Historia doktryn politycznych i prawnych- część I

Na podstawie podręcznika Krystyny Chojnickiej i Henryka Olszewskiego "Historia Doktryn Politycznych i Prawnych"

CZĘŚĆ I
STAROŻYTNOŚĆ

1. Starożytny Wschód
 Pierwsze ideologie rozwinęły się na kontynencie azjatyckim
 Chiny
 Indie
Oraz na terenie Śródziemnomorza
 Egipt
 Mezopotamia
 Asyria.
 Ideologia ujednolicała te rozległe państwa i wzmacniała pozycję despoty.
 Ówczesny człowiek ufał w siły nadprzyrodzone i magię, to pozwalało na łatwą manipulację rządzącemu.
 Podstawowe zasady ideowe Starożytnego Wschodu i Śródziemnomorza:
 Nierówność gatunku ludzkiego. Uświęcona i znaturalizowana ustami kapłanów. Podział społeczeństwa jest odwieczny i naturalny. Dokonało tego określone w danym państwie bóstwo. Każda próba naruszenia tego porządku jest obrazą bogów. Taki pogląd umacniał wewnętrzne podziały społeczeństwa, tworzenie struktur kastowych, wzorców tych dostarczają np. Wedy (święte księgi Hindusów).
 Boskość władzy państwowej. Władza pochodzi od bogów, władca jest ściśle z nimi bogów. Wykształcił się pogląd o nieomylności władcy, wynikającej z jego boskiego pochodzenia. Sprzeciw wobec niemu, jest sprzeciwem wobec bogów.
 Boski charakter norm prawnych. Gwałcenie prawa jest naruszaniem woli bogów. Wykładnią prawa obowiązującego po wsze czasy, jest władca. Władca otrzymuje prawo od bogów, jak np. Hammurabi, czy przywódca Żydów- Mojżesz.
 Ideologia jako narzędzie mistyfikacji rzeczywistości. Imperium jest własnością monarchy, ale wspólnotą wszystkich poddanych, dlatego muszą o nie dbać. Imperium, jako dobro wspólne ogółu (błyskotliwa kariera w europejskich systemach).

 Imperatyw doskonalenia osobowości człowieka. Jedność polityki i moralności, solidaryzm społeczny ściśle powiązany z pielęgnowaniem tradycji. Chiny, Konfucjiusz.
 Demokracja pustynna. Król jest tylko patriarchalnym naczelnikiem plemiennym. Stary Testament.
 Teokracja i mesjanizm. Judea.
 Prawo identyfikowane ze sprawiedliwością. Persja, dzieło Zaratustry.
 W wielkich despocjach orientalnych przeważała jednak myśl monarchiczna.

2. Starożytna Grecja
 Grecy- lud osiadły na wybrzeżach Morza Egejskiego na początku II tysiąclecia przed Chrystusem.
 Postęp kultury związany był z zajęciami, jakimi trudnili się Grecy. W związku z niesprzyjającym uprawie ziemi ukształtowaniu terenu, zajmowali się oni początkowo myślistwem, pasterstwem i wojaczką, z czasem przeistoczyli się w naród żeglarzy i kupców. Przez kontakty z innymi cywilizacjami przejmowali doświadczenia, wzory.
 Grecy dali początek wielkiej filozofii, stworzyli wspaniałe i trwałe konstrukcje.
 Podstawową formą życia była polis (od VIII w. przed Chr.). Państwo-miasto z przyległymi dookoła aglomeracjami. Według Platona, liczba mieszkańców polis nie powinna przekraczać 5040 wolnych obywateli. Arystoteles mówił o państwie, którego granice da się objąć wzrokiem.
Polis była świętym darem bogów. Stanowiła ramy do działalności politycznej (gwarantowała dostęp do władzy, liczne godności i awanse), była również wspólnotą wojskową, religijną i kulturową.
 Zasada podziału ludzkości na mieszkańców wszystkich poleis i „barbarzyńców”, relatywizowała uniwersalne kategorie filozoficzne, sprzyjając uogólnieniom.
 Obraz Grecji u Homera.
 Homer- legendarny ślepiec wędrowny, żyjący w VIII wieku przed Chrystusem. Przypisywane jest mu autorstwo dwóch eposów „Iliady” i „Odysei”, które stanowią zarówno zestawienie wydarzeń, jak i odzwierciedlają najstarszą kulturę umysłową Greków.
 Rozwój Hellady wpływał na wyobrażenie Greków o prawie i polityce.
 „Iliada”: monarchia jest niekwestionowaną zasada ustrojową. Wszyscy są winnu posłuszeństwo królowi, sprawującemu władzę w imieniu boga (Agamemnon w imieniu Zeusa). Król jest gwarantem sprawiedliwości, najwyższym wodzem, troszczy się o swe państwo (Agamemnon- dbałość o urodzaj, przyrost bydła). Król jest władcą dziedzicznym w obrębie „rasy królewskiej”, ale zaciąga też rady z otoczenia, nieraz rządzi wespół z wojskiem.
 „Odyseja”: przedstawiony jest wizerunek króla-tułacza, który stracił wiele ze swej charyzmy. Odyseusz i jego syn Telemach są jednymi spośród równych, nie chełpią się swymi przewagami przed zgromadzeniem.
 Zarówno w „Iliadzie”, jak i w „Odysei” charakter rządów jest arystokratyczny, „szlachecki”. Wątki arystokratyczne przeważają w refleksji Homera. Oba dzieła są pro arystokratyczne. Cnoty wybitnych wodzów, to cnoty same w sobie, są oni zarówno dobrze urodzeni, jak i cnotliwi.
 Elementy patriarchatu. Wyrażał się on w przedsiębiorczości prowadzącej do bogactwa oraz w braku pogardy dla pracy fizycznej (Odyseusz sam robi łoże do sypialni, sam buduje statek, Penelopa prowadzi gospodarstwo domowe, córka króla Feaków- Nauzykaa pierze bieliznę). Patriarchalizm wyrażał się również w panoramie panteonu- bogowie mieli ludzkie wady i zalety. Pozbawiony zalet jest natomiast lud. Przywódca zbuntowanego ludu jest nacechowany negatywnie (opis Tersytesa- imię oznaczające człowieka bezczelnego, nieprzyjemna aparycja).
 Obraz homeryckiej Hellady integrował życie jej mieszkańców. Był także wzorem dla znanych piewców arystokratyzmu, jak Heraklit z Efezu, Pindar („poeta książąt”), Sokrates (mistrz Platona).
 Sofiści uważali się za nauczycieli i sprzedawali współobywatelom swe poglądy za pieniądze. Głosili idee wychowania wszechstronnego- naukę sztuk i rzemiosł, naukę retoryki i dialektyki, naukę demagogii, której byli mistrzami. Widoczny zwrot ku ludowładztwu.
 Przedstawicielami są Gorgiasz z Leontinoj (pluralizm moralności), Hippiasz z Elidy (prawo tyranizuje ludzi), Trazymach z Chalkedonu (rząd dba o własny interes, chwalił dyktaturę), Antyfon (większość praw jest wroga naturze), Prodikos i Protagoras z Abdery.
 Najwybitniejszą postacią był Protagoras (480-411), twórca szkoły, przyjaciel Peryklesa.
Był twórcą relatywizmu. Relatywizm uzależniał opinię od konkretnego układu odniesienia, tak więc ogólne mniemanie obywateli o tym, co sprawiedliwe, powstaje na zgromadzeniach, człowiek-obywatel jest jedyną miarą konwencji i instytucji społecznych. Porozumienie między ludźmi decyduje o biegu rzeczy, wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi. „Człowiek jest miara wszechrzeczy; tych, które są, że są, i tych, których nie ma, że nie ma.”
Według Protagorasa, państwo powstało z woli ludzi i ma im służyć, konkretnie z woli większości, więc ma służyć konkretnie większości. Demokrację uważał za system jak najbardziej naturalny. Przestrzeganie praw natury jest cnotą.
 Sofiści, mimo wielu rozbieżności w poglądach poszczególnych obywateli, przyczynili się do postępu doktryny demokratycznej, której najwspanialszym okazem jest demokracja ateńska.

 Demokracja ateńska.
 Jej głównym teoretykiem był wielki wódz ateński- Perykles (ok.500-429).
 Za główny filar demokracji Perykles uważał wolność. Wolność zaczynała się w granicach prawa, czyli każdy może robić i mówić, co chce, jeżeli nie narusza to prawa.
• Szczególne znaczenie miała wolność słowa, która mogła zostać wyrażona na zgromadzeniach ludowych, na którym każdemu obywatelowi (trzydziestoletniemu mężczyźnie, urodzonemu w Atenach) przysługuje prawo do zabierania głosu.
• Perykles podkreślał, że w ustroju Aten udało się stworzyć harmonię między poczuciem dobra ogólnego, a wolnością jednostki.
• Wolność jednego człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność drugiego.
 Drugim filarem jest równość wobec prawa (izonomia). Kryterium miała być przydatność do służby publicznej, nie urodzenie i majątek.
 Trzeci filar, to zasada praworządności. Praworządność rozumiał jako dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu.
 Krytyka demokracji
 Wolność prowadzi do demoralizacji, zbytek swobody to krok ku anarchii. Demokracja osłabia więzy naturalnej hierarchii, ludzie są z natury nierówni.
 Ostatnim apologetą zasad demokracji ateńskiej był Demostenes, zasady demokracji ateńskiej przetrwały do połowy wieku IV przed Chrystusem.
 Kres niepodległości polis, a za razem koniec demokracji dała agresja Macedończyków.
 Słynnymi krytykami demokracji byli sami ateńczycy: Sokrates, Ksenofont, Arystofanes (komediopisarz), Isokrates oraz Platon.
 Szkoły hellenistyczne.
 Upadek niezależności polis, zbudowanie na gruzach Hellady potężnego Imperium Aleksandra I Wielkiego dało początek nowej epoce- epoce hellenistycznej.
 Zmianie uległ światopogląd Greków, dla których upadek polis, stanie się częścią ogromnych imperiów, czy to egipskich Ptolomeuszy, czy zachodnioazjatyckich Seleukidów, czy wreszcie imperium macedońskiego było wielkim wstrząsem. W tych nowych strukturach, scentralizowanych i autokratycznych nie było miejsca na wszechstronną aktywność obywateli, kanony greckiej doktryny politycznej straciły znaczenie.
 Kultura hellenistyczna: łączyła w sobie kulturę helleńską z kulturą orientalną.
 Władca stawał się bogiem objawionym. Jego zadaniem było uporządkowanie spraw doczesnych, sprzyjał temu światowy charakter imperium.
 Idea monarchiczna nie dawała odpowiedzi na pytanie, jak ma żyć jednostka przyzwyczajona do czynnego życia politycznego. Na to pytanie odpowiedzi udzielali przedstawiciele poszczególnych szkół hellenistycznych.
 Cynizm- głosił prostotę życia ludzkiego, szczęście może dać życie zgodne z naturą. Należy więc pozbyć się zbytków w postaci dóbr materialnych. Najwyższą wartością w życiu jednostki jest jej szczęście, do którego prowadzi życie w cnocie. Cynicy odmawiali uczestnictwa w praktykach religijnych, nie chcieli żyć w państwie. Ich filozofia charakteryzowała się sensualizmem w teorii poznania. Jednak występowały w niej wątki stricte prymitywne, jak np. dopuszczanie kanibalizmu i kazirodztwa. Cynizm obiecywał ludziom wolność od kataklizmów polityki w życiu samotnym i skromnym. Za przykład cynikom służył mit o Heraklesie, który mimo wielkich osiągnięć spalił się na stosie, szykanowany przez żonę.
Przedstawicielami byli Antystenes i Diogenes z Synopy. Ten drugi, według legendy żył w beczce i odziewał się jednym płaszczem.
Antystenes z Aten: występował przeciwko idealizmowi Platona, nie zgadzał się z Arystotelesem, co do istoty państwa, uważał się za obywatela świata (kosmopolites), odrzucał hedonizm Arystypa z Cyreny. Porównywał życie publiczne do ognia: zbytnie zbliżanie grozi poparzeniem, zaś zbytnie oddalenie od niego, zamarznięciem.
Dzieła cyników nie zachowały się.
 Epikureizm- twórcą był Epikur z Samos, założyciel szkoły filozoficznej zwanej Ogrodem Epikura (uczniowie żyli odizolowani od świata zewnętrznego w braterstwie, oddawali mistrzowi niemal boską cześć, program szkoły obejmował dyskusje i wykłady filozoficzne, przeplatane biesiadami i rozrywkami).
Epikureizm to materialistyczna i ateistyczna filozofia, jej nadrzędnym celem jest szczęście człowieka, filozofowanie zapewnia szczęśliwe życie. Droga do szczęścia wiedzie wśród przyjemności, synonimem cnoty jest używanie rozkoszy oferowanych przez cywilizację.
Epikurejczyk dba o własność, pomnaża ją, toleruje państwo i respektuje wartości (państwo zapewnia minimum moralności, gwarantuje wewnętrzny spokój i chroni przed zawiścią innych).
Stosunek jednostki do polityki: lathe biosas- żyj w ukryciu, epikurejczyk współpracuje z władzą, gdy zagrożone jest jego bezpieczeństwo.
Egoizm jednostki.
W Rzymie: Lukrecjusz Karus, Horacjusz Flakkus.
W czasach nowożytnych epikurejskie wartości przesiąkły do utylitaryzmu.
 Stoicyzm- był najbardziej popularną doktryną filozoficzną i polityczną epoki hellenistycznej.
Stoicy podjęli się przewartościowaniu podstawowych kategorii filozoficznych, stoicki świat był rozumnym ładem i harmonią. Naturalny porządek świata oparty jest na determinizmie (wszystkim rządzi przeznaczenie, fatum). Rozum sprawia, że świat to twór ożywiony. Kosmos jest zamieszkiwany przez cztery natury: bogów, ludzi, rośliny i zwierzęta. Najściślejsze związki wiążą ludzi bogów, elementem spajającym jest rozum, tyle, że bogowie się rozumni z natury, ludzie osiągają rozum własnym wysiłkiem.
Cnota jest wartością absolutną, niepodzielną, jednaką u wszystkich ludzi. Ludzie są dobrzy z natury, skłonność do zła pochodzi z zewnątrz.
Mądrość = wolność, tylko człowiek mądry jest za razem wolny, akceptuje i nie próbuje zmieniać porządku panującego na świecie (fatalizm- przyjmowanie z największym, „stoickim”, spokojem nawet najgorszych kataklizmów i nieszczęść).
Wolność jest kategorią ducha, polega na zrozumieniu naturalnych, nieuchronnych, fatalistycznie zdeterminowanych konieczności.
Stoicyzm nie kwestionował współczesnej sobie rzeczywistości społecznej, aprobował wolność prywatną i nierówność między ludźmi. Stoicy zachęcali jednak, do ludzkiego traktowania niewolników, wielu z nich zamierzało przekształcić niewolnictwo w dożywotni najem.
Stosunek do państwa i polityki: zasadą była współpraca z władzą, państwem, gdy było tworem rozumnym; stoicy unikali klasyfikowania ustrojów.
Stoicka mądrość polegała na przestrzeganiu prawa naturalnego.
Jednostka: ludzie z natury są tworami społecznymi.
Prawo państwowe powinno być zgodne z najwyższym prawem rozumu.
STARA STOIA: Zenon z Kition, Chryzyp z Soloj, Kleantes z Azji Mniejszej IIIw.p.Chr
REPUBLIKA I CESARSTWO W RZYMIE: Panecjusz (popierał imperialistyczne zapędy Republiki, jako przejaw cywilizowania śródziemnomorskiego świata), Polibiusz (chwalił Republikę za zrównoważenie ustroju mieszanego), Cyceron (dostrzegał przejaw najwyższego rozumu w polityce zgody stanów), Marek Aureliusz, Seneka.
 Cyceron: „O państwie”, „O prawach”, „O powinnościach”. Szukał recepty na kryzys państwa w filozofii oraz reformie ustroju republiki. Pozostawał pod urokiem Platona i stoików. W kwestiach politycznych łączył wątki greckie z hellenistycznymi i rzymskimi. Państwo, to wytwór naturalnych skłonności do życia w zbiorowości. Lud, to wspólnota złączona więzami państwowymi. Sprawiedliwość, to przestrzeganie prawa natury, jako prawa najwyższego rozumu, nie można sprawiedliwości oddzielić od polityki. Był zwolennikiem ustroju mieszanego (jak Polibiusz), wrogiem demokracji i pospólstwa. Krytykował ideę zrównania dóbr. Uznawał konieczność wewnętrznego zrównoważenia, dlatego tolerował „zgodę stanów” (Concordia ordinum).