Uniwersytety jako ośrodki kultury średniowiecznej Europy

W drugiej połowie średniowiecza wzrosło zapotrzebowanie na ludzi wykształconych. Szczególnie potrzebna była kadra administracji kościelnej i państwowej. Nic więc dziwnego, że zwiększała się liczba szkół parafialnych oraz uniwersytetów.
Powstanie uniwersytetu było związane z przełomem umysłowym i rozkwitem kultury intelektualnej średniowiecza w XII–XIII w. Szkoły miejskie, katedralne i klasztorne w stolicach ówczesnej kultury umysłowej (zwł. w Bolonii i Paryżu) przyciągały nauczycieli i studentów ze wszystkich krajów Europy, traciły charakter uczelni prowincjonalnych (diecezjalnych) — studium particulare, a nabierały waloru powszechności i stawały się studium generale — uczelniami dostępnymi dla mistrzów i słuchaczy z całego chrześcijańskiego świata, nadającymi powszechnie uznawane w tym świecie stopnie naukowe (magister, doktor) i prawa nauczania. Do XVI w. status studium generale nadawał uczelni papież. W obronie swych praw i przywilejów profesorowie i studenci zrzeszali się w korporację (cech) nauczycieli i studentów (universitas magistrorum et scholarium) i stąd się właśnie wzięła nazwa universitas, oznaczająca pierwotnie korporację, z czasem stała się określeniem samej uczelni oraz całości nauk wykładanych na tej uczelni (universitas litterarum).
W średniowieczu wykształciły się trzy typy uczelni, które były wzorowane na pierwszych uniwersytetach europejskich. Pierwszym modelem był model korporacyjny (włoski). Przykładem miasta z takim typem uniwersytetu była Bolonia. Był on utrzymywany z opłat studentów i także spośród nich wybierano rektora. Silnie rozwinięty był też samorząd. Szkołę wzorowano na dawnych tradycjach rzymskich. Drugim typem był model kolegialny, którego przykładem jest uniwersytet w Paryżu. Był on utrzymywany głównie z majątków kościelnych i wzorowany na szkołach katedralnych. Profesorowie mieszkali wspólnie w kolegiach i to właśnie spośród nich wybierano rektora. Trzecim typem był model państwowy, zaś przykładem takiej uczelni był Neapol. Był on utrzymywany przez władcę i znacząco od niego uzależniony, co wpływało negatywnie na sam uniwersytet.
Pierwsze uniwersytety (studia generalia) ukształtowały się w XI–XII w. w Bolonii (około roku 1085) i w Paryżu (około 1150); następne powstały w: Oksfordzie (1167), Cambridge (1209), Padwie (1222) i innych miastach. Do końca XV w. utworzono ich w Europie ok. 80. Niezależnie od różnic organizacyjno-ustrojowych siła korporacji uniwersyteckich powstałych w XIII–XV w. opierała się na 4 podstawowych przywilejach zagwarantowanych statutami: prawie nadawania stopni naukowych, prawie nauczania w całym chrześcijańskim świecie, autonomii wewnętrznej zakresie jurysdykcji, prawie do strajku i secesji z miasta.
Pełny uniwersytet średniowieczny składał się z 4 wydziałów: sztuk wyzwolonych (artium), prawa (świeckiego i kanonicznego), medycyny i teologii. Niepełne studium generale nazywano akademią; wydział sztuk wyzwolonych stanowił pierwszy stopień nauczania, przygotowujący przez ogólnopropedeutyczne wykształcenie filozoficzne do studiów na 3 pozostałych fakultetach; kończyło się ono uzyskaniem stopnia bakałarza (uprawniającym do nauczania artium) lub stopnia magistra artium , który uprawniał do kontynuacji studiów na prawie, medycynie lub teologii i uwieńczenia ich najwyższym stopniem nauk. — doktoratem.
Klasyczny podział sztuk wyzwolonych obejmował Trivium (gramatyka, retoryka i dialektyka) i Quadrivium (arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia). Omawiane zagadnienia na etapie Trivium polegały na nauce czytania, pisania, poznawania elementów terminologii łacińskiej. Rozwijano także redagowania wypowiedzi na piśmie i w mowie a także poznawania reguł logiki i poprawnego rozumowania. Na etapie Quadrivium omawiano elementarne działania matematyczne, opisy ziemi i przyrody. Nauczano także śpiewu liturgicznego i teorii muzycznych oraz poznawania praw rządzących astronomią i ciałami niebieskimi a także układania kalendarzy.
Jednym z najstarszych ośrodków naukowo-dydaktycznych w środkowej Europie była Akademia Krakowska, czyli Uniwersytet Jagielloński. Zawdzięczał on swoje istnienie dalekosiężnej polityce wybitnego władcy, króla Kazimierza Wielkiego, który po usilnych staraniach doprowadził w 1364 r. do fundacji Studium Generale w Krakowie. Uczelnia była zorganizowana według modelu bolońskiego i posiadała trzy wydziały: sztuki wyzwolone, medycynę i prawo. Z czasem straciła ona swoje znaczenie, jednak wegetującą po śmierci Kazimierza placówkę odnowili w latach 1397 – 1400 r. Władysław Jagiełło wraz z królową Jadwigą, która oddała swój majątek. W 1397 dodano czwarty wydział – teologie. Od tego czasu UJ stał się głównym ośrodkiem naukowo-kulturowym wszystkich ziem polskich, łącznie ze Śląskiem. Do wybitnych uczonych UJ w XIV–XVI w. należeli m.in.: Mateusz z Krakowa, Stanisław ze Skarbimierza, Paweł Włodkowic, Jan Długosz, a także Mikołaj Kopernik, A. Frycz Modrzewski, J. Kochanowski.
Rozkwit uniwersytetu średniowiecznego trwał do XV–XVI w. Od połowy XVI w. w jego programach i metodach nauczania zaczęły występować oznaki skostnienia. Proces upadku starych uniwersytetów pogłębiły reformacja i kontrreformacja. Uniwersytety utraciły międzynarodowy charakter, nabrały cech uczelni wyznaniowych, narodowych, a nawet regionalnych. Stały się hamulcem rozwoju nauki, który się dokonywał poza nimi w akademiach i towarzystwach naukowych oraz w zreformowanych uniwersytetach angielskich i nowych uniwersytetach, które powstały w XVI–XVIII w. gł. w Niderlandach, kładąc podwaliny pod rozwój uniwersytetu nowożytnego.


Bibliografia:
- Atlas Historii Świata, Herman Kinder i Werner Hilgemann, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 1999
- Tablice Historyczne, Witold Mizerski, Wydawnictwo Adamantan, Warszawa 1996
- Multimedialna Nowa Encyklopedia Powszechna PWN 2000 wersja 1.0
- Strona internetowa Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego http://www.archiwum.uj.edu.pl/