Monarchie stanowe średniowiecznej Europy na przykładzie Anglii i Francji.

I. Określenie zakresu:
· Chronologicznego: XII w. – XIV w.
· Terytorialnego: średniowieczna Anglia i Francja
· Rzeczowego: ukazanie ewolucji systemów ustrojowych od państwa patrymonialnego do monarchii stanowej; kształtowanie się organów reprezentacji stanowych; powstanie suwerennych państw narodowych.
II. Materiał faktograficzny:
1. Zjawisko rozdrobnienia feudalnego i jego wpływ na władzę monarchy:
Większość państw europejskich w pełnym średniowieczu przeszła okres rozdrobnienia władzy i politycznego rozbicia. Na zachodzie wiązało się to z rozwojem stosunków feudalnych. Czynnikiem organizującym społeczeństwo były więzy osobistych zależności między seniorami i wasalami. Liczyła się wierność wobec swojego seniora, a nie wobec państwa, króla i jego urzędników. Wielcy panowie mając oparcie w tłumach swych wasali mogli nie liczyć się z władcą. Aby ratować sytuację, władcy często rozdawali urzędy w lenno, aby związać ze sobą skłonnych do nieposłuszeństwa urzędników. Zasada dziedziczenia lenna ustaliła się już tak mocno, że także urzędy książąt i hrabiów stały się dziedziczne. Król stracił zupełnie wpływ na ich obsadę. Urzędnicy stali się faktycznymi władcami powierzonych sobie ziem. Państwa zostało zastąpione przez drabinę zależności lennych, a w rezultacie przekształcały się w luźny związek samodzielnych państw i hrabstw. Wasali podległych wprost królowi nazywano baronami. Hrabiom przypadało władanie własnymi niewielkimi terytoriami. Książęta składali hołd królowi, ale niewiele sobie z tego robili, ponieważ wielu z nich dysponowało większą siłą od samego władcy. Król nie mógł przeciwko niepokornym wielmożom odwoływać się do pomocy pozostałych poddanych. W myśl zasady, że „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, nie miał prawa wymaga od nich wierności i służby. Władza królewska straciła więc charakter publiczny. Nie obejmowała całej ludności. Król nie był już właścicielem państwa, a jedynie najwyższym seniorem drabiny lennej.
2. Powstanie parlamentu angielskiego:
· Spór Henryka II z arcybiskupem Canterbury Tomaszem Backetem:
Królestwo angielskie powstało w wyniku licznych podbojów, przez co król mógł uważać cały kraj za swą zdobycz, a tym samym rozdawać ziemie i dowolnie wyznaczać daniny. Drabina lenna została tu więc ukształtowana przez samych królów. Władza królewska w Anglii była bardzo silna, a kolejni władcy dodatkowo ją wzmacniali. Po wymarciu dynastii normandzkiej w poł. XII w. tron przypadł rodzinie hrabiowskiej Plantagenetów. Król HenrykII dysponował wielką potęgą i prowadził mocarstwową politykę zagraniczną. Anglicy opanowali większość Walii i część Irlandii. Wymagało to wielkich nakładów pieniężnych, więc król stale nakładał nowe podatki, co wzbudzała niechęć poddanych. Henryk odważył się także naruszyć immunitet kościoła – obłożył podatkami dobra kościelne i ograniczył prawa sądów duchownych. Spotkało się to ze stanowczym protestem zwierzchnika kościelnego Anglii, arcybiskupa Canterbury Tomasza Backeta. Konflikt zakończył się tragicznie, gdyż królewscy dworzanie zamordowali biskupa w jego własnej katedrze (1170). Zabitego Tomasza od razu otoczono kultem, a wkrótce ogłoszono go świętym. Miał stać się symbolem nieugiętej walki o prawa Kościoła. Zbrodnia ta wywołała tak wielkie oburzenie, że król musiał się ugiąć. Odbył publiczną pokutę i potwierdził stare przywileje Kościoła. To upokorzenie osłabiło autorytet monarchii i zachęciło wszystkich do niezadowolonych do dalszej walki o swoje prawa.

· Konflikt Jana bez Ziemi z duchowieństwem i możnymi – Wielka Karta Swobód.
Jan bez Ziemi (1199 – 1216), młodszy syn Henryka II, objął władzę w Anglii po swoim bracie – Ryszardzie Lwie Serce, gdy ten wyruszył na wyprawy krzyżowe. Podczas jego panowania w kraju szerzyły się liczne niepokoje, a król francuski zagarniał angielskie posiadłości na kontynencie. Ludność domagała się swoich praw, a Anglia przeżywała wiele klęsk, które dodatkowo pogorszyły autorytet monarchii. Stojąc wobec buntu poddanych, król musiał skapitulować. Specjalnym przywilejem przyjął wszystkie działanie opozycji. Była to Wielka Karta Swobód. Ten wydany w 1215r. dokument do dziś uważany jest za jeden z fundamentów brytyjskiego ustroju politycznego. Najważniejsze było zobowiązanie władcy do nienakładania nowych podatków bez zgody poddanych. Karta zawierała też gwarancję, że nikt nie zostanie pozbawiony majątku lub wolności bez wyroku właściwego sądu, złożonego z ludzi równych mu stanem. Karta stała się podstawą kształtującego się później parlamentu angielskiego. Jan bez Ziemi nie miał jednak zamiaru dotrzymywać zawartych w Karcie postanowień.
· Powstanie Szymona de Montfort’a w czasach Henryka III.
· 1265r. – początki parlamentu angielskiego.
Parlament angielski – organ państwowy formalnie składający się z trzech członów: króla (królowej), Izby Lordów i Izby Gmin. Początkowo był to organ doradczy panującego monarchy. Podwalinę parlamentu stanowiła Wielka Karta Swobód. Jedną z fundamentalnych zasad była reguła, że przed przyznaniem królowi prawa ściągania podatków i wystawiania wojska, monarcha musiał wysłuchać skarg i zadośćuczynić krzywdom wyrządzonym przez królewskich urzędników. Przez wiele stuleci była to istotna gwarancja przestrzegania praw i wolności obywatelskich. Później władza ustawodawcza i oraz prawo nakładania podatków znalazły się w kompetencji Izby Gmin. Z biegiem lat przywileje króla zostały ograniczone na rzecz obu Izb.

III. Powstanie monarchii stanowej we Francji.
· Walka Kapetyngów o władzę nad Francją z normandzkimi Plantagenetami.
W czasie rozdrobnienia feudalnego we Francji władza króla zaczęła słabnąć. W państwie tym szerzyła się anarchia, a drobne konflikty prowadziły do licznych wojen prywatnych. W rezultacie doszło do tego, że kościół musiał wezwać do „pokoju Bożego”, który ograniczał walki do kilku dni w tygodniu. Walki mogły doprowadzić do obalenia monarchii, król przestał bowiem stanowić autorytet. Kościół, miasta i drobne rycerstwo stanowić miły siły, na których mogła się oprzeć monarchia w rywalizacji z wielkimi baronami.
Rywalizacja ta była niezwykle trudna, gdyż niektórzy z wasali króla doszli do niesłychanej potęgi. Niebezpieczni stali się zwłaszcza książęta Normandii, którzy zdobyli koronę angielską. Drogą małżeństw i dziedziczenia przejęli cały szereg innych terytoriów francuskich. Był moment, że królowie angielscy kontrolowali około połowy obszaru Francji. Sytuacja ta groziła Kapetyngom zupełną utratą znaczenia.
Król francuski Filip II August pozbawił królów angielskich największych lenn we Francji, z samą Normandią na czele. Wygrana przez Francuzów bitwa pod Bouvines ugruntowała ich potęgę. Wydarte Plantagenetom terytoria Filip przyłączył do Francji, przez co zmienił się układ sił i pozwoliło to na dalsze sukcesy. Król znów stał się największym panem we Francji. Zaczął też zdobywać kolejne terytoria na drodze podbojów. Filip August przywrócił tym samym jedność Francji pod władzą królewską, a wszyscy wasale musieli się jej podporządkować.
· Proces jednoczenia politycznego i społecznego Francji przez Kapetyngów.

· Rola francuskich legistów w stworzeniu teorii suwerenności monarchii:
Dzięki wsparciu ze strony miast królowie dysponowali wielkimi zasobami pieniężnymi, co pozwoliło na zbudowanie nowego aparatu urzędniczego zupełnie niezależnego od władcy. Nowi urzędnicy wynagradzani byli już nie dziedzicznymi lennami, lecz stałą pensją w gotówce. Król mógł ich w każdej chwili odwołać. Urzędnicy ci wywodzili się z szeregowego rycerstwa i mieszczan, unikano bowiem powierzania urzędów ludziom zamożnym i wpływowym. Od najwyższych urzędników wymagano wykształcenia prawniczego, dlatego nazywano ich legistami (łac. – prawnik). Przynosili oni znajomość prawa rzymskiego. Przyznawało ono niezwykle szeroką władzę cesarzowi. Legiści ukuli głosili zasadę, że :król Francji jest cesarzem w swoim królestwie”. Cała ludność podlegać miała sądom królewskim i słuchać praw ustanowionych przez króla.
· Podział społeczeństwa na stany:
Od drugiej poł. XIII w. zakończył się proces rozwarstwiania, który przyniósł w rezultacie podział społeczeństwa na trzy stany, tj. w zasadzie zamknięte grupy, korzystające z odrębnych praw i obciążone nierównymi obowiązkami.
Najbardziej uprzywilejowany pierwszy stan stanowiło duchowieństwo. W ramach drugiej znalazła się szlachta (wielcy feudałowie i rycerstwo), a do trzeciego, nieuprzywilejowanego stanu zaliczano całą pozostałą ludność kraju, zdając sobie z tego, że rola kierownicza tej grupy znajdzie się w rękach patrycjatu miejskiego.
· Zwołanie stanów Generalnych:
Królowie francuscy zgodnie z założeniami ustroju lennego często dowoływali się do opinii stanów uprzywilejowanych.
W początkach XIV w. król Filip IV Piękny podejmował ryzykowne przedsięwzięcie polityczne. Skuszony bogactwami templariuszy, doprowadził do oskarżenia ich o czary i likwidacji zakonu. Popadł też w konflikt z papieżem. Chcąc zamanifestować, że stoi za nim cała Francja, zwołał po raz pierwszy zgromadzenie delegatów duchowieństwa, szlachty i miast z całego Królestwa (1302). Były to Stany Generalne. Zgromadzenie to, zwoływane potem jeszcze kilka razy, nie uzyskało nigdy zbyt wielkiego wpływu na decyzje króla.



DATY:

1170 – morderstwo arcybiskupa Tomasza Backeta przez Henryka II.
1215 – wydanie Wielkiej Karty Swobód
1265 – powstanie parlamentu angielskiego
1302 – zwołanie Stanów Generalnych przez Filipa Pięknego


POSTACIE:

JAN BEZ ZIEMI –1167-1216; król ang. od 1199, syn Henryka II; utracił większość ziem ang. we Francji; w 1215 pod naciskiem możnych podpisał Wielką Kartę Swobód.
FILIP II AUGUST –1165-1223; Król Francji od 1180r.; walczył o zjednoczenie ziem fr., prowadził walkę z Plantagenetami; usprawnił administrację państwa.
FILIP IV PIĘKNY –1268-1314; król Francji od 1258r.; powiększył domenę król. o Nawarrę; 1302 zwołał po raz pierwszy Stany Generalne; opodatkował duchowieństwo; 1305 przeforsował wybór Klemensa V na papieża (początek niewoli awiniońskiej); zlikwidował zakon templariuszy.