Powstania Śląskie

Powstania Śląskie, czyli zbrojne wystąpienia ludności polskiej przeciw niemieckiemu panowaniu na Górnym Śląsku, miały na celu przyłączenie tych ziem do państwa polskiego.

28 czerwca 1919 roku doszło do podpisania przez Niemcy oraz państwa zwycięskiej koalicji Wersalskiego Traktatu Pokojowego. Niemcy utraciły wówczas na rzecz Polski Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. Gdańsk został wolnym miastem, a na terenie Górnego Śląska, Warmii i Mazur miały zostać przeprowadzone plebiscyty. Polacy nie byli zadowoleni z postanowień traktatu. Uważali, że Górny Śląsk powinien zostać przyłączony do Polski. Była to główna przyczyna wybuchu powstań śląskich.

I Powstanie Śląskie

Przyczyny powstania

Na początku 1919 r. powstała na Górnym Śląsku Polska Organizacja Wojskowa, która w ciągu kilku najbliższych lat miała tu odegrać poważną rolę. Na jej czele stanął Józef Grzegorzek. Zaczęły się manifestacje narodowe, liczne aresztowania Polaków i strajki robotnicze.

W trakcie jednego z nich doszło do krwawej masakry robotników kopalni w Mysłowicach. Zabito wtedy 7 robotników, 13-letniego chłopca i dwie kobiety. Ten incydent wywołał olbrzymie oburzenie na całym Górnym Śląsku, a aresztowanie przez Niemców Grzegorzka zadecydowało o rozpoczęciu powstania.

Wybuch i przebieg powstania

W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku wybuchło I Powstanie Śląskie.

17 sierpnia o godz. 1.00 w nocy działania podjęły oddziały POW pod dowództwem ppor. Stanisława Krzyżowskiego w północnej części powiatu pszczyńskiego. Opanowano Tychy, a pod Paprocanami zdobyto działa, bron ręczną i wzięto jeńców do niewoli.

18 sierpnia ruszyli powstańcy w powiecie rybnickim. Powstańcy, którymi dowodzili J. Wyglenda i M. Witczak, odnieśli sukces pod Godowem, niestety, nie opanowano Wodzisławia, a między Ligotą a Gotartowicami poniesiono porażkę. W powiecie tarnogórskim powstańcy, pod dowództwem J. Zajera, opanowali jedynie Radzionków i Piekary. W powiecie katowickim opanowano Szopienice, Dąbrówkę Małą, Rozdzień, Janów i Nikiszowiec, oraz zablokowano garnizon niemiecki w Mysłowicach.

19 sierpnia powstańcy posiadali już tylko wąski skrawek górnośląskiego okręgu przemysłowego, przylegający do Polski.

20 sierpnia Niemcy przystąpili do szerokiego natarcia, uderzyli na Dąbrówkę Małą, Szopienice, Nikiszowiec i Janów. Wskutek wycofania się Niemców z Giszowca powstańcy opanowali tę osadę.

21-23 sierpnia po zaciętych walkach powstańcy opanowali południową cześć Mysłowic wraz z dworem, dzięki czemu mogli swobodnie przejść na terytorium Polski.

24 sierpnia Alfons Zgrzebniok wydał rozkaz zaprzestania walk.

26 sierpnia Podkomisariat NRL w Sosnowcu w porozumieniu z Dowództwem Głównym POW postanowił, że powstanie - wobec braku pomocy ze strony państwa polskiego i koalicji - uznaje się za zakończone.

Przyczyny upadku

Powstanie skończyło się klęską. Termin jego wybuchu był zdecydowanie spóźniony. Plan powstania był niejasny i nie dopracowany. Walka była pozbawiona jednolitego kierownictwa. Jedno kierownictwo POW Górny Śląsk czyniło przygotowania, inne ogłosiło wybuch, komendanci powiatowi działali bez łączności ze sobą.

Znaczenie

Przyjął się pogląd, że I powstanie to "wybuch gniewu udręczonego wyzyskiem i gnębionego terrorem ludu" -Kazimierz Popiołek. Powstanie było rezultatem wzrostu świadomości narodowej, efektem pracy uświadamiającej prowadzonej w ciągu kilku dziesięcioleci przez pojedynczych przywódców, organy prasowe i różnorodne organizacje. Było to ukoronowanie wielu zabiegów w zakresie akcji antygermanizacyjnej.

II Powstanie Śląskie

Na początku 1920 r., zgodnie z ustaleniami traktatu wersalskiego, na Śląsk przybyła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, która przejęła władzę na Górnym Śląsku. Na wiosnę 1920, po okresie względnego spokoju, nastąpiło ponowne zaostrzenie przeciwieństw.

Przyczyny powstania

Mimo wycofania przez Niemców Grenzschutzu, Niemcy wciąż dysponowali na Górnym Śląsku sipo (Sicherheitspolizei), której rola z powodu niewielkiej ilości wojsk koalicyjnych znacznie wzrosła. Sipo przejęła niektóre zadania wojskowe, stając się głównym narzędziem niemieckiego terroru względem Polaków. Ludność polska zaczęła się coraz głośniej domagać zlikwidowania Sipo, zaś od 3 maja trwał w niektórych powiatach strajk dzieci szkolnych. Niemieckie bojówki, przy braku reakcji sipo podjęły próbę opanowania siedziby Polskiej Komisariatu Plebiscytowego oraz gmachu polskiego konsulatu RP w Opolu.

Cele walki

Główne hasło powstania brzmiało: samoobrona. Jego operacyjny plan przewidywał opanowanie w pierwszej fazie wschodniej części Górnego Śląska jako bazy operacyjnej, a następnie akcje zaczepne w kierunku zachodnim. Druga część planu nie została zrealizowana. Głównymi celami miało być usunięcie sipo z terenu plebiscytowego, zastąpienie go przejściowo tzw. Strażą Obywatelską - do czasu utworzenia nowej policji plebiscytowej, likwidację niemieckich bojówek i organizacji zbrojnych.

Wybuch i przebieg powstania

19 sierpnia 1920 roku dowództwo POW wydało rozkaz rozpoczęcia powstania zbrojnego w nocy z 19 na 20 sierpnia. Jednocześnie Polski Komitet Plebiscytowy ogłosił strajk generalny. Z odezwą wzywającą do walki zwrócił się do ludności polskiej Korfanty. Wybuchło drugie powstanie śląskie. Na jego czele stanął ponownie Zgrzebniok. Rozkaz rozpoczęcia powstania otrzymały powiaty: bytomski, gliwicki, katowicki, lubliniecki, pszczyński, raciborski, rybnicki, tarnogórski, toszecki i zabrzański. W tych powiatach natychmiast przystąpiono do akcji. Zacięte walki stoczono w Mysłowicach, hucie "Baildon", hucie "Pokój", w Chorzowie, Wodzisławiu i w niemieckiej kolonii Hołdunów w powiecie pszczyńskim.
Działania bojowe II powstania śląskiego zostały zakończone na wezwanie Korfantego. Trwały oficjalnie do 25 sierpnia 1920 roku. W rzeczywistości ostatnie strzały powstańcze ucichły dopiero 28 sierpnia. W powstaniu uczestniczyło około 19 000 członków POW i ochotników. Po raz pierwszy zastosowano blokadę miast.

Znaczenie

Po sukcesie strony polskiej z 24 sierpnia znacznie poprawiła się sytuacja Polaków. Międzysojusznicza Komisja Rządząca rozwiązała niemiecką policje bezpieczeństwa Sipo i utworzono na jej miejscu polsko-niemiecką policję Apo. Wprowadzono dwujęzyczność w urzędach i nauczanie w języku polskim.

Plebiscyt

Zapowiadany plebiscyt odbył się na Górnym Śląsku 20 marca 1921 roku, natomiast przygotowania do jego przeprowadzenia trwały od daty wejścia traktatu wersalskiego w życie - 10 stycznia 1920 roku. Władzę na Górnym Śląsku objęła Międzysojusznicza Komisja, zaś od lutego 1920 roku Polska i Niemcy zaczęły tworzyć własny aparat plebiscytowy z Polskim Komisariatem Plebiscytowym w Bytomiu i Plebiszitkommisariat fuer Deutschland w Katowicach.
Do wzięcia udziału w plebiscycie uprawnionych było 1 221 274 osób, spośród których 19,3 % stanowili emigranci. Głosowanie odbywało się gminami, każdy z głosujących otrzymywał kopertę, do której należało włożyć w kabinie kartkę z głosem za Polską lub za Niemcami i wrzucić do specjalnej urny. W 674 gminach wygrali Polacy, w 834 - Niemcy. W 2 gminach nastąpił wynik remisowy. Za Polską głosowało 479465 uprawnionych a za Niemcami 707393.
Plebiscyt nie przesądzał automatycznie losów Górnego Śląska. Ostateczną decyzję podjąć miały - w oparciu o wyniki plebiscytu - państwa Ententy. Projekt rozwiązania kwestii śląskiej miała opracować i przedstawić rządom państw Ententy francusko - angielsko - włoska Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa, przebywająca w Opolu. Przewodniczący Komisji, generał Le Rond, wysłał do Paryża projekt podziału Górnego Śląska, podczas gdy przedstawiciele Anglii i Włoch w osobno wysłanej propozycji sugerowali przyznanie Górnego Śląska Niemcom, z wydzieleniem na rzecz Polski niewielkich skrawków terytorium. Ze względu na niezbyt mocną pozycję Francji szanse na przeforsowanie jej propozycji były niewielkie.

Ostatecznie podział Górnego Śląska dokonany został przez Konferencję Ambasadorów 20 października 1921 roku.

III Powstanie Śląskie

Przyczyny powstania

Po zakończeniu plebiscytu Niemcy uważali, że korzystny dla nich wynik głosowania upoważnia ich do zajęcia całej ziemi śląskiej. Mieli poparcie Włoch i Anglii. Tylko Francja opowiadała się za podziałem Górnego Śląska, zgodnie z wynikami głosowania. Ludność Górnego Śląska nie zgadzała się z wynikiem plebiscytu górnośląskiego, przeprowadzonego 20 marca 1921 roku. Postanowiła podjąć się walk zbrojnych i wyzwolić ten obszar spod niemieckiego panowania.

Wybuch i przebieg powstania

Wybuch powstania, poprzedzony odpowiednimi przygotowaniami, nastąpił w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku. W działaniach zbrojnych, podejmowanych według ustalonego poprzednio planu operacyjnego, wzięła udział polska organizacja bojowa, przekształcona w wojska powstańcze liczące ok. 50 tys. żołnierzy dowodzone przez Dowództwo Obrony Plebiscytu, przemianowane w Naczelną Komendę Wojsk Powstańczych.

Powstańcy podzieleni byli na 3 grupy:
- grupa Północ - dowódca Neugebauer (pseudonim Nowak), szef sztabu Wyglenda (Traugutt)
- grupa Wschód - dowódca Grzesik (Hanke), szef sztabu Grażyński (Borelowski)
- grupa Południe - Dowódca Sikorski (Cietrzew)

Najważniejsze znaczenie w organizacji wojsk powstańczych miała grupa Wschód. Miała ona za zadanie osłaniać górnośląski okręg przemysłowy. Oddziały tej grupy dotarły do Odry, a w rejonie Bierawy nawet ja przekroczyły.
Zadaniem grupy Północ była obrona powiatów oleskiego, lublinieckiego, tarnogórskiego i strzeleckiego. Grupa składała się z trzech podgrup, przekształconych później w pułki. Powstańcy opanowali powiat tarnogórski, powiat lubliniecki z Olesnem i Lublińcem. Zdobyto Dobrodzień i powiat strzelecki.

Grupa Południe broniła południowej części obszaru objętego powstaniem, czyli powiatów rybnickiego, części kozielskiego i części raciborskiego. Zadaniem tej grupy było opanowanie głównych miejscowości znajdujących się w rejonie jej działania oraz dotarcie do linii Odry na odcinku Koźle Stare.

21 maja głównym celem było uderzenie dwóch zgrupowań niemieckich w rejonie Góry św. Anny. Prawe zgrupowanie nacierało wzdłuż Odry i obchodziło Górę św. Anny od południa, lewe najpierw wzdłuż szosy Gogolin - Strzelce, a potem obchodziło Górę św. Anny od północy. Postępom nieprzyjaciela przeciwstawiała się grupa Wschód oraz lewe skrzydło grupy Północ. Jednak mimo to Niemcy mieli znaczą przewagę. Zdobyli Górę św. Anny lecz nie udało im się przerwać powstańczej linii obrony.

W czasie gdy wojska powstańcze toczyły ciężkie boje obronne, rząd polski naciskany przez aliantów, nie zamierzał odwołać walk. W pierwszej dekadzie czerwca toczyły się nadal rozmowy o utworzenie strefy neutralnej między oddziałami obu stron, a następnie o stopniowe wycofywanie się oddziałów polskich i niemieckich z Górnego Śląska.

11 czerwca plan ten zaakceptowała ostatecznie strona polska, a 25 czerwca rozejm podpisała strona niemiecka. Ostatnie powstańcze i niemieckie oddziały opuściły teren plebiscytowego obszaru w dniu 5 lipca. W ten sposób Trzecie Powstanie Śląskie zostało zakończone.

Podział Górnego Śląska

Latem 1921 roku między państwami Ententy toczył się spór o rozstrzygnięcie sprawy polskiej. Wobec niemożności osiągnięcia kompromisu spór ten przeniesiono na forum Ligi Narodów. Wreszcie 12 października Rada Ligi podjęła decyzję o podziale Górnego Śląska pomiędzy Polskę i Niemcy. Decyzję tę zaakceptowała 20 października Rada Ambasadorów.

Z obszaru plebiscytowego o powierzchni 11008 km2, zamieszkałego przez 2112700 mieszkańców, Polska otrzymała 3214 km2 - 29%, z ludnością 996 tys. - 46%. W przyznanej Polsce części mieszkało około 250 tys. Niemców. W Niemczech natomiast pozostało około 530 tys. Polaków.

Do Polski powróciły następujące powiaty: Katowice, Królewska Huta, Lubliniec, Tarnowskie Góry, Świętochłowice, Rybnik i Pszczyna. Na tym terenie znajdowały się 53 kopalnie węgla, 10 kopalń cynku i ołowiu, 9 stalowni i 22 wielkie piece. Była to więc z gospodarczego punktu widzenia bardzo wartościowa część Górnego Śląska. Ale poza granicami Polski pozostała jednak jeszcze duża część Górnego Śląska z liczną ludnością polską.

Przyznana Polsce część Górnego Śląska włączona została formalnie w granice państwa polskiego w 1922 roku, po opuszczeniu jej przez Komisję i wojska alianckie.