Narkomania a zdrowie

Narkomanią można się zajmować z punktu widzenia psychologii, można ją rozpatrywać w kontekście różnych przejawów obyczajowości kulturowej, można ją wreszcie spostrzegać jako zjawisko społeczne. Tego typu spojrzenia przeplatały się w historii narkomanii, raz uwydatniając bardziej chorobę, innym razem – znaczenie obyczajowe czy charakter dewiacji. Pierwsza fala narkomanii młodzieżowej w Polsce wystąpiła pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku i była powiązana z ruchami kontestacyjnymi. Kolejna, kilkanaście lat później, była wynikiem poszukiwania zamienników i eksperymentowania z różnymi środkami psychoaktywnymi. Stopniowo zmieniał się stereotyp narkomana: od człowieka słabego i chorego do uwikłanego w działania o charakterze przestępczym. Dopiero w XX wieku mamy do czynienia z ograniczeniem dostępności do środków narkotycznych i próbami poddania ich kontroli państwowej. W Polsce obowiązuje ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, której wykonanie wchodzi w zakres różnych organów, w tym również szkół.
Współcześnie środki psychoaktywne zażywane są w celach dopingujących, aby poprawić sprawność psychofizyczną, zwiększyć osiągnięcia. Tą drogą uzyskuje się pozorne efekty, podobnie jak w sporcie przez zażywanie środków dopingujących. Również zażywanie środków psychoaktywnych w celach „rekreacyjnych” prowadzi do nieoczekiwanych konsekwencji. W odczuciu społecznym zachowanie narkomana jest nieprzewidywalne i zagrażające społeczeństwu. Pociąga to za sobą nawoływanie do zwalczania tego zjawiska. Jednak narkoman spostrzegany jest jako osoba chora, wymagająca skutecznego leczenia. Z pozoru obydwa stanowiska pozostają w sprzeczności. Od początku lat osiemdziesiątych XX wieku, gdy okazało się, że zjawisko narkomanii ma poważne rozmiary i dynamikę, uznane zostało za jeden z najpoważniejszych problemów społecznych. Przygotowano programy zapobiegania i zwalczania narkomanii, powstało także społeczne Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii.



Wieloczynnikowe uwarunkowania narkomanii

Na uzależnienie składają się trzy powiązane ze sobą elementy: człowiek, środowisko i narkotyk. Najważniejsza rola przypada człowiekowi. Psychologiczne motywy uzależnienia wiążą zażywanie środka i przynależność do subkultury z zaspokajaniem podstawowych potrzeb psychicznych narkomana, takich jak potrzeby autonomii i tożsamości. „Ucieczka w narkotyk” jest sposobem zredukowania nieprzyjemnych emocji i dyskomfortu psychicznego, wynikających z negatywnej oceny siebie i świata oraz stworzenia nowego obrazu siebie i lepszej wizji rzeczywistości.
Można wyróżnić kilka stref geograficzno-kulturowych związanych z zażywaniem narkotyków, takich jak obszar pochodnych makowca dla ludności krajów dalekiego Wschodu oraz obszar liści koki – dla ludności południowoamerykańskiej. Do wzrostu podaży środków psychoaktywnych przyczynił się postęp związany z produkcją środków syntetycznych. Z kolei eksperymenty z substancjami halucynogennymi spowodowały znaczny wzrost zainteresowania ich działaniem. Od lat sześćdziesiątych XX wieku narkomania stała się zjawiskiem społecznym, które odznaczało się swoistą subkulturą, symboliką, okolicznościami związanymi z zażywaniem środka psychoaktywnego oraz uwikłaniem w różne formy dewiacji.



Od eksperymentowania do uzależnienia

Działanie narkotyków można rozpatrywać w kategoriach następstw krótkoterminowych i długoterminowych oraz następstw fizycznych, psychicznych i społecznych. W odniesieniu do działań długoterminowych wyróżnia się trzy rodzaje uzależnień: fizycznie, psychiczne oraz społeczne.
Uzależnienie fizyczne: potrzeba systematycznego zażywania środka psychoaktywnego, powodująca wytworzenie się sztucznej potrzeby biologicznej, która domaga się bezwzględnego zaspokojenia.
Uzależnienie psychiczne: jeśli ktoś za pomocą narkotyku pozbył się towarzyszącego mu lęku, poczucia odrzucenia lub bezwartościowości, to będzie dążyć do powtarzania tego do świadczenia. Powtarza je ze względu na ”pozytywne” efekty psychiczne, nie zaś w celu uniknięcia negatywnych objawów głodu narkotycznego, których mógł jeszcze nie odczuć. Z reguły zależność psychiczna poprzedza zależność fizyczną.
Uzależnienie społeczne: w znacznym odsetku przypadku jest to uzależnienie od grupy, wtórnie zaś od środka psychoaktywnego. Wytworzenie się zależności społecznej jest wiec następstwem specyficznych interakcji społecznych osób zażywających takie środki.

Profil osobowości młodego narkomana charakteryzuje 6 podstawowych objawów:
1) izolacja od rodziny, spędzanie większości czasu w swoim pokoju, unikanie wspólnych posiłków i innych kontaktów z rodziną, krewnymi;
2) nawiązywanie ukrywanych przed rodzicami kontaktów z innymi narkomanami lub z młodzieżą sprawiającą kłopoty wychowawcze;
3) częste wybuchy gniewu i wrogości przejawiane wobec rodziców, nauczycieli, zarówno w słowach jak i zachowaniu;
4) niemożność kierowania przez rodziców nastolatkiem, który żyje własnym życiem i nie dzieli się z nimi swoimi przeżyciami;
5) brak efektów w zmianie jego zachowania, przyrzeka poprawę, lecz jej nie dotrzymuje;
6) dominuje obniżony nastrój, nasila się lęk i niepokój, pojawiają się myśli i zamiary samobójcze.



W chemicznej pułapce

Środki psychoaktywne podzielono na trzy grupy. Pierwszą tworzą: opium i jego pochodne (z maku), kanabinole (substancje z konopi indyjskich) oraz benzodiazepiny i barbiturany. Ich wspólną cechą jest to, że zmniejszają lękliwość i napięcie, poprawiają nastrój, dają uspokojenie, relaks, senność. Zarazem środki te zakłócają koordynacje ruchową i zmieniają świadomość. Do grupy drugiej włączono roki działające pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Należą tu związki występujące w krzewie kokainowym – kokaina- oraz amfetamina i kofeina. Wymienione środki pobudzają aktywność, przedłużają okresy czuwania, przyspieszają procesy myślenia i mowę, zmniejszają apetyt. Równocześnie powodują wzrost niepokoju i aktywności ruchowej, rozdrażnienie i agresywność. Trzecią grupą tworzą środki o właściwościach halucynogennych, np. LSD. Do tej grupy włączono także substancje lotne i kleje. Środki tej grupy wywołują zmiany w spostrzeganiu oraz zmianę odbioru rzeczywistości. Niedojrzałość emocjonalna, trudności osobiste i rodzinne tkwią u podłoża wszystkich środków psychoaktywnych, lecz znacznie częściej dotyczy to środków o właściwościach halucynogennych. Współcześnie wśród młodzieży popularne stały się narkotyki „zabawowe” (ecstasy, amfetamina), które pozwalają na wielogodzinne przebywanie w ruchu, działają pobudzająco, wzmagają koncentrację i zdolność spostrzegania.
Dla niektórych osób środki halucynogenne są pociągające ze względu na swe właściwości zmieniające rzeczywistość. O ile środki dwóch pierwszych grup zniekształcają odbiór otaczającej rzeczywistości, wprowadzając człowieka w stan uspokojenia lub wzmożonej aktywności, to środki halucynogenne oferują wizję zupełnie nowej rzeczywistości. Uzależnienie od środka psychoaktywnego przejawia się zmianą tolerancji. W celu uzyskania takiego samego efektu działania środka trzeba zażywać coraz większe dawki. Po przerwaniu przyjmowania lub zmniejszaniu ilości środka w organiźmie osoby uzależnionej pojawiają się różne dolegliwości, dochodzi do zmian oraz uszkodzeń narządów i układów.



Leczenie i zapobieganie

Nie ma przymusu leczenia, lecz natychmiastowej pomocy lekarskiej wymagają osoby znajdujące się – w wyniku zażywania środków psychoaktywnych – w stanach bezpośredniego zagrożenia życia lub kiedy stwarzają zagrożenie dla otoczenia. Leczenie narkomanii przebiega w trzech etapach: 1) detoksykacji – polegającej na uwolnieniu chorego od dolegliwości będących następstwem zażywania narkotyków, 2) terapii – stanowiącej podstawową formę leczenia i prowadzonej na oddziałach i w ośrodkach stacjonarnych oraz 3) readaptacji społecznej, prowadzonej w warunkach otwartych, o ma pomóc w powrocie do normalnych warunków życia. Powszechnie uważa się, że lepiej jest zapobiegać niż leczyć. Dotyczy to wszystkich chorób, ale szczególnie uzależnień. Najważniejsze zadanie spoczywa na zapewnianiu dzieciom i młodzieży warunków, w których zmiany rozwojowe pojawiałyby się w sposób naturalny. Dziecko lub nastolatek powinien zostać wyposażony w wiedzę i umiejętności pozwalając mu na podejmowanie samodzielnych i dojrzałych decyzji oraz dokonywania wyborów.