Etos rycerza, a dobro ojczyzny

Średniowieczny rycerz w sytuacji wyboru pomiędzy dwiema równorzędnymi wartościami

Ojczyzna od zawsze pozostawała jedną z najważniejszych wartości dla człowieka. Już w najdawniejszych epokach pojawiły się wzorce idealnego rycerza, oddanego swojej ojczyźnie, gotowego poświęcić dla niej życie. Jego powinnością była obrona honoru, dotrzymywanie danego słowa, nie darowanie zniewagi. Do jego obowiązków należała również opieka nad wdowami i sierotami. Postawa rycerska miała być przykładem dla innych. Rycerz był wzorem cnót, odwagi, męstwa, prawości, szlachetności i waleczności. Postawa taka szczególnie wyraźnie ukształtowała się w średniowieczu, a zbiór zasad i cech, którymi powinien charakteryzować się rycerz, od greckiego thos (zwyczaj), przybrał miano „etosu rycerza”.

Nie trudno znaleźć przykłady rycerzy stosujących się do „etosu rycerza” . Bohaterami wielu powieści, poematów i innych form literackich są takie postacie. W przypadku średniowiecza najbardziej charakterystyczny będzie Roland z „Pieśni o Rolandzie” . Jest to bohater uosabiający wzorce idealnego rycerza, historyczny wódz, którego czyny obrosły legendą. Rycerz ten dowodzi tylnią strażą wojsk francuskich, w czasie wyprawy przez Pireneje. Kiedy zostaje zaatakowany przez uzbrojonych ludzi, mimo że nie mam on najmniejszych szans na wygraną nie wzywa pomocy, gdyż byłoby to wystawieniem na szwank jego honoru. Raniony znajduje odpowiednie miejsce na wzgórzu, tam próbuje zniszczyć swój piękny miecz, bije się w pierś i wyciąga ku niebu rękawicę. Roland w ostatniej spowiedzi przywołuje wartości nadające sens jego życiu: wiarę, ojczyznę, wierność wobec króla, przywiązanie do ojczyzny. Scena umierania jest teatralna, nic nie jest w niej przypadkowe, wzgórze przypomina Golgotę, sam Roland w chwili śmierci przypomina Chrystusa, uosabia typ męczennika. Po śmierci jego duszę zabierają aniołowie.

„A Bóg anioła posłał Cherubina,
Michała także, co z morza ratuje,
I Gabriel razem z nimi przylatuje:
Duszę Rolanda odnoszą do raju.”

1. W etosie rycerskim śmierć wcale nie hańbiła rycerza, o jego chwale decydowało jak walczył. Śmierć na polu walki była klasycznym zakończeniem życia rycerza. Nie wypadało, aby dożył on sędziwego wieku i umarł w łóżku.
Walka także podlegała zasadom etosu rycerskiego, rycerz nie mógł zabić drugiego, gdy tamten spadł z konia. Lancelot przez całe życie wypominał sobie, że zabił dwóch nie uzbrojonych ludzi.
Często jednak ojczyzna znajdowała się w tak trudnej sytuacji, iż otwarta walka nie miała sensu, gdyż i tak nie przyniosłaby oczekiwanych rezultatów. Zdarzało się więc, że rycerz musiał złamać swój kodeks i posłużyć się podstępem, aby osiągnąć wymierzony cel. Nicco Macchiavello w książce „Książe” pisze:

„Dovete adunque sapere, come sono
due generazioni da combattere…
bisogna essesre volpe e leone.-\\"

2.Przykładem rycerza który tak postępuje jest Konrad Wallenrod, tytułowy bohater powieści poetyckiej Adam Mickiewicza. Tragizm tego bohatera polega na tym, że każdy jego wybór skończy się katastrofą. Z jednej strony stoi przed nim miłość do ojczyzny, z drugiej miłość do ukochanej kobiety. Dodatkowym dramatem tej postaci jest to, że czynów swych nie może dokonać rycerskimi sposobami. Halban uświadamia młodemu Konradowi, że Krzyżaków nie można poko-

1 fragment pieśni o Rolandzie w tłumaczeniu Jarosława Iwaszkiewicza
2 motto — ’’Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem’’
-nać w otwartej walce, tłumaczy mu: „Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników — postępy” 1. Działanie Konrada wynika z wewnętrznego nakazu walki za ojczyznę, który stawia ponad własne szczęście. W czasie rozłożonej na długie lata realizacji planu zniszczenia zakonu od wewnątrz, Konrada powoli zabija świadomość, że swoimi czynami czyni wiele zła i niszczy ludzi którzy go kochają, tak jak Aldona, a tych, którzy bezgranicznie mu ufają, tak jak rycerze zakonni, których wysyła na śmierć. Nienawiść i pragnienie zemsty zmuszają go rezygnacji z ukochanej kobiety i złamania rycerskich i chrześcijańskich praw. Poświęcają honor, dumę i życie prywatne wypełnia swą misję i doprowadza do klęski zakonu. Napięcie staje się dla Konrada nie do zniesienia, popada w alkoholizm, podczas uczty śpiewa balladę, która o mało go nie demaskuje, popada w istny obłęd. Jego stan pogarsza się coraz bardziej i samobójcza śmierć staje się dla niego wybawieniem.

Poeci romantyzmu nie mogli jednak sugerować w swoich dziełach jakichkolwiek pobudek niepodległościowych, gdyż czegoś takiego nie przepuściłaby cenzura zaborcy. Z tego powodu twórcy uciekali do sposobów niebezpośrednich, omijających temat, lub podających go w inny sposób. Właśnie tak postąpił Adam Mickiewicz w „Konradzie Wallenrodzie” . Poeta zastosował chwyt, często spotykany w poetyce romantycznej, i przeniósł akcję utworu w odległą przeszłość. Postać Konrada miała stać się dla Polaków wzorem do naśladowania i pokazać, że sposobem na wygrana czasami jest tylko podstęp.
W „III części Dziadów” Adama Mickiewicza Gustaw przybiera imię Wallenroda, aby kontynuować jego dzieło, bohater ten również wybiera walkę ojczyznę jako przeznaczenie swojego życia. Co prawda jest człowiekiem pełnym pychy, przekonanym o swojej wyjątkowości, ma ambicje zbawić ludzkość. Dla sprawy narodu gotów jest poświęcić własne życie, wystąpić nawet przeciw bogu i


1 fragment Powieści Walejdoty (wers 343)
skazać własną duszę na potępienie. Konrad zostaje opętany przez demony i w monologu mówi:
„Ja i ojczyzna to jedno.
Nazywam się Milijon, bo za milijony,
Kocham i cierpię katusze.” 1

Przykłady postaci, które stawały przed wyborem między dobrem ojczyzny, a inną ważną dla nich wartością, znaleźć można nie tylko w średniowieczu i epokach do niego nawiązujących. Jednym z nich jest Jacek Soplica, bohater „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Ten polskich szlachcic jest postacią dynamiczną. Najpierw jego czyny charakteryzują się porywczością, brakiem opanowania. Mimo, że nie jest sojusznikiem Moskali zachowuje się jakby był w ich sprzymierzeńcem. Wyrzuty sumienia po popełnionej zbrodni dokonują w nim wewnętrzną przemianę. Zaczyna angażować się w sprawy narodu, działa jako emisariusz, przygotowuje polską szlachtę na przybycie Napoleona.

Również Kordian, tytułowy bohater książki J. Słowackiego postanawia poświęcić swoje życie ojczyźnie, uczestniczy w spisku i podejmuje się zabić cara rosyjskiego. Jego zachowanie spowodowane jest nieszczęśliwą, romantyczna miłością. Cierpienie i poczucie bezsensu życia doprowadzają do samobójczej śmierci.

W zależności od epoki, czy sytuacji politycznej inaczej kształtowała się rola rycerza w społeczeństwie. W średniowieczu walczył w imię wiary chrześcijańskiej, co szczególnie widoczne było podczas wypraw krzyżowych. Pozostawał wierny królowi, damie swojego serca. Inaczej okres ten wygląda w romantyzmie, szczególnie polskim. Czas ten kiedy, Polska znajdowała się pod panowaniem zaborców, szczególnie nasilił dążenia narodowościowe. Dla rycerza


1 „prometejska” deklaracja Konrada z „Dziadów cz. III” (SCENA II wers 260)
główną wartość stanowiła ojczyzna. Często stawali się konspiratorami, ich bronią nie był miecz, a podstęp. Coraz to zmuszeni byli działać wbrew zasadom etycznym, posługiwać się fałszem, tak więc, mimo że łamali swój święty etos, nadal walczyli obronie ojczyzny.
Łukasz Wysocki
Bibliografia:
1. Philippe Contamine: „Wojna w średniowieczu”
2. Tadeusz Patrzałka: „Glosariusz od starożytności do pozytywizmu — materiały do kształcenia literackiego w szkole średniej”
3. Richard Barber: „Rycerze i rycerskość”
4. Jacques le Coff: „Człowiek średniowiecza”
5. Lesław Eustachiewicz: „Wypisy z literatury powszechnej”
6. Encyklopedia Multimedialna Powszechna — edycja 2001
7. Przewodnik Encyklopedyczny Literatura Polska — PWN 1985
8. Adam Mickiewicz: „Dziady”
9. Adam Mickiewicz: „Konrad Wallenrod”
10. Adam Mickiewicz: „Pan Tadeusz”