Człowiek w nieludzkich warunkach - czy jest w stanie pozostać człowiekiem?

Trudno jest nam oceniać człowieka, żyjącego w takich warunkach, jakie opisane zostały w opowiadaniach Borowskiego i w powieści Gruzińskiego, ponieważ nasza ocena nie byłaby obiektywna. Naszą krytyką moglibyśmy "skrzywdzić" tych ludzi, którzy przeżyli obóz koncentracyjny i sowieckie łagry. Sami nie wiemy co byśmy zrobili będąc w ich sytuacji, ale prawdopodobnie przyjęlibyśmy taką samą postawę, o ile nie gorszą! To czy człowiek żyjący w nieludzkich warunkach jest w stanie pozostać człowiekiem zależy od jego osobowości, jego psychiki. Czynnikami, które po woli "wyniszczały" ludzi było aresztowanie, śledztwo ? sposób przeprowadzania przesłuchań, brak intymności i prywatności oraz głód, który często był nie do zniesienia.

Obozy stanowiły zorganizowaną instytucję, która nastawiona była na maksymalne wykorzystanie człowieka. Więzień był traktowany jak rzecz, narzędzie pracy. Często ciężka, katorżnicza praca, głód nie do wytrzymania, pozbawienie możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych doprowadzały do maksymalnego spodlenia ludzi. Dla kawałka chleba, resztek zupy z pokrzyw potrafili pozbawić jedzenia drugiego człowieka. Trzeba było również uważać co się mówi, gdyż każdy, nawet ojciec czy najlepszy przyjaciel, mógł donieść na nas do władz. Nie można było nikomu zaufać, gdyż każdemu zależało na samym sobie oraz na tym by odzyskać wolność. W obozie czymś naturalnym było kłamstwo i oszustwo, nienawiść wobec starych, słabych i chorych. Dla chwilowej poprawy swego losu kobiety są w stanie oddać się przypadkowym mężczyznom, a ciąża dawała kilkumiesięczne zwolnienie z pracy. Ludzie żyjący zarówno w lagrach jak i łagrach najbardziej obawiali się śmierci, a przede wszystkim anonimowości, że nikt nie będzie wiedział gdzie pochowano jego ciało. Wszystkie sytuacje, które przedstawiłam powyżej nie pozwalały na zachowanie swoich wartości moralnych, doprowadzały wręcz do tego, że w ludziach odzywały się instynkty zwierzęce. Jedyną nadzieją na to, by pozostać człowiekiem, jest sprzeciwianie się ogólnie przyjętym normom, możliwość ocalenia swojej wolności, wyznawanych przez siebie wartości. Niestety w opowiadaniach Borowskiego ludzie od razu byli skazani na klęskę. Od obozowej rzeczywistości ratowała tylko miłość, kontakt z drugim człowiekiem. Natomiast od rzeczywistości łagrowej można było uciec. Namiastkami takiej wolności były wizyty rodziny, pobyt w szpitalu, gdzie pacjenci byli traktowani jak normalni ludzie ? na chwilę zapominali o tym gdzie i w jakiej sytuacji się znajdują. Każdemu więźniowi przysługiwał również jeden dzień wolny od pracy w ciągu tygodnia. Ludzie często się samokaleczyli, by przeciwstawić się totalitarnemu systemowi rządów.

Zarówno Borowski i Herling-Grudziński przedstawiają, że rzeczywistością obozową rządzą zupełnie inne reguły niż normalnym światem. Człowiek został w sytuacji obozu pozbawiony dobrych cech, swojej moralności. Aby zaspokoić głód gotów jest zrobić wszystko. W obozie mogą przetrwać tylko ci, którzy przyjmują zasady obozu i będą potrafili się do nich dostosować. Człowiek złagrowany podporządkuje wszystko jednemu celowi: przetrwaniu, a to odbywa się zawsze kosztem innych. Dlatego człowiek żyjący w nieludzkich warunkach nie jest w stanie pozostać człowiekiem, może jedynie po odzyskaniu wolności próbować przystosować się do życia na zewnątrz ? to, co przeżył w hitlerowskich obozach i sowieckich łagrach na zawsze zostawi po sobie odciśnięte piętno.