Redukcje i ograniczenia zbrojeń.

Wzrost zainteresowania zagadnieniami rozbrojenia datuje się od przełom XIX i XX wieku. Dyskusje na temat rozbrojenia w czasie Konferencji Haskich (1899 i 1907) nie doprowadziły do porozumień, podobnie jak prowadzone przez wiele lat rokowania na forum Ligi Narodów, w tym Konferencji Rozbrojeniowej 1931–37 (faktycznie prace przerwano 1934). Rozbrojenie nabrało szczególnego znaczenia po II wojnie świat.; 1946 i 1947 w ramach ONZ utworzono Komisję Atomizacji oraz Komisję Zbrojeń Konwencjonalnych, 1952 zastąpione przez Komisję Rozbrojeniową ONZ.

W ciągu trwania drugiej połowy XX wieku, podpisano wiele porozumień ograniczających wyścig zbrojeń i ich redukcje. Wśród nich wyróżnić można trzy specyficzne rodzaje – porozumienia ograniczające dalszy rozwój zbrojeń po względem przestrzennym, ilościowym i jakościowym. Największe znaczenie dla światowego bezpieczeństwa miały rokowania rozbrojeniowe odbywające się głównie na płaszczyźnie dwustronnej USA–ZSRR, ale też nie brakowało ważnych porozumień w skali regionalnej.
W latach 1957-1959 na zbrojenia wydawano w świecie ponad 100 mld dolarów rocznie. Już w 1959 roku na wspólny wniosek USA i ZSRR Zgromadzenia Ogólne ONZ 20 listopada jednogłośnie przyjęło rezolucję wzywającą wszystkie państwa w świecie do podjęcia starań zmierzających do wprowadzenia powszechnego rozbrojenia. W praktyce rezolucja ta była bez żadnego znaczenia dla poziomu zbrojeń w skali globalnej. W tym samym roku, na konferencji w Waszyngtonie podpisano Układ Antarktyczny ratyfikowany przez 12 państw, w którym m.in. zakazano działalności wojskowej na jej obszarach. Kluczowy problem zakazu prób z bronią nuklearną podjęła w 1961 roku XVI Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Od 1958 roku prób tych starano się unikać, jednak w 1960 roku Francja złamała regułę i przeprowadziła na algierskiej Saharze trzy kolejne próby. Jednocześnie doszło do zaostrzenia stosunków na linii Wschód-Zachód na tle tzw. Drugiego kryzysu berlińskiego po zbudowaniu przez NRD muru w Berlinie. Kanclerz RFN Konrad Adenauer zasugerował w jednej z wypowiedzi starania RFN o pozyskanie broni nuklearnej. W tej sytuacji również ZSRR przeprowadził trzy kolejne próby z własną bronią termojądrową, stawiając świat wobec problemu wojny jądrowej o globalnym zasięgu. Fakty te wywołały poważne zaniepokojenie opinii publicznej na świecie. Stany Zjednoczone wystąpiły z wnioskiem, by sprawą zajęła się Organizacja Narodów Zjednoczonych. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło uchwałę, głoszącą, że użycie broni nuklearnej byłoby sprzeczne z duchem i celami ONZ, stanowiłoby pogwałcenie Karty Narodów Zjednoczonych. Uchwalono też rezolucję uznającą Afrykę za strefę bezatomową. Pod presją opinii publicznej 5 lipca 1963 roku w Moskwie podpisano układ trójstronny pomiędzy Wielką Brytanią, USA i ZSRR o zakazie prób z bronią nuklearną w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Już wtedy dążono do zahamowania rozwoju i rozprzestrzeniania tej broni, a zwłaszcza obawiano się, by Chiny nie weszły w jej posiadanie. Do końca tego roku do układu przyłączyły się 102 państwa, podpisania odmówiły Chińska Republika Ludowa i Francja. 27 stycznia 1967 roku w życie wszedł układ w sprawie działalności w przestrzeni kosmicznej, m.in. zakazujący umieszczania broni masowego rażenia na orbicie okołoziemskiej i na ciałach niebieskich oraz ograniczający inne formy działalności wojskowej w przestrzeni kosmicznej. W tym samym roku zawarty został układ o zakazie rozmieszczania broni nuklearnej na terenie Ameryki Łacińskiej. Na przełomie lat 1967-68 pojawił się termin „nieproliferacja” – z łac., nierozprzestrzenianie w związku z rokowaniami na temat nierozprzestrzeniania broni jądrowej, zakończonymi podpisaniem 1 lipca 1968 przez ZSRR, USA i W. Brytanię (w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie) układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej zakazującego przekazywania broni jądrowej, informacji i urządzeń służących do jej produkcji przez państwa posiadające broń nuklearną państwom dotychczas jej nie posiadającym, uznając jednak prawo wszystkich państw do pokojowego wykorzystywania energii jądrowej. Układ uzyskał moc prawną 5 III 1970, ratyfikowała go większość państw, wśród wyjątków znajdowała się Francja i Chińska Republika Ludowa.

Z mniej znaczących układów można wymienić układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu z 1971. Po drugiej wojnie światowej prowadzono też prace nad lepszą konwencją od Genewskiej, o zakazie prowadzenia badań, produkcji, gromadzenia i używania broni biologicznej, które doprowadziły do uchwalenia ulepszonej konwencji 10 kwietnia 1972, którą to ratyfikowały 22 państwa w tym USA, ZSRR, Wielka Brytania i Polska. Do 1998 podpisało ją 160 państw, a jedynie 18 (m.in. Egipt, Syria, Somalia, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Birma i Izrael) nie dokonało tego.

Utrzymanie ogromnego tempa zbrojeń na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych było niemożliwe, dlatego też przywódcy ZSRR poparli idee rokowań rozbrojeniowych. Rokowania w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych podjęte przez ZSRR i USA w 1969 roku były odbiciem zmiany w układzie sił między obu mocarstwami i zajęły ważne miejsce w powojennych wysiłkach rozbrojeniowych oraz w ewolucji stosunków sowiecko-amerykańskich. Pierwszy etap (tzw. SALT-I z angielskiego Strategic Armaments Limitation Talks), prowadzony w Helsinkach i Wiedniu, zakończono 1972 roku w Moskwie. Zawarto: 1) Układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej ABM, , zobowiązująca strony do ograniczenia defensywnych i ofensywnych systemów broni strategicznej ABM (Anti-Ballistic Missile – międzykontynentalna rakieta balistyczna ziemia-powietrze przeznaczona do niszczenia w locie innych rakiet balistycznych wraz z zespołem ich wykrywania, obliczania trajektorii lotu). Oba kraje uzgodniły, iż wolno im zachować ten system obrony tylko wokół dwóch rejonów na terytorium każdego z nich, nie przekraczając przy tym 200 wyrzutni i 200 antyrakiet dla każdej strony. Poza tym zobowiązano się nie prowadzić dalszych prac nad ABM, nie doskonalić tego rodzaju broni i nie rozprzestrzeniać poza własne kraje tej technologii. W 1974 nowa umowa ograniczyła arsenał do 100 wyrzutni i tylko jednego rejonu w każdym państwie.; 2) tymczasowe porozumienie, o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych (zawarte na 5 lat, w 1977 roku strony wyraziły zamiar dalszego przestrzegania porozumienia), przewidujące zamrożenie liczby stałych naziemnych wyrzutni rakiet międzykontynentalnych oraz ograniczenie liczby wyrzutni rakiet balistycznych na okrętach podwodnych i liczby okrętów podwodnych wyposażonych w takie wyrzutnie. W 1972 roku podjęto w Genewie dalsze rokowania związane głównie z zawarciem nowego, szerszego porozumienia o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych do 1985 roku. W tym okresie oba mocarstwa podpisały też układ o ograniczeniu podziemnych doświadczeń z bronią jądrową (w 1974 r.) i układ o podziemnych doświadczeniach jądrowych w celach pokojowych (1976 r.) Główne zasady nowego, szerszego porozumienia zostały określone w roku 1975 podczas spotkania sekretarza generalnego KC KPZR L.I. Breżniewa z prezydentem USA G. Fordem we Władywostoku, gdzie również podpisano układ o przedłużeniu SALT-I. Drugi etap rokowań w sprawie ograniczenia ofensywnych zbrojeń strategicznych między ZSRR i USA (tzw. SALT-II) zakończył się 1979 podpisaniem przez Breżniewa i J. Cartera w Wiedniu układu o ograniczeniu strategicznej broni ofensywnej, który ustalił nowe, obowiązujące obie strony, limity ilościowe i jakościowe systemów broni strategicznych. Jednocześnie podpisane wspólne oświadczenie obu mocarstw określiło ogólne zasady dalszych rokowań SALT. Układ SALT-II formalnie nie wszedł w życie w związku z odmową ratyfikacji przez USA z uwagi na interwencje radziecką w Afganistanie, jednak każda ze stron oświadczyła, że będzie go przestrzegać, jeżeli będzie to czynić druga strona.
W 1982 wznowiono rokowania, akcentując silniej niż do tej pory problem redukcji zbrojeń, stąd coraz częściej stosowano określenie START (ang. Strategic Armaments Reduction Talks) w miejsce SALT. Rozmowy w sprawie redukcji zbrojeń strategicznych zostały rozpoczęte 26 VI 1982 w Genewie. W 1983 na zakończenie piątej rundy rokowań START, w związku z przystąpieniem USA do rozmieszczania w Europie Zachodniej nowych amerykańskich rakiet średniego zasięgu skierowanych przeciwko ZSRR, delegacja sowiecka odmówiła określenia daty dalszych rokowań START. Wznowienie rozmów dotyczących zbrojeń strategicznych nastąpiło w marcu 1985 w ramach nowych rokowań, których podjęcie uzgodniono w czasie spotkania ministra spraw zagranicznych ZSRR A. A. Gromyki z sekretarzem stanu USA G. Shultzem w styczniu 1985 w Genewie przyjęto, że przedmiotem nowych rokowań będzie „kompleks problemów dotyczących broni kosmicznej i jądrowej — strategicznych i średniego zasięgu — przy czym wszystkie te problemy będą rozpatrywane i rozstrzygane we wzajemnym związku”. W październiku 1986 w Rejkiawiku R. Reagan i M.S. Gorbaczow osiągnęli porozumienie dotyczące liczby głowic nuklearnych i środków ich przenoszenia. W 1986 USA ogłosiły, że nie są już związane postanowieniami SALT-II z powodu ciągłego naruszania jego postanowień przez ZSRR i przekroczenia limitu rakiet strategicznych (wprowadzenie rakiet samosterujących na bombowcach strategicznych nie zrównoważone redukcją rakiet na okrętach podwodnych). Dalsze rozmowy zostały wstrzymane w związku z odmową strony amerykańskiej objęcia ograniczeniami także programu SDI – Strategicznej Inicjatywy Obronnej („Gwiezdne Wojny”). W latach 1986–87 obie strony przedkładały wiele projektów porozumień. W lutym 1987 roku w Waszyngtonie USA i ZSRR podpisały układ o eliminacji rakiet średniego i krótszego zasięgu INF (Intermediate Nuclear Force), który otworzył drogę do dalszych rokowań START, w lutym 1988 roku USA, a w marcu 1988 roku ZSRR przedstawiły 3 dokumenty, które miały wejść do przyszłego porozumienia: protokół o inspekcjach, protokół o konwersji lub zniszczeniu broni i memorandum w sprawie wymiany danych. Na spotkaniach w Waszyngtonie (marzec 1988 roku) i Moskwie (kwiecień 1988) sekretarz stanu USA G. Shultz i minister spraw zagr. ZSRR E. Szewardnadze potwierdzili zobowiązania swych rządów do szybkiego zakończenia rokowań i przyspieszenia negocjacji w sprawach spornych dotyczących m.in. weryfikacji rakiet samosterujących i rakiet na wyrzutniach ruchomych. Podczas spotkania amerykańskiego prezydenta G. Busha i sowieckiego prezydenta M.S. Gorbaczowa 1989 na Malcie, 1990 w Waszyngtonie i 1991 w Londynie uzgodniono treść układu o redukcji broni strategicznej. W lipcu 1991 prezydent Bush i B. Jelcyn, prezydent Rosji (będącej sukcesorem rozbrojeniowych zobowiązań ZSRR) podpisali układ START I, zgodnie z którym istniejąca broń rakietowa o zasięgu ponad 5 tys. km miałaby zostać zredukowana o ok. 30% w ciągu 7 lat. W czerwcu 1992 zawarto w Waszyngtonie amer.-ros. porozumienie o dalszej redukcji głowic nuklearnych. Trzeciego stycznia 1993 prezydent Bush i Jelcyn podpisali w Moskwie układ START II, na mocy którego oba państwa mają do 2003 zlikwidować 2/3 swych arsenałów nuklearnych (do ok. 7 tys. głowic jądrowych po obu stronach). Warunkiem realizacji układu jest wykonanie postanowień START I oraz przystąpienie Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy, (na terenie których znajduje się broń jądrowa) do układu o nieproliferacji. Piątego grudnia 1994 państwa te podpisały układ o nieproliferacji jako państwa nieatomowe. We wrześniu 1997, w związku z opozycją wobec START II w rosyjskiej Dumie, podpisano porozumienie odraczające zniszczenie przez Rosję określonych układem głowic jądrowych do 2007 roku. W 1998 roku, mimo nieratyfikowania START II przez Rosję, podjęto rozmowy o układzie START III przewidującym redukcję liczby głowic nuklearnych do 2 tys. po obu stronach. Realizacja układu START oprócz kwestii politycznych wymaga przezwyciężenia problemów technicznych związanych z wysokimi kosztami likwidacji arsenałów nuklearnych.

Niezależnie od bilateralnych rozmów dotyczących ograniczenia i redukcji zbrojeń na linii USA – ZSRR, zapoczątkowanych w latach siedemdziesiątych, doszło także do kolejnych porozumień o zasięgu regionalnym. W 1977 roku podpisano układ o zakazie wykorzystywania technik oddziaływania na środowisko naturalne w celach wojskowych lub innych wrogich celach. Dziesiątego października 1980 roku uchwalono konwencje o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki. W 1985 roku wchodzi w życie układ ustanawiający strefę wolną od broni jądrowej na południowo-wschodnim Pacyfiku. Od lat dziewięćdziesiątych po zakończeniu konfliktu Wschód – Zachód podpisano nowy dokument – Kartę paryską. Umożliwiło to podjęcie rozmów i zawarcie porozumień stabilizujących bezpieczeństwo w Europie i rozwijających proces rozbrojenia, np. traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych CFE (1990), układ o ograniczeniu stanu osobowego sił zbrojnych (1992), układ otwartego nieba (stanowiący, iż przestrzeń powietrzna nad terytoriami krajów-sygnatariuszy zostaje udostępniona dla lotów nieuzbrojonych samolotów zwiadowczych, które mają prawo obserwacji poczynań innych państw w dziedzinie wojskowej, podpisany przez 27 państw członków NATO oraz byłego Układu Warszawskiego w 1992). W 1993 roku 127 państw podpisało konwencję o powszechnym i całkowitym zakazie stosowania, produkcji, składowania i handlu bronią chemiczną.

Na pewno dążenia w II połowie XX wieku do ograniczenia i redukcji zbrojeń w ogromnej mierze przyczyniły się do umacniania światowego bezpieczeństwa i globalnego pokoju, aczkolwiek wiele układów, konwencji czy porozumień nie było w praktyce stosowanych i miały charakter czysto propagandowy.