Kult pracy i nauki w życiu bohaterów pozytywistycznych

Praca była od zawsze źródłem utrzymania i spełnionej aspiracji. Dzięki pracy człowiek zdobywał majątek. Młodzi ludzie postanowili połączyć ciężką pracę fizyczną z pracą umysłu, intelektualną.
Stanisław Wokulski bohater "Lalki" sam na siebie zarabiał, bo rodzina nie była w stanie go finansować. Uczy się początkowo w Szkole Przygotowawczej, a później w Szkole Głównej, angażuje się w konspirację i bierze udział w powstaniu styczniowym za czo zostaje zesłany na Sybir. Gdy powrócił do kraju, nie mogąc znaleźć pracy w zawodzie naukowca, zatrudnił się jako kupiec w sklepie Jana Mincla. Po jego śmierci ożenił się z Minclową, a kiedy i ona zmarła odziedziczył jej majątek i pomnożył go. Wokulski wspierał badania Geista i Ochockiego, rozwiązał sklep. Doszedł do majątku ciężko pracując. Będąc w kraju realizował hasło pracy organicznej (założenie spółki do handlu ze Wschodem), pracy u podstaw (pomoc Węgiełkowi, Mariannie). Spacerując po Powiślu zastanawia się jak pomoc ludziom mieszkającym tutaj.
Zwolenniczkom programu pozytywistycznego - praca miernikiem wartości człowieka jest Eliza Orzeszkowa. W "Nad Niemnem" ukazała bohaterów pracujących (np. Benedykt Korczyński, Maria Kirłowa) i darmozjadów (np. Bolesław Kirło, Teofil Różyc). Bochatyrowicze przy pracy np. w polu nawet śpiewają co oznacza, że są szczęśliwi wykonując ją.
Praca okazuje się mieszanką moralności i utylitaryzmu. Powinniśmy pracować i w ten sposób przyczyniać się narodzowi.