Powstanie Krakowskie - 1846 r.

22 lutego 1846 r. w Krakowie wybuchło powstanie pod przywództwem Jana Tyssowskiego. Sygnałem było ogłoszenie manifestu zapowiadającego zniesienie przez Rząd powstańczy poddaństwa chłopów i ich uwłaszczenie. Ten kolejny patriotyczny zryw nastąpił w atmosferze narastających ruchów wolnościowych w całej Europie.

Przebywający na emigracji działacze Towarzystwa Demokratycznego i Ludu Polskiego uważali, że walka o niepodległość Polski zakończy się zwycięstwem, jeśli w państwach rządzonych absolutystycznie (Prusy, Austria i Rosja) wybuchną rewolucje, a w naszym kraju w powstaniu czynny udział wezmą masy chłopskie. Przygotowaniem do walki zajmowały się organizowane na ziemiach polskich tajne stowarzyszenia.

Działalność emisariuszy na ziemiach polskich

Pod zaborem austriackim głównym działaczem był poeta Seweryn Goszczyński, uczestnik powstania listopadowego. Założył on tajny Związek Ludu Polskiego, do którego należeli studenci, nauczyciele, lekarze, przedstawiciele szlachty, a także grupa włościan. Nadrzędnym celem organizacji była praca nad uświadomieniem chłopa. Policja austriacka wyśledziła konspiracyjny związek. Aresztowano jego członków i postawiono przed sądem. Przywódców, w tym Goszczyńskiego, Franciszka Smolkę i Albina Dunajewskiego (przyszłego kapłana i kardynała) skazano na śmierć. Cesarz zamienił ten wyrok na dożywotnie więzienie.

Pod zaborem rosyjskim, na terenie Litwy i Rusi działał Szymon Konarski. Aresztowany w 1838 r. został rozstrzelany, a wielu innych członków założonego przez niego Stowarzyszenia zesłano na Sybir (był wśród nich m.in. ks. Ściegienny).

Pod zaborem pruskim system germanizacyjny znacznie zelżał po 1840 r. Dzięki temu organizacje patriotyczne mogły działać jawnie. I tak dr Karol Marcinkowski założył Towarzystwo Pomocy Naukowej, którego celem było niesienie pomocy studiującej młodzieży chłopskiej i mieszczańskiej.

Powołany do życia w 1843 r. Komitet Centralny nawiązał tajny kontakt z Towarzystwem Demokratycznym w Paryżu, a celem jego działalności było przygotowanie ogólnopolskiego powstania z udziałem chłopów. Miało ono objąć wszystkie trzy zabory oraz Górny Śląsk, gdzie nastąpiło odrodzenie narodowe wśród tamtejszej ludności wiejskiej i robotniczej. Na wodza powstania wyznaczono Ludwika Mierosławskiego, który na początku 1846 r. przybył do Poznania.

Wśród konspiratorów nadal występowały dwie tendencje - rewolucyjni demokraci - Krempowiecki, Ściegielny, Dębowski, chcieli walki łącząc kwestie narodowo- wyzwoleńczą z rewolucją społeczną, oraz rewolucjoniści szlacheccy - Ci natomiast chcieli zaangażować chłopów do powstania, tak by nie ograniczyć sobie praw i przywilejów. Granicą było nadanie chłopom ziem na własność - tą którą użytkowali. Przyjęto ten plan wyjściowy. Niestety do ujawnienia spisku przyczyniła się grupa konserwatywnego ziemiaństwa, a zwłaszcza informacja hrabiego H. Ponińskiego, który przekazał władzom pruskim nazwiska czołowych spiskowców. W więzieniu znalazło się około 70 osób, z Libeltem i Mierosławskim na czele. Aresztowanie członków Centralizacji Poznańskiej zdezorientowało spiskowców już w momencie wybuchu powstania, tym samym upadła idea trójzaborowego powstania. Termin wybuchu powstania był ustalony na 21 lutego 1846 roku.

18 lutego do Krakowa wkroczyły wojska austriackie. W nocy z 20 na 21 lutego wystąpił przeciw nim Edward Dembowski, który już wcześniej zgromadził pod swoim dowództwem kilkuset powstańców. Zmusił on Austriaków pod dowództwem generała L. Collina do wycofania się z miasta. Kraków był wolny. 22 lutego 1846 roku w kamienicy zwanej Krzysztofory znajdującej się na Starym Rynku powstał trzyosobowy Rząd Narodowy. Wydał on dokument o nazwie „MANIFEST RZĄDU NARODOWEGO” który m.in. uwłaszczał chłopów bez odszkodowania, nadał ziemię powstańcom, likwidował przywileje stanowe. Ludność Krakowa i okolic poparła powstanie. Dzięki temu Jan Tyssowski został mianowany dyktatorem powstania. Zaczęła wychodzić gazeta "Dziennik Rządowy Rzeczypospolitej Polskiej", która zamieszczała odezwy i zarządzenia władz, redagowane przez Dembowskiego - sekretarza Tyssowskiego, który przed przybyciem do Krakowa działał jako emisariusz w Wieliczce, organizował władze rewolucji i gwardie robotniczą. Sekretarz ogłaszał w niej zniesienie podatków, znosił tytuły "pan", "wielmożny", a nawet groził karą śmierci tym, którzy byliby przeciwni uwłaszczeniu. Za wszelką cenę dążył do pozyskania wsi. Tymczasem władze austriackie, aby nie dopuścić do rozszerzenia się powstania, poleciły swoim urzędnikom powiadomienie ludności wiejskiej, szczególnie w okolicach Tarnowa, że w Krakowie wybuchło powstanie szlachty, skierowane przeciw chłopom, a jego celem jest jeszcze większe ujarzmienie ludności wiejskiej. Równocześnie przekupiony za austriackie pieniądze Jakub Szela zorganizował oddziały chłopskie do walki ze "szlachtą". Chłopi zachęceni przez władze rozpoczęli palenie i rabowanie dworów i mordowanie ich właścicieli. Za dostarczone starostom głowy pomordowanych otrzymywali zapłatę, podobnie jak za doprowadzonych żywych powstańców. Po rozgromieniu oddziału powstańczego pod Tarnowem, Szela poprowadził chłopskie wojsko na Kraków. Dembowski, pragnąc przekonać zbliżających się do miasta chłopów o kłamstwach głoszonych przez Austriaków, zorganizował religijną procesję na Podgórze i sam szedł na jej czele, niosąc w ręku krzyż. W Podgórzu został zastrzelony przez austriackich żołnierzy. Procesja uległa rozproszeniu, a grupa powstańców pod wodzą Tyssowskiego wycofała się z miasta i poddała Prusakom. Powstanie upadło.

Po klęsce powstania wszystkie państwa zaborcze zastosowały ostre represje, aresztując ponad 5 tys. osób w trzech zaborach i Krakowie, kilka skazując na karę śmierci. Najpoważniejszym skutkiem wydarzeń lutowych była jednak likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej. Gwałcąc postanowienia kongresu wiedeńskiego, 16 lipca 1846 roku Rosja i Austria (przy bardzo słabym sprzeciwie Prus) ogłosiły wcielenie Wolnego Miasta Krakowa do monarchii habsburskiej. Wielka Brytania i Francja wystosowały jedynie słabe, formalne protesty. Władze austriackie natychmiast przystąpiły do germanizacji miasta, m.in. wprowadzając język niemiecki na uniwersytecie i we wszystkich urzędach.

Powstanie Krakowskie zaliczane jest do najbardziej radykalnych wystąpień zbrojnych na ziemiach polskich w XIX wieku. Jego rola w dziejach narodu polskiego polegała na tym, iż sprawę niepodległości Polski próbowano połączyć ze sprawą uwłaszczenia chłopów i ich pozyskania dla czynu powstańczego. Powstanie trwało zaledwie 9 dni, a o jego przegranej przesądziły wydarzenia w sąsiedniej Galicji.