Szwajcaria - system polityczny.

Pod pojęciem systemu politycznego kryje się bardzo szerokie zagadnienie. Według jednej z wielu definicji system to "zasady organizacji czegoś, ogół przepisów reguł, obowiązujących stosowanych w jakiejś dziedzinie" , a także forma ustroju państwowego . Przy czym system może mieć charakter globalny regionalny i lokalny. Natomiast co do pojęcia system polityczny występuje różnica poglądów ale, wyraźnie wyodrębnia się jako działanie, podejmowanie decyzji. Jak w każdym systemie tak i w systemie politycznym wyróżnia się podsystemy. We-dług koncepcji instytucjonalnej w systemie politycznym wyróżnia się: podsystem partyjny, organów państwowych, grup nacisku oraz organów samorządowych.

Dla pełnego zobrazowania szwajcarskich instytucji politycznych niezbędne jest przypomnienie, iż funkcjonują one w specyficznych warunkach geograficznych i politycznych w obrębie oddziaływania kształtowanej przez stulecia, a dyktowanej koniecznością, tradycji sprawowania bezpośrednich form władzy.
Licząca 41,3 tys. km2 z czego dwie trzecie zajmują góry i jeziora, mające ponad 7,1 miliona ludności podzielone na 23 odrębne organizmy państwowe - kantony. Konfederacja szwajcarska stwarza niejako naturalne możliwości realizacji demokracji bezpośredniej w praktyce. Jeżeli dodamy do tego silne zróżnicowanie pod względem językowym (cztery strefy językowe: niemiecka, francuska, włoska, retoromańska), religijnym czy wreszcie ekonomicznym i konieczności zgodnej koegzystencji tak zróżnicowanych grup obywateli to wówczas funkcjonowanie demokracji bezpośredniej jest zrozumiałe.

Mówiąc o szwajcarskich instytucjach politycznych należy zacząć od gmin one to stanowią fundament państwa istniały jeszcze przed jego powstaniem i zachowały swoje prawa do dziś. Pierwszym członkiem konfederacji szwajcarskiej były właśnie gminy zarówno wiejskie, np. Schwyz, jak i miejskie, np. Lucerna. Dopiero potem w wyniku zakupu czy podboju tworzyły kantony. Zawsze jednak gminom pozostawiono lokalną autonomie. Samorządność gmin wiejskich i miejskich została zagwarantowana konstytucyjnie. Gmina która uważa że jej prawa są łamane może odwołać się do Sądu Federalnego . Gminy wybierają swój zarząd określają wysokość lokalnych podatków i decydują o wielu innych sprawach, takich jak np. budowa ulic, szkół, pomoc ubogim, organizacja policji, czy wybór nauczycieli. W niezbyt dużych wsiach decyzje te podejmuje się na walnych zebraniach obywateli, podczas których odbywa się dyskusja i głosowa-nie. Jest to najbardziej bezpośrednia forma demokracji. Na terenach zamieszkanych przez wiele tysięcy osób zmieniono te formę. Wybiera się tam rade miejską, która ma obowiązek przedstawić ważniejsze decyzje obywatelom a ci je akceptują bądź odrzucają w tajnym głosowaniu. O przejściu od walnego zebrania do systemu z radą i głosowaniem decyduje sama gmina. Do ważnych uprawnień gminy należy decyzja o przyznaniu obywatelstwa cudzoziemcom. Nie istnieje abstrakcyjne obywatelstwo szwajcarskie każdy Szwajcar jest obywatelem gminy.
Prawa tego nie można utracić natomiast można być obywatelem dwóch gmin jednocześnie.

Kantonów nie można porównywać do prowincji lub dystryktów administracyjnych w innych krajach. Kantony są państwami i same używają w stosunku do siebie tej nazwy. Mają wszystkie prawa państwa z wyjątkiem tych których się zrzekły na rzecz federacji. Nie jest tak że uprawniona do wszystkie-go federacja udziela praw politycznych kantonowi, jest wręcz odwrotnie. Należy jednak podkreślić że w praktyce od 1848r. prawa federacji wciąż rosną a kantonów maleją co spotyka się z częstą krytyką. Zgodnie z ogólną doktryną polityczną Szwajcarów należy powierzyć jak najwięcej zadań politycznych jak najniższym instancjom. Każdy kanton ma własną konstytucje parlament i rząd, oraz posiadają suwerenność finansową i ustanawiają własne podatki. Decyzja o wysokości podatków zatwierdza w plebiscycie społeczeństwo. Kantony stanowią własne prawa odnośne do wszystkich spraw nieuregulowanych na szczeblu federalnym. Jeżeli prawo kantonalne stoi w sprzeczności z federalnym moc obowiązującą to ostatnie. Oprócz przestrzegania własnych ustalonych autonomicznie praw kantony maja obowiązek wprowadzenia w życie praw federalnych. Federacja nie posiada własnego aparatu administracyjnego w kantonach i gminach lecz korzysta ze służb kantonalnych. Osobliwością są szwajcarskiej struktury politycznej pół kantony. Unterwalden (podzielił się na Nidwalden i Obwalden), Apenzell (Ausser - Rhoden i Inner - Rhoden) i Bazylea(Bazylea - miasto i Bazylea - okręg) Pół kantony są autonomicznymi państwami i mają oddzielne instytucje ale np. do małej izby federalnego parlamentu mogą desygnować tylko po jednym deputowanym.

Jak wspomniałem wcześniej kantony maja własne parlamenty i referenda, niezależne od analogicznych instytucji na szczeblu federacji. Jedynie kilka kantonów (w 1989 było ich 5) zachowało dawna formę demokracji bezpośredniej, które sięgają jeszcze czasom starogermańskim. Walne zebranie wszystkich obywateli (Landsgemeinde) odbywa się raz do roku na wielkim placu pod gołym niebem, możliwe są także zebrania nadzwyczajne. Prezydium stoi na podium, z którego przewodniczący zwany landamanem, prowadzi zebranie w taki sposób jak to się odbywa w parlamencie. Każdy obywatel ma prawo zabrania głosu. Po zakończeniu dyskusji głosuje się przez podniesienie ręki.

Państwo związkowe jest najnowszą szwajcarską instytucją. Liczy sobie niewiele ponad 150 lat, niezbyt wiele w porównaniu w historia Szwajcarii, która ciągnie się już siedemset lat. Państwo związkowe opiera się na mocnych korzeniach i jego znaczenie rośnie. Federacja ma dwuizbowy parlament (Zgromadzenie Związkowe). Pierwsza izba nazywa się Rada narodową i liczy 200 członków. Każdy kanton dysponuje w niej liczbą deputowanych proporcjonalnie do liczby mieszkańców, np. wielki Zurych - 35 deputowanych, a małe Uri - 1 deputowanego. Wybory odbywają się co cztery lata. Rada narodowa nazywa się również Izbą Ludową, ponieważ reprezentuje społeczeństwo jako całość. Wybory do Rady Narodowej są bezpośrednie. Druga izba - Rady Kantonów (izba wyższa) reprezentuje poszczególne kantony. Zasiada w niej 46 deputowanych po dwóch z każdego kantonu na okres od 1 do 4 lat (zależnie od kantonu) wybieranych przez zgromadzenie ustawodawcze kantonów. Z każdego kantonu wybieranych jest dwóch przedstawicieli i jak wspomniałem wcześniej pół kantony mogą desygnować tylko jednego kandydata. Mała izba nazywa się oficjalnie Stnderat, Conseil des stas, Consiglio degali stati, co należy tłumaczyć jako Rada Państw. Obie izby parlamentu szwajcarskiego mają równe prawa. Każda ustawa musi więc zostać przyjęta przez obie izby. Przewodniczący obu izb porozumiewają się która z nich rozpoczyna omawianie ustawy. Kiedy pierwsza z nich kończy pace rozpoczyna je druga i bardzo często wynik pracy się rożni wtedy ustawę odsyła się do pierwszej izby która wprowadzone zmiany przyjmuje lub nie; jeśli nie to ustawa znowu trafia do drugiej izby. Jeśli nie dojdzie do kompromisu, obie izby wybierają komisje, które omawiają rozbieżności i szukają wspólnego rozwiązania które przedstawiają obu izbom. Jeżeli nie dochodzi do kompromisu (co zdarza się rzadko) ustawa ponosi fiasko. Wspólnym zadaniem obu izb jest wybór członków rządu szwajcarskiego, zwanego Radą Związkową.

Władze wykonawczą wykonuje Rada Związkowa. Rządu szwajcarskiego nie można porównywać z gabinetem w innych republikach. Nie istnieje tam prezydent państwa który by mianował premiera ani nie ma premiera który mianuje ministrów. Rząd jest konstytucyjne podporządkowany parlamentowi, którego jest organem wykonawczym. Jego członkowie nie są odpowiedzialni politycznie, tak więc nie można odwołać członka rządu przed upływem jego kadencji. Rząd składająca się z siedmiu członków wybieranych na cztery lata. Każdy z nich jest szefem jednego ministerstwa (departamentu). Istnieją następujące departamenty: spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, wymiaru sprawiedliwości i policji, finansów i ceł, gospodarki, komunikacji i energetyki, spraw wojskowych. Każdy minister (radca federalny) jest wybierany przez Zgromadzenie Związkowe (połączone izby parlamentu) Po czterech latach wybierany jest ponownie, jednak jest możliwe sprawowanie urzędu przez dowolną liczbę kadencji. Radcy federalni dzielą miedzy sobą rożne departamenty. Jednego z nich wybiera się na prezydenta federacji a innego na wiceprezydenta konfederacji. Prezydent nie ma statusu "głowy państwa" pozycja jego również nie odpowiada statusowi premiera, aczkolwiek formalnie stoi na czele rządu. Urząd sprawuje przez jeden rok i nie przestaje spełniać swoich obowiązków jako Radca Federalny. Prezydent pełni funkcje reprezentacyjne, kieruje pracami Rady Federalnej, i rozpatruje wstępnie sprawy napływające do poszczególnych departamentów. Po za tym przyjmuje ambasadorów, przemawia do narodu w dniu nowego roku oraz 1 sierpnia w dniu święta narodowego. Prezydent nie ma szczególnych ani kompetencji przywilejów. Uprawnienia prezydenta reguluje ustawa z 26 III 1914 r. o organizacji administracji federalnej.

Podczas posiedzenia każdy szef departamentu przedstawia swoje propozycje, ale wszyscy ministrowie decydują wspólnie. Taki system sprawowania władzy nazywa się rządzeniem kolektywnym i jest w Szwajcarii zasadą fundamentalną ; zgodnie z nią działają rządy kantonalne, chociaż mogły by wprowadzić inny system np. angielski, który nie jest sprzeczny z szwajcarską konstytucją. Fakt, że w Szwajcarii nie ukształtował się urząd premiera, tłumaczy się także tym że szwajcarskie rządy nie są rządami koalicyjnymi, w znaczeniu właściwym systemom parlamentarno-gabinetowym. Co prawda rząd szwajcarski jest rządem wielopartyjnym ale nie jest rządem koalicyjnym, który to by wymagał powołania urzędu premiera dla realizacji wspólnej polityki. Członek danej partii w Radzie Federacyjnej nie jest przez nią formalnie uznawany za formalnego reprezentanta tej partii w rządzie. Trudno oczekiwać by przedstawiciel danej partii występował w rządzie przeciwko programowi swojej partii jednak jest coś innego niż formalny mandat reprezentacyjny.

Mianując radców Zgromadzenie Związkowe bierze pod uwagę różne uwarunkowania. Konstytucja wymaga brania pod uwagę regionów jedno językowych, nie dopuszcza także żeby dwóch ministrów było obywatelami tego samego kantonu. Stało się regułą, że dwóch lub trzech radców pochodzi z terenów, na których posługuje się językami romańskimi. Najczęściej dwóch radców z części francuskojęzycznej i jeden z włosko - języcznego Ticino. Co do partii politycznych wchodzących w skład rządu wywiązała się reguła panująca od 1959 r.: Frakcje parlamentarne zestawiają rząd z dwóch radykałów, dwóch konserwatystów, dwóch socjaldemokratów i jednego reprezentanta partii chłopskiej. Formuła ta nie będzie trwała wiecznie. Wymienione warunki bardzo utrudniają znalezienie kandydata, trzeba jeszcze brać pod uwagę doświadczenie i popularność kandydata. Ministrów jest zaledwie siedmiu i w porównaniu z rozbudowaną administracją federalną jest to zbyt mała liczba. Rząd pozostaje nieliczny bo łatwiej pracować w kolektywie. W tym systemie nie występuje sekretarz stanu który by zastępował ministra w parlamencie, funkcjonuje więc, podobnie jak w amerykańskim systemie prezydenckim, zasada separacji władz.

W Szwajcarii narzędziami demokracji bezpośredniej są referendum i inicjatywa. Rozróżnia się referendum obowiązkowe i nieobowiązkowe. Referendum obowiązkowe przeprowadza się wtedy gdy dokonuje się jakichkolwiek zmian w konstytucji. Poprawka uzyskuje ważność wtedy gdy przyjmie ją naród jak i poszczególne kantony. Ta podwójna większość wygląda tak że najpierw liczy się głosy narodu a następnie oddzielnie głosy w poszczególnych kantonach. W sprawach ustaw istnieje w Szwajcarii referendum nie obowiązkowe (tzw. weto ludowe). To znaczy że każda ustawa przyjęta przez Zgromadzenie Związkowe staje się automatycznie ważna, jeżeli nie okaże się ze co najmniej 50 tys. Obywateli domaga się głosowania na jej temat. W tym wypadku wystarczy jedynie większość w narodzie. Referendum odgrywa ważną role w szwajcarskim systemie ustawodawczym. Wpływa ono na prace parlamentu, który znając opinie dużych partii i organizacji społecznych beże je skrupulatnie pod uwagę, żeby przygotowany projekt ustawy nie powodował ogłoszenia referendum. Konstytucje kantonalne także przewidują referenda często obowiązkowe, którym podlegają wszystkie ustawy, a także decyzje o kredytach od pewnej wysokości. Ten sam system również działa w gminach, jednak jego znaczenie jest o wiele większe.

Zakres rzeczowy referendum gminnego uzależniony jest od sposobu organizacji gminy tj. czy zachowana jest instytucja zgromadzenia ogółu obywateli czy tez nie. Tam gdzie zachowano instytucje zgromadzenia ogółu obywateli przedmiotem głosowania może być każda w zasadzie sprawa a wnioskodawcą każdy obywatel uprawniony do udziału w zgromadzeniu. Natomiast w gminach o tzw. zwyczajnej organizacji sprawa jest o wiele bar-dziej skomplikowana. Obligatoryjne referendum gminne inicjowane jest przez władze gminne z mocy prawa i dotyczą prawodawstwa i finansów, fakultatywne referendum może być przeprowadzone na wniosek określonej liczby obywateli i dotyczyć ważniejszych spraw o charakterze wykonawczym. Istnieją jeszcze referenda nadzwyczajne przeprowadzane przez władze gminne z własnej inicjatywy i mogą dotyczyć każdej sprawy nie będącą przedmiotem referendum obligatoryjnego lub fakultatywnego. Jak już wspomniałem konstytucje kantonalne również przewidują referenda jednak wobec wprowadzenia szerszego systemu demokracji przedstawicielskiej słabnie jego znaczenie.

Kolejnym instrumentem demokracji bezpośredniej są inicjatywy, które także istnieją na trzech poziomach życia politycznego. Na poziomie federacji dotyczą tylko spraw związanych z konstytucją, a nie ustawami. W skutek czego w konstytucji znajduje się wiele spraw które powinny regulować ustawy. Z inicjatywa może wystąpić partia lub grupa obywateli. Wniosek musi dotyczyć konkretnego paragrafu konstytucji, proponując nowy tekst lub ogólna idee zmiany. Pod wnioskiem musi się podpisać w ciągu osiemnastu miesięcy co najmniej 100 tys. obywateli. Po zarekomendowaniu przez federalny aparat rządowy parlament rozpatruje dana propozycje by później przedłożyć ją narodowi w referendum. Procedura kantonalnej inicjatywy ludowej jest bardzo zbliżona do inicjatywy na szczeblu związku. Inna jest jedynie liczba podpisów pod takim wnioskiem wynosząca 5 tys. Najszersze zastosowanie inicjatywa ludowa znajduje podobnie jak referendum na szczeblu gminy. W tym wypadku inicjatywa nie ogranicza się do prawodawstwa, obejmuje także inne poza prawodawcze wnioski. Podobnie jak w przypadku referendum należy wyróżnić dwa podstawowe modele rozwiązań prawnych. W gminach zachowujących zgromadzenie ogółu obywateli przedmiot inicjatywy ludowej jest w zasadzie nieograniczony. By się ustrzec nadmiaru wniosków władze kantonalne konstruują określone mechanizmy obronne, różniące się między sobą w zależności od kantonu. W gminach, w których funkcjonuje przedstawicielski organ uchwałodawczy. Z wnioskami mogą występować jedynie grupy obywateli i dotyczą spraw zastrzeżonych do kompetencji powszechnego głosowania, przedmiotem zaś tych wystąpień staja się sprawy zastrzeżone dla do kompetencji powszechnego głosowania, a są nimi najważniejsze sprawy dotyczące organizacji i kierunków działania gminy.

Władze sadowniczą reprezentuje Trybunał Federalny z siedzibą w Lozanie. Sąd składa się z trzydziestu sędziów, których wybiera zgromadzenie związkowe na sześcioletnią kadencje. Trybunał Federalny jest najwyższym sądem w kraju. Zgodnie z przepisami konstytucyjnymi funkcje trybunału przedstawiają się następująco. Trybunał orzeka w sprawach cywilnych wówczas, gdy jedna ze stron procesowych to federacja lub kanton. Orzeka również w sprawach karnych o zdradę stanu, bunt i gwałt przeciwko władzom federalnym. Orzeka w sprawach administracyjnych, rozpatrując zaskarżone decyzje administracyjne. Orzeka także w sprawach konstytucyjnych: w sporach kompetencyjnych między władzami federalnymi a władzami kantonalnymi, w sprawach publicznoprawnych między kantonami, oraz skargi konstytucyjne wnoszone przez obywateli. Do Trybunału mogą zwracać się wszyscy obywatel i gminy, jeżeli uznają, że ich prawa obywatelskie lub publiczne zostały naruszone. Można do niego składać rewizje od wyroków wydawanych przez sądy kantonalne. Natomiast trybunał nie ma prawa kontrolować czy dana ustawa federalna jest zgodna z konstytucją. W tym wypadku rolę takiego trybunału pełni społeczeństwo poprzez nieobowiązkowe referendum. Działalność sądu w sposób znaczący wpływa na rozwój prawa w Szwajcarii.

W ramach naczelnych władz Federacji Szwajcarskiej funkcjonuje również Kancelaria Federalna, na czele z kanclerzem i dwoma wicekanclerzami. Są oni wybierani przez zgromadzenie Federalne na okres 4 lat, jednocześnie z wyborami rady federalnej z możliwością jej reelekcji. Konstytucja (II rozdział, podrozdział III) określa ją jako organ zajmujący się sprawami "obsługi kancelaryjnej" parlamentu i rządu, czyli zajmuje się techniczno biurową stroną prac.

W konstytucji szwajcarskiej wcale nie ma mowy o partiach politycznych. W porównaniu z innymi państwami europejskimi partie polityczne dysponują o wiele mniejszym wpływem na politykę państwa. Referenda przekazują wiele wpływów obywatelom którymi gdzie indziej dysponują partie. Szczegółowy opis partii byłby bardzo skomplikowany, ponieważ nie wszystkie partie występują we wszystkich kantonach. Nie należy rozróżniać partii na rządzące i opozycyjne ponieważ wszystkie duże partie są reprezentowane w rządzie.

W zgromadzeniu związkowym decydującą rolę odgrywają trzy duże partie, które prawie się nie różnią pod względem liczebności i znaczenia. Mowa o radykałach (Szwajcarska Partia Radykalno-Demokratyczna), chrześcijańskich demokratach (Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii) i socjaldemokratach (Socjaldemokratyczna Partia Szwajcarii). Jak już wspomniałem wybory odbywają się co 4 lata i nie wprowadzają większych zmian w odniesieniu do przednich kadencji. Szwajcarskie partie nie zrzeszają wielu członków i nie dysponują wielkimi pieniędzmi, do partii należy mniej niż jedna piąta obywateli.

Jak już wspomniałem we wstępie jednym z podsystemów politycznych stanowią grupy interesów. W Szwajcarii funkcjonuje bardzo wiele organizacji broniących i reprezentujących partykularnych interesów grup społecznych. O pozycji, jaką w życiu politycznym zajmują grupy interesów świadczy prawna instytucjonalizacja ich wpływu na organy władzy. Dość wcześnie rozwinęła się bowiem praktyka konsultacji projektów takich lub innych decyzji państwowych z zainteresowanymi grupami. Dotyczy to zwłaszcza projektów ustaw, jak i w przypadku projektów aktów wykonawczych. Konsultacja wprawdzie nie jest wiążąca, ale jest przeważnie uwzględniana, gdyby tak się nie stało jest rzeczą prawie pewną że zostanie przez daną grupę zainicjowane nie fakultatywne referendum, o którym wspomniałem wcześniej. W roku 1947, obowiązek wysłuchania podniesiony został do rangi konstytucyjnej. Działalność grup interesów przenika do wszystkich instytucji życia państwowego Szwajcarii, takich jak rząd, parlament, partie polityczne czy referendum.

System polityczny Szwajcarii różni się od innych znanych systemów demokratycznych Europy. Specyficzne warunki geograficzne niewielka ilość mieszkańców oraz podział polityczny federacji sprzyja utrzymywaniu w większości gmin a nawet w kilku kantonów walnego zebrania obywateli najczystszej formy demokracji bezpośredniej. Poprzez ustawodawstwo konstytucyjne i narzędzia jakim są referenda naród stał się prawdziwym suwerenem mającym głos w każdej ważnej sprawie: od spraw na poziomie gminy po wypowiedzenie się na temat zmian konstytucji na poziomie federacji. Władze na poziomie federacji a szczególnie Rada Związkowa z kolektywnym systemem władzy i marginalna rolą partii politycznych oraz duży wpływ grup interesów nie znajdują odpowiednika w żadnym innym państwie.