Kapitał w organizacjach gospodarczych: pozyskiwanie, tworzenie, wykorzystywanie - kapitał finansowy

Praca pisana na wykład z "Nauk o organizacji" w Wyższej Szkole Bezpieczeństwa w Poznaniu u dr B. Batko. Chociaż bardziej to podchodzi pod ekonomię lub rachunkowość.

Każde przedsiębiorstwo do prowadzenia działalności gospodarczej potrzebuje określonego kapitału. Kapitały (fundusze) przedsiębiorstwa wiążą się z zagadnieniem źródeł finansowania działalności gospodarczej, a ściślej – źródeł finansowania jego majątku.
Kapitał to wartość, która jest źródłem finansowania majątku przedsiębiorstwa i jego działalności i która decyduje równocześnie o prawie własności majątku. Pojęciem kapitału określa się źródła finansowego pochodzenia majątku podmiotów gospodarczych, a więc majątku trwałego i obrotowego omówionego w poprzednim rozdziale. Kapitał jest zatem odpowiednikiem pieniężnym majątku danej jednostki organizacyjnej. W naszej gospodarce istnieją różne formy organizacyjne kapitału, związane głównie z rodzajem podmiotów gospodarczych w niej funkcjonujących. Podstawę wyodrębnienia form kapitału stanowi typ organizacji podmiotu gospodarczego, np. firma jednoosobowa, spółka prawa handlowego, przedsiębiorstwo państwowe itp., oraz kryterium własności. W stosunku do przedsiębiorstw państwowych, komunalnych i spółdzielni odpowiednikami kapitałów są fundusze.

KAPITAŁ WŁASNY I OBCY

Kapitał własny przeznaczony jest przez właścicieli na prowadzenie przedsiębiorstwa i tworzy się go z wkładów właściciela, podmiotu gospodarczego, wspólników, wpłat udziałowców lub akcjonariuszy za nabyte udziały i akcje. Kapitał własny zwiększa się lub maleje w wyniku działalności przedsiębiorstwa. Kapitałem własnym jest więc fundusz założycielski i fundusz przedsiębiorstwa w przedsiębiorstwie państwowym, fundusze udziałowy i zasobowy w spółdzielniach, udziały wspólników oraz kapitały: zakładowy, akcyjny, zapasowy i rezerwowy w spółkach. Zyska jednostki gospodarczej może zwiększać kapitał własny.
Kapitał własny do przedsiębiorstwa wnosi właściciel (lub współwłaściciele), tym samym nabywając prawo do uczestniczenia w podziale zysku oraz do zwrotu kapitału w razie likwidacji przedsiębiorstwa. W przypadku strat kapitał własny ulega zmniejszeniu i może być zwrócony tylko w części lub nawet utracony w całości. Z tego powodu podmioty wnoszące kapitał własny są zainteresowane efektywnością i rentownością przedsiębiorstwa.
Większy udział kapitału własnego ułatwia również starania o kredyt, gdyż stosunkowa wysokość kapitału własnego jest jednym z elementów, które bank bierze pod uwagę rozpatrując wniosek kredytowy.
Kapitał obcy jest własnością wierzycieli (pożyczkodawców) i oddawany jest przez nich do dyspozycji konkretnego przedsiębiorcy na określony czas w zamian za odsetki. Z kapitału tego korzysta się w przypadku, gdy nie starcza kapitału własnego, oraz w przypadku przejściowych potrzeb. Kapitały obce występują w formie pożyczek i kredytów bankowych oraz innych zobowiązań (wierzytelności, długów).

FORMY ORGANIZACYJNE KAPITAŁÓW WŁASNYCH

Do podstawowych form kapitału w przedsiębiorstwie państwowym i komunalnym należy fundusz założycielski i fundusz przedsiębiorstwa.
Fundusz założycielski pochodzi z wyposażenia przedsiębiorstwa w określony kapitał przez państwo i stanowi wyodrębniony z mienia ogólnonarodowego kapitałowy udział skarbu państwa w działalności przedsiębiorstwa. Wielkość funduszu założycielskiego podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych. W zamian za wyposażenie przedsiębiorstwa państwowego w tę część kapitału musi ono wpłacać do skarbu państwa ustaloną przepisami część osiąganego zysku.
Fundusz przedsiębiorstwa to kapitał tworzony i zwiększany w wyniku działalności gospodarczej samego przedsiębiorstwa, czyli dorobek indywidualny przedsiębiorstwa (umożliwia on m.in. pokrywanie strat). Jest on wyrazem kapitału własnego przedsiębiorstwa zaangażowanego w działalność gospodarczą. Podstawowym źródłem wzrostu funduszu przedsiębiorstwa, a zatem jego możliwości rozwojowych, jest zysk powstający po wywiązaniu się przedsiębiorstwa z wpłat na rzecz skarbu państwa.
W spółdzielniach w zależności od ich rodzaju i typu, mogą być tworzone trzy fundusze własne:
- fundusz udziałowy, który powstaje z wpłat udziałów członkowskich (każdy członek spółdzielni może wpłacić dowolną liczbę udziałów, ale przynajmniej jeden, jednakże bez względu na liczbę wniesionych udziałów dysponuje tylko jednym głosem na walnym zgromadzeniu). Fundusz udziałowy może być naruszony, jeżeli spółdzielnia poniesie stratę na swej działalności, ale dopiero po wyczerpaniu funduszu zasobowego.
- fundusz zasobowy, który tworzony jest z wpisowego członków i z części corocznie przeznaczonego zysku i który służy w pierwszej kolejności do pokrycia strat. W przeciwieństwie do funduszu udziałowego, fundusz zasobowy nie może być dzielony pomiędzy członków spółdzielni.
- fundusz wkładów, który tworzony jest z rzeczowych wkładów członków, np. ziemi i inwentarza w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych, maszyn i narzędzi w spółdzielniach pracy.
W spółkach osobowych (jawnych, partnerskich, komandytowych, komandytowo-akcyjnych, cywilnych) tworzony jest w zasadzie jeden kapitał założycielski z wkładów kapitałowych wspólników, zwany kapitałem wkładów lub kapitałem zakładowym. Jeżeli wspólnicy decydują się na przeznaczenie części zysku na powiększenie kapitału, to nie tworzy się nowego, a powiększa kapitał zakładowy. Kapitał spółki stanowi o jej majątku, ale ma to tylko znaczenie dla rozmiarów prowadzonej działalności. Wobec wierzycieli gwarancję stanowi nie tylko kapitał spółki, ale także majątek wspólników (z wyjątkiem komandytariuszy i akcjonariuszy), ponieważ odpowiadają oni nieograniczenie. Wkład mogą być wnoszone w formie pieniężnej lub rzeczowej (aport).
W spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością kapitał powstaje z wkładów założycieli, tworząc kapitał zakładowy. Wysokość wkładów poszczególnych założycieli jest wpisana w umowie spółki i jest rzeczą ważną, ponieważ wspólnicy odpowiadają wobec wierzycieli do wysokości wkładów. Kapitał zakładowy spółki z o.o. musi wynosić minimum 50 tys. zł i dzielić się na udziały nie mniejsze niż 500 zł. Wysokość kapitału zakładowego jest określona w umowie spółki, która jest jednym z warunków wpisu spółki do rejestru handlowego prowadzonego przez sąd gospodarczy. Kapitał zakładowy dzieli się na udziały o równej lub nierównej wysokości, kiedy jednak wspólnik może mieć większą liczbę udziałów, wówczas wszystkie udziały w kapitale zakładowym powinny być równe. Wspólnicy wnoszą jeden lub więcej udziałów w formie pieniężnej lub rzeczowej, czyli w postaci aportu, np. maszyny, hala produkcyjna, licencje. Kapitał zakładowy może być podwyższony w wyniku uchwały wspólników, a zmiana ta musi być uwzględniona w umowie spółki i zgłoszona w rejestrze handlowym. Ponadto w spółkach z o.o. mogą być tworzone inne kapitały, np. kapitał zapasowy (przeznaczony jest na pokrycie ewentualnych przyszłych strat) i kapitał rezerwowy (ma często specjalne przeznaczenie, np. na sezonową przecenę towarów, na inwestycje). Tworzenie kapitału zapasowego i rezerwowego jest wynikiem samodzielnej decyzji wspólników uwzględniającej potrzeby wynikające z sytuacji ekonomiczno-finansowej spółki.
W spółkach akcyjnych kapitał założycielski składa się z kapitału zakładowego, zwanego też akcyjnym, którego wysokość musi wynosić minimum 500 tys. zł. Jest on podzielony na akcje wartości nominalnej minimum 1 zł. Łączna wartość kapitału akcyjnego i liczba akcji musi być określona w statucie spółki akcyjnej i rejestrze przedsiębiorców. Statut spółki akcyjnej powinien określać wysokość kapitału akcyjnego, sposób jego zebrania, nominalną wartość akcji i ich liczbę, ze wskazaniem czy akcje są imienne, czy na okaziciela, oraz liczbę akcji poszczególnych rodzajów i przywiązane do nich uprawnienie, jeżeli mają być wprowadzone akcje różnych rodzajów. Większość akcji sprzedawana jest za gotówkę, ale część z nich może być wydawana za wkłady rzeczowe (aporty). Akcje wydawane za wkłady niepieniężne powinny być pokryte w całości przed zarejestrowaniem spółki, akcje pokryte wkładem pieniężnym powinny zaś być opłacone co najmniej w wysokości 25% ich wartości nominalnej. W spółce akcyjnej tworzone są obligatoryjnie inne kapitały, a mianowicie kapitał zapasowy (przeznaczony na pokrycie strat bilansowych). Kapitał zapasowy tworzony jest z czystego zysku rocznego w minimalnej wysokości 8% tego zysku, dopóki kapitał zapasowy nie osiągnie 1/3 części kapitału akcyjnego. Akcje bowiem mają trzy ceny:
- nominalną, która stanowi jednostkę kapitału akcyjnego;
- emisyjną, po której akcje są oferowane subskrybentom; jeżeli cena emisyjna jest wyższa od nominalnej, to nadwyżka tworzy kapitał zapasowy;
- bieżącą (rynkową), po której aktualnie można akcje sprzedać; w przypadku gdy cena bieżąca jest wyższa od emisyjnej, nadwyżka stanowi dodatkowy dochód akcjonariusza (poza otrzymaną dywidendą)/.
Kapitał rezerwowy spółki akcyjnej tworzy się z aktualizacji wyceny (wzrostu wartości) środków trwałych i ewentualnie z innych tytułów. Przeznacza się go na ujemne przeceny lub na cele specjalne, z którymi wiążą się wyższe wydatki, np. reorganizacja, inwestycje.
Jednoosobowi przedsiębiorcy tworzą kapitał własny w drodze angażowania środków własnych. Mają oni pełną swobodę dysponowania kapitałem, a więc jego zwiększania się w drodze gromadzenia zysków czy dalszych wpłat oraz jego zmniejszania poprzez wycofywanie przychodów. Nie zwalnia to jednak właściciela od odpowiedzialności przed wierzycielami (odpowiada on przed nimi całym swoim majątkiem).

KREDYTY

Kredyt oznacza stosunek ekonomiczny polegający na odstąpieniu przez jedną ze stron na rzecz drugiej strony określonej wartości w pieniądzu lub w towarach, pod warunkiem zwrotu w oznaczonym terminie tej wartości, zazwyczaj łącznie z wynagrodzeniem w postaci procentu.
Kredyt może spełniać różnorakie funkcje.
- Funkcja emisyjna (płatnicza) – oznacza, że kredyt bankowy jest instrumentem emisji pieniądza odpowiednio do wzrostu zapotrzebowania na pieniądz, wynikającego ze wzrostu produkcji towarów i usług, obrotu towarowego oraz dochodów
- Funkcja rozdzielcza – wynika z rozbieżności w czasie między przychodami a wydatkami jednostek gospodarczych oraz ludności. Kredyt spełniając tę funkcję inweluje wspomniane rozbieżności i przemieszcza nagromadzone czasowo zasoby pieniężne podmiotów gospodarczych i oszczędności ludności do jednostek, wyrażających zapotrzebowanie na środki pieniężne.
- Funkcja dochodowa – polega na tym, że kredyt służy do tworzenia dodatkowych dochodów, zwiększając siłę nabywczą po stronie kredytobiorcy. To dodatkowe tworzenie dochodów powiększa popyt produkcyjny i konsumpcyjny, gdyż umożliwia nabycie dóbi usług jednostkom nie dysponującym obecnie własnymi środkami.
- Funkcja motywacyjna – może być wykorzystana przez kredytodawcę do poprawy procesów gospodarczych w jednostce zaciągającej kredyt, jeżeli udzielenie kredytu uzależnione jest od osiągnięcia określonej kondycji ekonomicznej kredytobiorcy. W restrukturyzacji gospodarki funkcja motywacyjna kredytu przejawia się na przykład w udzielaniu na korzystnych warunkach kredytów na tworzenie własnego warsztatu pracy dla osób, które utraciły pracę w dotychczasowym miejscu pracy, lub w kierowaniu preferencyjnych kredytów na rozwój małej przedsiębiorczości.

KLASYFIKACJA KREDYTÓW

Kredyty mogą być kalsyfikowane według różnych kryteriów i przekrojów. Mimo wielkiego bogactwa form i rodzajów kredytów można przyjąć pewne kryteria pozwalające wyodrębnić podstawowe układy klasyfikacyjne. Do nich można zaliczyć kalsyfikację kredytów według podmiotów powstających w stosunkach kredytowych, okresu, na jaki udzielono kkredytu, przedmiotu kredytu oraz techniki operacji kredytowych.
Podstawowymi podmiotami będącymi uczestnikami w stosunkach kredytowych są kredytodawca i kredytobiorca.
Kredytodawcami mogą być osoby prywatne, podmioty gospodarcze, lecz zazwyczaj są nimi instystucje zawodowo zajmujące się udzielaniem kredytów, a więc banki i kasy oszczędnościowe.
Odbiorcami kredytu mogą być jednostki gospodarcze z różnych działów gospodarki narodowej i różnej wielkości oraz ludność, np. kredyt na budowę domu.
Podział ze względu na okres
- kredyty krótkoterminowe – udzielane są na okres kilku miesięcy, najwyżej do 1 roku. Kredyty krótkoterminowe przeznaczone są głównie na potrzeby finansowania majątku obrotowego. Spośród nich można wyróżnić – oprócz kredytów bankowych – kredyt wekslowy, stosowany przy dostawach towarów, kiedy w grę wchodzi sprzedaż kredytowa, a kupujący wystawia weksel własny jako zabezpieczenie spłaty kredytu.
- kredyty średnioterminowe – dotyczy okresu kilkuletniego, bardzo często okres ten wynosi od 1 do 3 lat.
- kredyty długoterminowe – bardzo długi okres spłaty. Od 5 lat wzwyż.
Podział ze względu na przedmiot kredytu:
- kredyt towarowy (inaczej handlowy, kupiecki) – związany z transakcją kupna-sprzedaży i powstaje wtedy, kiedy sprzedawca towarów odracza moment pobrania zapłaty za sprzedany towar.
- kredyt pieniężny – polega na odstąpieniu przez kredytodawcę, którym najczęściej jest bank lub kasy oszczędniściowe, określonej sumy pieniężnej, pod warunkiem jej zwrotu łącznie z procentami w terminie ustalonym przez obie strony stosunku kredytowego.
- kredyt inwestycyjny – kredyt zaciągany na bieżące potrzeby funkcjonowania przedsiębiorstwa, spowodowany niedoborem kapitału własnego znajdującego swe odbicie w majątku obrotowym, oraz kredyt na cele rozwojowe.

POZYSKIWANIE KAPITAŁU

Pozyskiwanie kapitału może przebiegać w różny sposób i dotyczyć rozmaitych źródeł. Przy zawiązywaniu firmy źródłem pozyskiwania kapitału własnego właściciela lu współwłaścicieli mogą być ich oszczędności, spadek, darowizna i inne źródła, kapitału obcego zaś – kredyty i pożyczki. Specyficzną formą pozyskiwania kapitału własnego jest emisja i sprzedaż akcji w spółkach akcyjnych oraz obligacji (kapitał obcy) w różnego rodzaju podmiotach gospodarczych.
Zgromadzenie kapitału własnego w spółce akcyjnej może następować w dwóch formach:
- w drodze wykupienia wszystkich akcji przez założycieli spółki samodzielnie lub z innymi osobami,
- przez publiczną subskrypcję za pomocą ogłoszeń w prasie.
W drugim wypadku należy ogłosić w prasie statut spółki akcyjnej oraz miejsce subskrypcji, jej termin otwarcia i zamknięcia, liczbę i rodzaj akcji zaoferowanych do sprzedaży, a także inne postanowienia przewidziane w kodeksie handlowym.
Przez emisję obligacji emitent zaciąga pożyczkę u kupującego obligację i zobowiązuje się do zapłacenia kwoty w niej określonej wraz z odsetkami w ustalonych terminach. Emisja obligacji może przebiegać w formie publicznej subskrypcji lub na podstawie oferty skierowanej do konkretnych adresatów. Emitentem obligacji mogą być różne podmioty gospodarcze, a więc przedsiębiorstwa państwowe, spółki prawa handlowego, spółdzielnie i inne.

RYZYKO POZYSKIWANIA KAPITAŁU
Firma pozyskująca dodatkowy kapitał własny lub obcy, narażona jest na ryzyko. Podobne ryzyko podejmuje akcjonariusz, inwestujący swój kapitał w daną firmę, i kredytodawcy. Przez ryzyko należy rozumieć niepewność przewidywań, z jaką ma się do czynienia przy podejmowaniu decyzji o lokacie kapitału. W przypadku firmy jest ono związane z przeznaczeniem kapitału na zrealizowanie danego przedsięwzięcia, natomiast w przypadku akcjonariusza – z wyborem firmy, która zapewni mu dywidendę maksymalnie korzystną i pewność odzyskania zainwestowanego kapitału. Zwykle większy dochód uzyskany z zainwestowanego kapitału łączy się ze zwiększoną niepewnością jego odzyskania.
Wyróżnia się następujące rodzje ryzyka:
- ryzyko właściwe, którego wystąpienie oparte jest na prawdopodobieństwie (np. powódź, pożar itp.);
- ryzyko obiektywne, trudne do przewidzenia (np. gwałtowny spadek popytu na dany artykuł ze względu na duża zawartość cholesterolu itp.);
- ryzyko subiektywne, które jest wynikiem nieprecyzyjnych przewidywań (np. rynkowych itp.).
Przy wzięciu pod uwagę decyzji rozwojowych przedsiębiorstwa ryzyko może dotyczyć:
projektu inwestycyjnego (np. zła lokalizacja hurtowni, jednostki sprzedaży detalicznej itp.);
firmy, która inwestuje (np. złe odczytanie popytu na towary i usługi itp.);
lokowania kapitału w innych firmach (np. kupno akcji, założenie lokaty itp.).
Między wymienionymi rodzajami ryzyka zachodzą wzajemne związki i zależności. Ryzyko projektu inwestycyjnego polega na tym, że inwestor zakłąda prawdopodobieństwo zaistnienia sytuacji powodującej osiągnięcie korzyści odbiegających od oczekiwanych. Mogą one być większe lub mniejsze i wywołane przyczynami wewnętrznymi, np. cechami własnej firmy (złą organizacją), bądź zewnętrznymi, np. zmianami koninktury w całej gospodarce. Ryzyko takie określe się przez oszacowanie prawdopodobieństwa.
Ryzyko towarzyszy każdej działalności gospodarczej, ale przede wszystkim bankom. Ich ryzyko polega na tym, że każde niepowodzenie kredytobiorców w prowadzonych przez nich interesach może spowodować opóźnienia albo zaniechania spłaty kredytów i odsetek. Dlatego wszystkie banki wypracowały włąsne kryteria i metody mierzenia i ustalania ryzyka kredytowego.Wyróżnia się następujące rodzaje ryzyka bankowego:
- kredytowe – które obejmuje ryzyko zwrotności kredytu i odsetek, dewaluacji złotego, kursów walut;
- stopy procentowej – które związane jest ze zróżnicowaniem terminów wymagalności depozytów i udzielonych kredytów oraz brakiem możliwości efektywnego wykorzystania zasobów;
- płynności – które łączy się z brakiem płynnych środków na pokrycie wymagalnych płatności;
- inne – zwane ryzykiem wewnętrznym – wynikające z funkcjonowania urządzeń technicznych i personelu banku.

Teoretycy uważają, że relacje między kapitałem własnym a obcym powinna kształtować się w granicach od 1:1 do 2:1, czyli od jednakowego udziału kapitału własnego i obcego w finansowaniu majątku przedsiębiorstwa do dwukrotnie większego udziału kapitału własnego. Jeżeli wskaźnik (stopa) rentowności kapitałów włąsnych i obcych jest wyższy od stopy procentowej za korzytanie z kapitałów obcych, to przedsiębiorstwo powinno być zainteresowane wykorzystaniem obcego kapitału do wysokości nie przekraczającej zrównania się obu stóp. W tych warunkach kapitał obcy, ponieważ jest tańszy, przyczynia się do wzrostu efektywności kapitału własnego. W przypadku gdy stopa procentowa za korzystanie z kapitałów obcych jest wyższa od wskaźnika rentowności kapitałów, korzystanie z kapitałów obcych jest nieopłacalne (rachunek ekonomiczny).


LITERATURA:
1. Stanisław Dębski, Damian Dębski: "Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw cz. 2" Wyd. WSiP S.A.
W-wa 1999
2. Stanisław Chudy, Marian Pietraszewski: "Ekonomika i organizacja firmy handlowej cz. 3" Wyd. eMPi2 Poznań 200
3. Jadwiga Maciejewska: "Rachunkowość finansowa" Wyd WSiP S.A. W-wa 2000
4. EKSPERT Wydawnictwo i doradztwo: " Rachunkowość - zasady prowadzenia w jednostkach gospodarczych według polskiego prawa bilansowego cz. 1" Wydanie IV uzupełnione i poprawione Wrocław 1999
5. Elżbieta Urbanowska - Sojkin: " Obrót gospodarczy" Wyd. Wyższa Szkoła Handlu i Rachunkowości Poznań 2001