Scharakteryzuj i oceń znaczenie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Polsce w XVI wieku.

Jednym z wydarzeń w Polsce było rozwiniecie folwarku pańszczyźnianego, który umożliwiał uzyskiwanie bardzo dużych zysków.
Folwarki mogły rozwijać się dzięki :
- dobrej koniunkturze na zboże oraz wysokim cenom, które wzrosły kilkakrotnie, bo część ludu zajęła się rzemiosłem.
- Umocnieniu się przewagi szlachty polskiej - szlachta osiadła
- darmowej (taniej) praca chłopa – to odsuwało mieszczaństwo od konkurencji
- spadku wartość pieniądza
- wielu obszarom niczyim, tzw. pustki
- łatwości wykupienia folwarków sołtysich
- rynkowi zewnętrznemu
- wzroście liczby ludności w Polsce, a co za tym idzie, większe zapotrzebowanie na produkty rolne
- odzyskaniu Pomorza Gdańskiego

W XV i XVI wieku rozwija się folwark pańszczyźniany. Dlatego też na początku chciałabym przypomnieć pojęcie folwarku.

FOLWARK - ,, czyli prowadzone przez właściciela lub jego pełnomocnika gospodarstwo rolne produkujące na zbyt siłami zależnej lub najemnej ludności \". Tak wygląda chyba najprostsza definicja pojęcia folwark.
Folwarki powstawały już w XIV wieku w dobrach kościelnych i królewskich. W XV wieku widoczny był już ich stopniowy rozwój. Największą ekspansję gospodarki folwarcznej widać jednak w XVI wieku.
Przeciętny szlachecki folwark było to gospodarstwo :
 Posiadające wielkość około 60 - 80 hektarów ( a w łanach - jednostce miary powierzchni właściwej dla omawianego okresu średnio około 3, 5 łanu - 1 łan tzw. mały = około 17 ha ). Oczywiście wielkość folwarku mogła się wahać w jakiś mniejszych granicach.
 Wykorzystujące pracę pańszczyźnianą chłopów z 1 - 2 wsi, bo najczęściej tyle posiadał przeciętny szlachcic. Stosowano dwa typy pańszczyzny : sprzężajną - wykonywaną zaprzęgiem i pieszą wykonywaną bez zaprzęgu. ( Oprócz pańszczyzny chłop zobowiązany był jeszcze do innych świadczeń ).
 Wykorzystujące w pomocniczych pracach pracę czeladzi dworskiej - czyli robotników i robotnic zatrudnionych na folwarku. Ich liczba zależała od wielkości folwarku
 Oparte na trójpolowym systemie uprawy ziemi - znanym ze średniowiecza. Obszar gruntów dzielono na trzy części, na których odpowiednio wysiewano : zboże ozime, zboże jare a trzecią część ugorowano ( nie uprawiano - mogła służyć za pastwisko ). W rzeczywistości uprawiano 2/3 ziemi. Po roku następowała zmiana użytkowania pól : na ugorze siano zboże ozime, na ozimym jare a pole, na którym rosło zboże jare ugorowano.
 Produkujące przede wszystkim zboże - jako towar najbardziej dochodowy. Szacunkowo przyjmuje się, że żyto zajmowało 30 - 60 % zasianej powierzchni, następny w kolejności był owies i jęczmień. Pszenica siana była na lepszych glebach ( np. sandomierskie ), ale najczęściej stanowiła najmniejszy procentowo obszar zasiewów.
 Osiągające według szacunkowych wyliczeń średnie plony wielkości : 7 - 9 kwintali żyta ( 1 q = 100 kg ) z hektara, 8 - 9 q jęczmienia z hektara.
 małej produkcji zwierzęcej ( hodowlanej ), nastawionej głównie na zaspokojenie potrzeb dworu. Przyjmuje się, że na 100 hektarów ziemi przypadało tylko 20 sztuk bydła (dane szacunkowe).
 Przynoszące dla przeciętnego folwarku szlacheckiego - około 186 złotych dochodu rocznie netto ( a więc tzw. czystego po odliczeniu wszystkich kosztów ). Oczywiście były rozbieżności w uzyskiwanych dochodach - w Małopolsce 239 zł, a w Wielkopolsce wschodniej 142 zł. Dochody zależne były od wielu czynników np. wielkości folwarku, warunków klimatycznych. Średnio z łanu ziemi folwarcznej szlachcic miał 35 - 55 złotych, a z łanu użytkowanego przez kmiecia tylko 2, 5 - 3, 5 złotego wraz z czynszem i daninami..
 Wyróżnić można dwa modele folwarku :
1. Autonomiczny - położony w oddaleniu od rzek spławnych nastawiony na zbyt towarów na lokalnym rynku.
2. Ekspansywny - położony wzdłuż rzek spławnych, nastawiony na sprzedaż swojego zboża głównie do dużych portów ( czyli najczęściej Gdańska - który w XVI wieku koncentrował 80 % polskiego handlu ).
Większość produkcji folwarku bo około 40 - 50 % przeznaczona była na rynek lokalny. Tylko około 10 % eksportowano ( wywożono ) poza granice kraju. Z tego wynika, że dużo wyprodukowanych w folwarkach produktów miało zbyt wewnątrz kraju. Nie wyklucza to jednak rozwoju polityki zagranicznej.

Funkcjonowały w XVI wieku jeszcze trzy inne rodzaje folwarków. Pierwszy związany z Pomorzem Gdańskim ( Prusy Królewskie ) i charakterystycznymi stosunkami panującymi na tym terenie. Wyróżniał się on tym, iż wykorzystano na nim pracę najemną. Wydatki na opłacenie robocizny i inwentarz wynosiły około 16 % dochodów pieniężnych takiego folwarku ( są znane przypadki, że sięgały nawet do 50 % ). Dla przykładu na Ukrainie wynosiły one do około 5 %. Drugim ciekawym typem folwarku, w którym zasady produkcji nie odbiegały od tych stosowanych w szlacheckich gospodarstwach był folwark należący do władz miejskich. W XVI wieku Lublin, Poznań a także inne miasta prowadziły w swoich okolicach gospodarstwa. Najwięcej ziemi do miast należało na Pomorzu Gdańskim.

W celu lepszego zobrazowania sytuacji finansowej pragnę przedstawić zarobki i wydatki poszczególnych grup w XVI wieku.


TABELA I : CENY I PŁACE W XVI WIEKU. ( 1 ZŁ = 30 GROSZY ).

PŁACE CENY PRODUKTÓW ROLNYCH
Funkcja Okres Płaca / za
okres Data Rodzaj towaru
i miara Cena
robotnik bez
kwalifikacji
pocz. XVI w.
1,5 gr. / dzień Pocz. XVI w. ćwiertnia 1 żyta 10 gr.
robotnik bez
kwalifikacji
kon. XVI w. 3 gr. / dzień
1540 -1550 ćwiertnia żyta 20 gr.
tragarz 2 1591 / Gdańsk 4,5 gr. 1590 ćwiertnia żyta 45 - 50 gr.
pasterz wołów 1572 1 zł. 6gr. / rok pocz. XVI w. ćwiertnia pszenicy
12 - 13 gr.
dziewka folwarczna 1525 1 zł 5 gr. / rok kon. XVI w. ćwiertnia pszenicy ponad 50 gr.
cieśla okrętowy 3 1578 7,5 zł / miesiąc 1525 / Kraków koń / sztuka 270 gr.
dworka 4 1525 1 zł 15 gr./ rok 1550 / Kraków koń / sztuka 480 gr.
Podstarości 4 1525 10 zł / rok pocz. XVI w. para butów 10 gr.
pisarz 4 1525 2 zł / rok 1590 para butów 20 gr.
właściciel folwarku 5 1560 - 1570 186 zł / rok
1561 wół roboczy 100 gr.
kmieć 6 1560 - 1570 30 zł / rok 1561 gęś 2 gr.

OZNACZENIA :
1 Ćwiertnia jednostka pomiaru masy
2 Tragarz otrzymywał tę sumę za wniesienie 1 łaszta zboża ( około 2 ton ) na wysokość
pierwszego piętra spichrza .
3 Cieśla okrętowy w Gdańsku.
4 Dworka – czyli przełożona żeńskiego personelu na folwarku. Podstarości i pisarz byli urzędnikami na większych folwarkach. Podane tutaj wynagrodzenia nie obejmują dodatkowych dochodów w postaci naturalnej ( np. zboże ) otrzymywanych od pracodawcy.
5 Mowa tutaj o przeciętnym szlachcicu, gospodarującym na około 3,5 łanowym majątku. Dochód netto.
6 Roczny szacunkowy dochód netto kmiecia z gospodarstwa jednołanowego.




Niestety chłopi w tamtych czasach mieli bardzo ciężko. Ich sytuacja pod względem prawnym na przełomie XV / XVI wieku uległa pogorszeniu. Szlachta wykorzystując swoją uprzywilejowaną pozycję w państwie, przeforsowała szereg aktów ograniczających prawa chłopów. Natomiast sam folwark rozwijał się dobrze ponieważ szlachta korzystała z tych wszystkich przywilejów prawnych, dających jej przewagę nad innymi grupami społecznymi (m. In. Nad chłopami). Poniżej przegląd kilku najistotniejszych przywilejów szlacheckich.

Statut warcki
 W 1423 roku w statucie warckim zapisano, że można pozbawić ziemi buntowniczego i krnąbrnego sołtysa drogą wykupu jego majątku. Ten akt prawny nabierze swojego dużego znaczenia z chwilą dość szybkiego rozwoju folwarku czyli w XVI wieku. Sołtysi dysponowali gospodarstwami wielkości kilku łanów. Stanowili też dla szlachty konkurenta w pozyskiwaniu rąk do pracy na wsi. Zrozumiałe jest, że szlachta dążyła do przejęcia ich gospodarstw. W ciągu całego wieku XVI i XVII obserwujemy proces wykupu majątków sołtysich.

Statuty piotrkowskie
 W 1496 roku chłopi zostali ograniczeni szeregiem zapisów w statutach piotrkowskich:
1. Tylko jeden syn chłopski mógł opuścić wieś w celach zarobkowych lub związanych z nauką ( po zakończeniu pracy lub nauki musiał wrócić do wsi, by uzyskać dokument od pana nadający mu pełną wolność ). Konstytucja z roku 1509 wprowadzała zasadę, że zgodę na kształcenie musi dać pan i ma się ono rozpocząć przed 12 rokiem życia.
2. Ustalono, że tylko jeden chłop opuści wieś rocznie.
3. Ograniczono możliwość przemieszczania się ludzi luźnych ( nie mających zatrudnienia i stałego miejsca pobytu ) do miast w celach zarobkowych. Szlachcie chodziło o zatrzymanie na wsi jak największej ilości osób zdolnych do pracy.
Te postanowienia oznaczały stopniowe przytwierdzanie chłopa do ziemi. Dawniej chłop mógł opuszczać wieś jeśli zagroda była dobrze oporządzona, pola zasiane, a wszystkie powinności wobec pana uregulowane. Nowe przepisy ograniczyły i tak w sumie skromne możliwości legalnego opuszczenia wsi.

Wprowadzenie pańszczyzny
 W 1518 r. i 1520 na sejmie bydgoskim i toruńskim postanowiono ( dla całego kraju ) wprowadzić pańszczyznę wysokości minimum 1 dnia z łana ziemi użytkowanej przez chłopa. Nie uregulowano górnej granicy tego świadczenia, co dawało możliwość dowolnego zwiększania tego obciążenia.

Posiadania ziemi
 Ziemia na której gospodarowali chłopi nie stanowiła ich własności. Jej rzeczywistym właścicielem był pan określonych dóbr: król, zwykły szlachcic lub kościół. Chłop był więc tylko użytkownikiem ziemi. Zwyczajowo było to użytkowanie dziedziczne - przekazywane na męskich potomków. Pan wsi mógł zawsze jednak usunąć chłopa z gospodarstwa. Był to jedyny akt prawny w dawnej Rzeczypospolitej regulujący zagadnienie pańszczyzn.

Gospodarka folwarczno pańszczyźniana moim zdaniem pozytywnie wpłynęła na sytuację kraju. Umocniła ona pozycję Polski w Europie. Szkoda tylko, że na niedługo, gdyż Polska nie potrafiła utrzymać swego ciężko zdobytego wizerunku. W całej sprawie tej gospodarki najbardziej poszkodowani byli chłopi, ponieważ to oni byli tanią siłą roboczą. Byli oni wykorzystywani przez szlachtę. Poza pracą na swojej ziemi (jeśli takową posiadali) musieli wykonać jeszcze wiele prac na ziemi swego pana, który często nie traktował takiego pracownika jak człowieka. Właściwie całą władzę na wsiach miał właściciel folwarku, w którego gestii leżało wiejskie sądownictwo.

Poniżej zamieściłam mapę, która daje pewien obraz zasięgu spławu zboża rzekami Korony, a także podstawowe informacje o kształcie terytorialnym ziem polskich. Warto zwrócić uwagą, że tylko część największych rzek polskich była intensywnie eksploatowana ( Bug, Narew, Pilica a przede wszystkim Wisła ). Oczywiście inne rzeki pokazane na mapce także wykorzystywano do przewożenia towarów, tylko w mniejszym stopniu niż wyżej wymienione. Głównym okresem spławu były miesiące marzec - czerwiec ( uzyskiwano w nich największe ceny zbóż po zimie ), druga fala spławu miała miejsce w okresie wrzesień - listopad. W ciągu całego XVI wieku rosło znaczenie ziem położonych nad środkową i górną Wisłą np. Podlasia, Sandomierszczyzny. Stopniowo z kolei zmniejszała się liczba ziarna wywożonego z Mazowsza. Podkreślić trzeba znaczenie Bugu - rzeką tą spławiano z terenów Ukrainy do Gdańska 60 - 70 % zboża tam produkowanego i przeznaczonego na sprzedaż.


Rzekami przewożono nie tylko zboże ale i całą masę innych towarów jak np. : ołów do Gdańska z okolic Olkusza, drewno, smołę, miód, wosk, potaż. W górę rzeki transportowano bardzo często śledzie, korzenie, drogie wyroby rzemieślnicze zakupywane przez szlachtę. Bardzo różnie wyglądała kondycja poszczególnych ośrodków handlowych zaznaczonych na mapce. Część z nich w XVI wieku słabła ( Drohiczyn ), inne rosły w siłę ( np. Warszawa ). Na mapce zaznaczono wyróżniające się ośrodki handlu rzecznego, pobierania ceł, zarazem spełniające rolę przystani i miejsc produkcji statków. Przy rzekach często znajdowały się pojedyncze pale do cumowania statków rzecznych. Takie miejsca także należy nazywać przystaniami. Oczywiście w żadnym wypadku nie dorównywały one ośrodkom zaznaczonym wyżej np. Kazimierzowi Dolnemu. Nie było w nich licznych spichrzy, często tylko jeden drewniany, niewielkich rozmiarów. Przystanie tego typu służyły tylko do przeładunku towaru dowiezionego ze szlacheckich dóbr przez chłopów, na statki.

W ramach podsumowania chciałam dodać, że największe znaczenie dla gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej miał wzrost zapotrzebowania na zboże. Ważną przyczyną rozwoju dla tej gospodarki była rewolucja cen (wysokie ceny na produkty żywnościowe). Niestety czynnie mogła udzielać się tylko bogata szlachta. Pewne wydarzenia i posunięcia szlachty doprowadziły do upadku tej gospodarki. Szlachta rzadko inwestowała w ulepszanie folwarków, a do tego dochodziła mała specjalizacja rolnictwa, brak nowoczesnych narzędzi, słabe nawożenie o jałowienie ziemi doprowadziły do spadku plonów. Zaniedbania w polskich folwarkach spowodowały, że na zachodzie Europy pojawiło się zboże z Rosji (o wiele tańsze). Wszystko jednak jakoś się trzymało. Pierwsze oznaki poważnego kryzysu gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej pojawiły się jednak dopiero pod koniec XVI wieku