Asceta – wzorzec parenetyczny w literaturze średniowiecznej

Asceta jest bohaterem wielu średniowiecznych utworów hagiograficznych. Święty – umartwiający się, ślubujący czystość i za nic mający majątek i swoje marne ciało – był wzorcem osobowym. Utwory o ascetach podporządkowywano na ogół jednemu modelowi, eksponującemu niebywałe zalety świętego oraz cuda dokonane z jego udziałem.
Typowy wzorzec średniowiecznego żywota świętego zawiera następujące elementy: prolog wyjaśniający co skłania autora do pisania żywotu świętego, właściwy „życiorys świętego” – pełne zalet życie: dzieciństwo, ślub czystości, opuszczenie domu, ascetyczne praktyki i cuda dokonane za przyczyną świętego, wreszcie śmierć – męczeńska lub będąca ukoronowaniem ascetycznego życia. W ostatniej części mowa czasem o cudownych wydarzeniach po śmierci świętego, łaskach doznanych za jego przyczyną.
W Polsce średniowiecznej funkcjonowały łacińskie przekłady greckich legend, potem pojawiły się żywoty rodzimych świętych: Stanisława i błogosławionej Kingi. Najpopularniejszym zbiorem żywotów świętych była Złota Legenda Jakuba de Voragine; w XVI w. ks. Piotr Skarga spisał Żywoty świętych.
Najbardziej chyba znanym, typowym utworem hagiograficznym, opowiadającym o ascecie jest Legenda o świętym Aleksym – znana w wersji staropolskiej jako przeróbka wzoru francuskiego lub włoskiego. Bohater – potomek książęcego rodu, zgodnie z wolą ojca ożenił się z „królewną”, którą opuścił w noc poślubną, gdyż ślubował czystość. Rozdał majątek ubogim i wybrał los żebraka i tułacza. Jego ascetyczne praktyki budzą zdziwienie, zgrozę, a nawet śmiech i oburzenie współczesnego czytelnika. Aleksy zmarł w ojcowskim domu jako żebrak leżący pod schodami, nierozpoznany przez nikogo i oblewany pomyjami. Dopiero list, w którym opisał swój żywot, wyjaśnił wszystkie tajemnice, a cuda po jego śmierci (dzwony w Rzymie zaczęły same dzwonić) zaświadczyły o tym, że umarł człowiek święty.