Dolina Issy

Dolina Issy to powieść polskiego noblisty, Czesława Miłosza, która ukazała się w 1955r. we Francji. Do jej napisania zainspirowały go własne wspomnienia z dzieciństwa. To dzieło, które pozwala czytelnikowi przenieść się do zaczarowanego, bajkowego świata. Akcja utworu rozgrywa się na Litwie, w dolinie mitycznej rzeki Issy, końcem I wojny światowej. To miejsce, do którego nie dotarła wojna. W opowieści obecne są diabły, upiory, czy np. czarownik Masiulis.
Utwór nie ma typowej i wyrazistej fabuły. Głównym bohaterem jest mały Tomasz, który przebywa w dworku swoich dziadków, Kazimierza i Michaliny Surkontów. Kazimierza narrator opisuje jako niewysokiego mężczyznę, z cerą dziecka, niepalącego, niepijącego, ceniącego spokój. Zawsze stara się być życzliwy dla mieszkańców wioski, jednak jest z nimi skłócony, czego przyczyną są lasy i grunty. Michalina z kolei jest strasznie nerwowa, woli żyć w odosobnieniu. Nie rozpieszczaa Tomasza, w zasadzie zupełnie się nim nie zajmuje, a innych traktuje z obojętnością. Interesują ją czary, duchy i życie pozagrobowe. Dziadkowie chłopca mają dwie córki- Helenę, żonę Luka oraz Teklę, matkę Tomasza. Rzadko przyjeżdża do Ginia, czyli rodzinnej wioski, ponieważ podróżuje razem z mężem Teodorem- najpierw w poszukiwaniu zarobku, później wyrusza za nim na wojnę. Teodor niegdyś studiował weterynarię, później utrzymywał matkę i brata Konstantego.

Bohater dorasta w wielokulturowej wsi. Stykają się tu różne religie- katolicyzm, kalwinizm, występują też pogańskie rytuały. Na przykład kobiety, które po Mszy Świętej biegną złożyć ofiarę wężom, bo jeżeli się jej nie złoży, to ich mężowie nie będą mieli wystarczająco siły do wypełnienia małżeńskich obowiązków.
Tomasz nieświadomie mówi w dwóch językach- polskim i litewskim, miesza je ze sobą. Chłopiec szczególnie interesuje się przyrodą, ma słabość do storczyków, układa zielniki, pomaga dziadkowi w uprawie grządek, łowi ryby. W domu nikt nie potrafi zająć się jego wykształceniem, dlatego jest posyłany do wioski, do Józefa zwanego Czarnym. Ten czuje się Litwinem, jednak przykazano mu, by uczył Tomaszka czytać i pisać po polsku, gdyż jego dziadkowie bardziej czują się Polakami. Z łatwością przychodzi mu nauka katechizmu. Boi się duchów, które straszą wioskę. Niejaki Domcio Malinowski, który rządzi rówieśnikami w wiosce, uczy go przekleństw, pozwala na zapalenie fajki. Tomaszek hoduje przez pewien czas złapanego przez Baltazara puchacza, nadaje mu imię Cipuś. Jednak babcia Surkontowa wraz z ciotką Heleną Juchniewicz decydują, by go sprzedać, ponieważ myśliwi zapłacą za niego duże pieniądze. Tomaszek często chodzi na polowania z Romualdem. Ma tylko dwa wspomnienia z wczesnego dzieciństwa związane z matką Kres jego szczęśliwemu dzieciństwu kładzie koniec wojny i odzyskanie niepodległości przez Polskę. Oznacza to dla niego wyjazd z szczęśliwej doliny Issy. Na koniec powieści matka Tomaszka powraca, pragnie zabrać go do Polski. Wyjeżdżają z Ginia w czerwcu.
W opowieści narratora obecne są diabły i zjawy. Szczególnie dręczą one Baltazara. To leśnik, który zabił powracającego z niewoli niemieckiej Rosjanina, o czym nie może zapomnieć, ma wyrzuty sumienia. Jest alkoholikiem, popada w obłęd, który popycha go do popełnienia kolejnego morderstwa. Umiera w domu Surkontów. Magdalena, gospodyni księdza która jest w nim zakochana, popełnia samobójstwo na kilka dni przed świętem Matki Boskiej Zielnej. Jej duch nawiedza wioskę, czemu nie zapobiegają liczne egzorcyzmy. Mieszkańcy postanawiają, ze ekshumują ciało, które jak się okazuje nie jest wcale zepsute, co jest znakiem, że Magdalena była upiorem. Odrąbują więc jej głowę łopatą.
Narrator wspomina także o babci Bronisławie Dibinowej, która przyjeżdża do Ginia z Estonii. W przeciwieństwie do babci Misi troszczy się o wnuka, ceruje mu skarpety, egzaminuje z religii, daje prezenty, opowiada o świecie. Z jej opowieści Tomaszek uczy się także historii, dowiaduje się kim była Emilia Plater, kiedy i dlaczego wybuchło powstanie styczniowe. Broncia umiera, zdąża jeszcze wyspowiadać się księdzu Monkiewiczowi. Po śmierci staje się zjawą o wiecznie młodej postaci, spotyka ducha Magdaleny.
Dziadek opowiada chłopcu o Hieronimie Surkoncie, kalwinie. To słowo kojarzy się Tomaszowi tylko ze zdrajcą. Hieronim pochodził z niemieckiej rodziny Surkontów. Przebywał głównie w Kiejdanach przy księciu Radziwille, a w roku 1655, gdy na Litwę wkroczyli Szwedzi, przeszedł na stronę Karola Gustawa. Kiedy wypędzono Szwedów z kraju Hieronim osiedlił się w Prusach, nieopodal Królewca.
Romuald Bukowski to polski szlachcic mieszkający w Borkunach, ma braci Dionizego i Wiktora. Romansuje z Hanką, ciotką Tomaszka. Jest skłócony z matką, która nie może wybaczyć mu, że ma także romans z wiejską dziewczyną, Barbarką. Żeni się z nią, sześć miesięcy po ich ślubie rodzi im się syn Witold. Romuald najmuje na swojego parobka Domcia Malinowskiego.

Ludzie z Doliny Issy toczą ciekawe życie. Powieść pełna jest zdrad, romansów, morderstw. Powieść to utwór o naturze i jej nieodgadnionej sile. Jednak Dolina Issy jest przede wszystkim utworem o dojrzewaniu. Bohaterem historii jest dorastające dziecko, które w momencie zakończenia opowieści ma trzynaście lat. Proces jego dojrzewania odbywa się dzięki otaczającym go ludziom i zjawom nadprzyrodzonym. Tomaszek przekonuje się też, czym jest zło. Na własne oczy widzi ludzkie cierpienie i śmierć, które stanowią naturalny element ludzkiej egzystencji. Zostaje zmuszony do opuszczenia Doliny, która jest jego domem.