszych eksporterów kapitału (największe inwestycje zagr. w krajach regionu Zat. Perskiej, Australii, wsch. i pd. Afryce), odgrywa dużą rolę w międzynar. obrocie kapitałem, w żegludze i ubezpieczeniach. Ujemny bilans płatniczy w rozliczeniach międzynar. wpływa na zmniejszanie rezerw dewizowych (ok. 37 mld dol. USA — 1993) i złota (18,4 mln uncji) oraz powoduje częstą dewaluację funta szterlinga. Gospodarkę bryt. cechuje duża koncentracja kapitału i produkcji; Bank Anglii (zał. 1694, upaństwowiony 1946) oraz 4 wielkie banki prywatne: Midland Bank, Lloyds Bank, National Westminster i Barclays Bank skupiają ponad 80% wszystkich wkładów bankowych; koncerny bryt. należą do największych w świecie, a zwł. Royal Dutch Shell (bryt.-hol. koncern naft., wartość obrotów 104 mld dol. — 1991, 2 miejsce w świecie po General Motors), British Petroleum (branża naft., 58 mld dol.), Unilever (bryt.-hol. koncern żywnościowy, 41 mld dol.) oraz Imperial Chemical (przemysł chem.) i British Aerospace (przemysł lotn.). Duże znaczenie w gospodarce miał sektor państw.; 1946–79 obejmował górnictwo węgla, metalurgię, znaczną część przemysłu środków transportu i energetyki, łączność, transport kol., mor. i lotn.; od pocz. 80. trwa prywatyzacja dużych przedsiębiorstw państw., m.in.: British Telecom (łączność), British Gas (energetyka), British Airways (lotnictwo), British Steel (hutnictwo) oraz kopalni węgla (British Coal) i transportu kol. (od 1994). Poziom rozwoju poszczególnych części kraju jest b. zróżnicowany; gł. obszarem koncentracji przemysłu i usług jest pas ciągnący się od Londynu do Liverpoolu i Manchesteru z odgałęzieniem ku pn.-wsch., obejmujący hrabstwa metropolitalne (Wielki Londyn, Wielki Manchester, Merseyside, South Yorkshire, Tyne and Wear, West Midlands, West Yorkshire) z wielkimi centrami gosp.: Londynu, Birmingham, Leeds, Manchesteru, Liverpoolu i Newcastle upon Tyne; aktywnymi regionami gosp. są również środk. Szkocja (gł. ośr. Glasgow) i pd. Walia (Cardiff, Newport); obszarami słabo uprzemysłowionymi, gł. roln., pozostają Irlandia Pn., pn. Szkocja, pn. Walia oraz pn. Anglia. Struktura wytwarzania produktu krajowego brutto jest typowa dla krajów rozwiniętych, charakteryzuje się b. małym udziałem rolnictwa (1,6% — 1992), stosunkowo dużym — przemysłu (wraz z budownictwem 28,6%) i wysokim — usług (69,8%), zwł. finansów i handlu.

PRZEMYSŁ. Wielka Brytania jest krajem o najstarszych w świecie tradycjach przemysłu fabrycznego, który rozwinął się w 2 poł. XVIII w. i na pocz. XIX w.; zastosowanie wynalazków (m.in. maszyna tkacka, turbina parowa, piec hutn. opalany węglem) spowodowało b. szybki rozwój przemysłu włók., hutn. i maszynowego. Współczesny przemysł bryt. z powodu wyczerpania się wielu złóż miner., zwł. rud metali, przetwarza surowce importowane; wytwarza wyroby o stosunkowo wysokiej jakości, ale z racji wysokich kosztów robocizny znacznie droższe niż produkty innych krajów rozwiniętych. Do lat 70. podstawowym surowcem miner. w gospodarce był węgiel kam., eksploatowany w 4 gł. okręgach: środk. Anglii (zagłębia Yorkshire, Derbyshire i Nottinghamshire), pn.-wsch. Anglii (Durham, Northumberland), pd. Walii oraz środk. Szkocji; wydobycie węgla kam. systematycznie maleje (1980–92 zmniejszyło się ze 130 mln t do ok. 90 mln t) w związku z wyczerpywaniem się złóż i likwidacją nierentownych, starych kopalń. Głównym surowcem miner. od lat 80. stała się ropa naft., wydobywana ze złóż podmor. w bryt. części szelfu M. Północnego (pola naft.: Forties, Brent, Ninian, Piper); zasoby ropy naft. szacuje się na 0,5 mld t (1991); największy udział w wydobyciu (89,2 mln t — 1992) mają koncerny Shell i amer. Esso; z pól naft. ropa jest transportowana pięcioma podmor. rurociągami do portów: Teesport w Anglii, Cruden Bay w Szkocji, Flotta na Orkadach i Sullom Voe na Szetlandach. Ze złóż podmor. eksploatuje się również gaz ziemny (zasoby ok. 630 km3, największe pole gazowe Frigg); 1992 wydobyto ponad 2 tys. PJ gazu ziemnego. Z innych surowców miner. wydobywa się niewielkie ilości rud żelaza, sól kam. (ponad 5 mln t rocznie, gł. w okręgu Crewe) i sole potasowe oraz gips, kaolin, wapienie, piaskowce i granity. Zapotrzebowanie przemysłu na inne surowce pokrywa import: rud żelaza (ze Szwecji, Kanady, Sierra Leone), miedzi (gł. z Zambii), cyny (z Malezji), boksytów (z Jamajki, Gujany), koncentratów cynku i ołowiu (gł. z Kanady i Australii), metali szlachetnych i metali — domieszek stali oraz fosforytów, soli potasowych i siarki. W bilansie energ. zwiększa się udział elektrowni naft. i gazowych oraz jądr., zmniejsza udział węglowych: elektrownie cieplne wytwarzają łącznie 72% energii elektr., jądr. — 28% (1993); największe z elektrowni jądr. to: Hinkley Point (1232 MW) w pn. Kornwalii, Sizewell (1200 MW) na pn.-wsch. od Londynu, Wylfa (1200 MW) na wyspie Anglesey w Walii i Hunterston na pd.-zach. od Glasgow; elektrownie wodne są niewielkie (gł. na rzekach Szkocji). Łączna moc elektrowni wynosi 66 tys. MW; 1994 wyprodukowano 332 TW · h energii elektr., na 1 mieszk. — 5560 kW · h. Przemysł przetwórczy jest wszechstronnie rozwinięty; do jego gł. gałęzi należą: przemysł maszyn. i metal. (wytwarza ok. 36% ogólnej wartości przemysłu przetwórczego), chem. (ok. 21%) i spoż. (ok 18%); maleje znaczenie tradycyjnych gałęzi przemysłu bryt.: włók., odzież. i skórz. (ok. 5%) oraz hutnictwa (ponad 4%). Przemysł maszyn. i metal. charakteryzuje się szerokim asortymentem produkcji, wytwarza urządzenia górn. (m.in. do wydobycia ropy naft.), energ., hutn., chem. (wyposażenie rafinerii i petrochemii), obrabiarki, maszyny włók., środki transportu, sprzęt elektron. i in. Wielka Brytania utrzymuje wysoką pozycję w świecie w produkcji środków transportu. W przemyśle samochodowym największe znaczenie mają koncerny: British Leyland, British Motor Holdings, Ford-Dagenham i Chrysler-Rostes, w których b. duży udział ma kapitał amer.; 1994 wyprodukowano 1,5 mln sztuk samochodów osobowych i ponad 230 tys. ciężarowych; zakłady przemysłu samochodowego są skoncentrowane w Londynie, Birmingham-Coventry, Oksfordzie i Workington (wielka fabryka autobusów Leyland). Rozwijany od II wojny świat. przemysł lotn. produkuje samoloty cyw. i wojsk., rakiety oraz helikoptery; gł. ośr.: Londyn, Coventry i Bristol. Wielowiekową tradycję ma przemysł stoczn.; na pocz. XX w. Wielka Brytania dostarczała 60% świat. produkcji statków; w latach 70. w stoczniach bryt. (największe w Glasgow, Greenock, South Shields, Hull i Belfaście) wodowano statki o łącznej nośności ponad 1 mln t; konkurencja przemysłu stoczn. Japonii, Korei Pd. i Tajwanu wpłynęła na ograniczenie produkcji do 250 tys. BRT (1991) oraz likwidację wielu stoczni; obecnie specjalnością bryt. przemysłu stoczn. jest produkcja okrętów i łodzi podwodnych o napędzie atomowym. Utracił również znaczenie przemysł taboru kol., którego rozwój został zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii Dużą dynamikę produkcji ma przemysł elektron., wytwarzający odbiorniki telew., komputery i urządzenia biurowe oraz sprzęt gospodarstwa domowego; zakłady tego przemysłu są skupione gł. w okręgu Wielkiego Londynu i Wielkiego Manchesteru. Rośnie znaczenie przemysłu chem.; moc przerobowa rafinerii ropy naft. przekracza 100 mln t ropy rocznie; największe rafinerie zlokalizowano w portach (Dundee, Port Carence, Teesport, Londyn — nad estuarium Tamizy, Milford Haven, Stanlow, Fawley), do których ropa jest dostarczana podmor. rurociągami oraz dowożona z Bliskiego Wschodu; ośr. przemysłu karbochem. powstały w zagłębiach węglowych, solnego i sodowego — w Norwich i Fleetwood, gumowego, włókien chem. i farm. — gł. w Londynie, Glasgow i Liverpoolu, kosmetycznego — w Londynie. Większość zakładów przemysłu spoż. (młyny, przetwórnie mięsa, owoców, używek) jest skupiona w pobliżu portów i przetwarza surowce importowane; wielkie browary powstały w pobliżu dużych rynków zbytu (m.in. w Manchesterze, Liverpoolu, Belfaście), gorzelnie specjalizujące się w produkcji whisky — gł. w Szkocji i Irlandii Północnej. Hutnictwo żelaza, rozwijane zwł. od 2 poł. XVIII w., obejmuje stare huty, zbud. w sąsiedztwie kopalń węgla kam. w środk. Anglii i zmodernizowane w latach 60., oraz nowe, zlokalizowane w portach dowozowych rud żelaza i złomu, m.in. w Newcastle upon Tyne i Middlesbrough w pn.-wsch. Anglii, Newport w pd. Walii, Glasgow w Szkocji; od ok. 15 lat produkcja stali utrzymuje się na nie zmienionym poziomie, ponad 16 mln t rocznie. Huty metali nieżel. mają również lokalizację portową; huty miedzi w Liverpoolu, Port Talbot i Glasgow, cynku i ołowiu — w Newcastle upon Tyne, Manchesterze i Bristolu, aluminium — w Fort William, Swansea. Głęboka recesja objęła najstarszą gałąź przemysłu bryt. — włókiennictwo; produkcja tkanin, zwł. wełn., 1980–90 zmniejszyła się kilkakrotnie; liczne zakłady w starych okręgach włók. (Manchester, Liverpool, Leeds) uległy likwidacji; dużym ośr. przemysłu odzież. pozostaje Londyn. Przemysł drzewny i papierniczy prawie w całości opiera się na importowanej tarcicy i celulozie z krajów skand. i Kanady; 1992 wyprodukowano 5,2 mln t papieru i tektury, na 1 mieszk. — 89,1 kg. Podobnie jak w USA, Niemczech, Francji i in. krajach zachodnioeur., w Wielkiej Brytanii maleje znaczenie starych okręgów przem. (część z nich jest objęta restrukturyzacją), a zwiększa się znaczenie nowych, powstających wokół portów i w strefach podmiejskich wielkich miast; gł. okręgiem przem. jest Londyn (dostarcza ponad 20% krajowej produkcji przem.).

ROLNICTWO. Rolnictwo ma drugorzędne znaczenie w gospodarce bryt.; produkcja rolna pokrywa ok. 40% zapotrzebowania krajowego. Użytki rolne zajmują 72,3% pow. (1992); dominującą formą użytkowania ziemi są łąki i pastwiska, zajmujące ok. 40% pow. Anglii, ponad 60% pow. Walii i Irlandii Pn. oraz 75% pow. Szkocji; największy areał gruntów ornych ma Anglia (ok. 40% pow.). Przeważają średnie i duże gospodarstwa rolne (55% wszystkich gospodarstw ma powierzchnię powyżej 20 ha i zajmuje blisko połowę użytków rolnych). Rolnictwo bryt. cechuje wysoki poziom mechanizacji (1 ciągnik na 35 ha użytków rolnych) i specjalizacji produkcji (farmy mleczarskie, drobiarskie, zbożowe, warzywne i in.). Hodowla dostarcza ok. 60% wartości produkcji roln.; w regionach górskich, zwł. Szkocji, Walii i pn. Anglii, rozwinęła się hodowla owiec (pogłowie ok. 29 mln sztuk — 1994), na pogórzach i nizinach — bydła (ok. 12 mln sztuk) o profilu gł. mlecznym, w pd.-wsch. Anglii i Irlandii Pn. — również trzody chlewnej, powszechnie w całym kraju — drobiu. Intensywna uprawa zbóż (zbiory 19,7 mln t, plony 64,5 q z 1 ha — 1994), gł. pszenicy (pd.-wsch. Anglia), jęczmienia i owsa, poza tym buraków cukrowych (wsch. Anglia) i rzepaku; wokół dużych ośr. miejskich intensywne warzywnictwo, na pd. Anglii — ogrodnictwo i sadownictwo (truskawki, jabłonie, grusze). Przybrzeżne i dalekomor. połowy ryb (gł. dorsze i śledzie) wynoszą 840 tys. t (1992); gł. porty rybackie: Hull