Portret sarmaty na podstawie „Transakcji wojny chocimskiej” „Pamiętnikach” Jana Chryzostema Paska.

Czym w ogóle jest sarmatyzm i dlaczego można przedstawić jego różne odcienie tylko w literaturze i kulturze polskiego baroku?

Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Określa obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI, aż po czasy rozbioru. Z pojęciem tym kojarzy się również swoisty sposób bycia: rubaszność, bujność obyczaju, a także mentalność polskiej szlachty, która doszukiwała się swej genealogii u starożytnych Sarmatów. Cechowali się oni odwagą, walecznością, rycerskością oraz wspaniałomyślnością. Za najważniejszą cechę Sarmaty uważano pobożność - Sarmata był rycerzem wciąż gotowym do walki w obronie chrześcijaństwa.

Podkreśleniu idei patriotyzmu i jej polskości "służyły” szlachcie niechęć do cudzoziemszczyzny, tradycjonalizm a także gloryfikacja dawnych praw i obyczajów.

Z czasem pojęcie sarmatyzmu nabrało ujemnego znaczenia. Oznaczało całokształt obyczajów, kultury szlacheckiej, utożsamianych z zacofaniem, nietolerancją, dewocją, skłonnością do zabaw. Warto jednak dodać, że sarmatyzm był zjawiskiem występującym jedynie w Polsce i cechującym szlachtę Rzeczypospolitej między II połową XVI, a XVIII wiekiem. O sarmatyzmie możemy mówić w różnych kategoriach, zależnie od tego jak jest on nam przedstawiany. Nurt ziemiański reprezentowali Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek. To właśnie na podstawie ich sposobu ukazania szlachty możemy rozróżniać dwa zupełnie inne oblicza sarmatyzmu.

Jan Chryzostom Pasek był typowym przedstawicielem średniej szlachty. Tak jak każdy ówczesny Sarmata był żołnierzem jak i gospodarzem. Brał udział w wielu wyprawach, między innymi do Danii i Moskwy. Osiadł na wsi i zajął się gospodarką. Pisał również pamiętniki. Jego poezja należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego. W swoich pamiętnikach Pasek przedstawił portret polskiego Sarmaty, którego wówczas uważano za przykład prawego szlachcica. Jego pamiętniki przepełnione są ideologią ogółu XVII- wiecznej szlachty, ideologią, która nacechowana jest umysłowym zacofaniem oraz fanatyzmem. Występuje również patriotyzm, waleczność oraz gotowość do obrony ojczyzny.

Pamiętniki Paska możemy podzielić na dwie części. Pierwszą opisującą wyprawy wojenne i drugą, która przedstawia nam ziemiański żywot Polaka. W pierwszej części poznajemy dzieje Paska, który dużo podróżował, uczestnicząc w wielu walkach. Poznajemy walki Czanieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii, wojny z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego i rokosz Lubomirskiego.
W kronikarskim zapisie "Pamiętników" pojawiają się także wypadki historyczne z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, między innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powołując się na relacje z drugiej ręki, opisuje również odsiecz wiedeńską. Do udziału w tych wszystkich wydarzeniach skłoniły Paska ambicja, chęć zdobycia łupów, nadzieja zrobienia kariery, żądza przygód, ciekawość świata oraz poczucie obowiązku patriotycznego.

Pisząc o latach swej służby wojennej Pasek przedstawia się jako świetny kompan, wzorowy patriota i dobry żołnierz, cieszący się autorytetem zarówno podwładnych, jak i przełożonych. W rzeczywistości jest typowym przedstawicielem Sarmaty, człowieka pełnego przesądów, uprzedzeń i skłonności do alkoholu. Jest osobą o ciasnych horyzontach myślowych, maskowanych pozorami obycia i erudycji.

Uderza jego powierzchowność przy próbach refleksji nad opisywanymi zdarzeniami, niezwykła pewność siebie i skłonność do samochwalstwa. Religijność samego Paska i portretowanych przez niego szlachciców jest bardzo ceremonialna, brak jej jednak głębi i szczerości przeżyć. Pisząc o ówczesnym życiu autor chwalił cechy i postawy przedstawicieli stanu szlacheckiego: ciemnotę, pieniactwo, samowolę.
Pasek nie zamierzał krytykować swojego stanu; krytyczny obraz nietolerancyjnej, niezbyt odważnej, zaściankowo myślącej szlachty zawdzięczać można szczerości autora i wyznawanym przez niego ideałom sarmackim.

W przerwach między bitwami i potyczkami Jan Chryzostom Pasek obserwował również kulturę i obyczaje mieszkańców.
Twórczość Paska jest więc wiarygodnym dokumentem mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej.

Zupełnie inny obraz polskiego Sarmatyzmu przedstawia w swych utworach Wacław Potocki. Jego poezję charakteryzuje ogromny krytycyzm wobec szlacheckiego społeczeństwa XVII – wiecznej Polski. Wiele utworów Wacława Potockiego stanowi ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia. Przedstawia nam w rozległy sposób staropolskie życie szlachecko – ziemiańskie. Cechą utworów Potockiego jest dygresyjność, wprowadzanie przeróżnych refleksji. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanej do swoich przywilejów, a zaniedbującej przy tym obowiązki.

Potocki dostrzegał przepaść pomiędzy sarmackimi ideałami, a sarmacką rzeczywistością. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało teraźniejszy upadek moralny szlachty. W jego utworach szlachta jest niezdyscyplinowana, gnuśna, otacza się przepychem, nie myśli o przyszłości.
Podobnie jak Pasek, Potocki nie tylko prowadził żywot ziemianina, ale podjął służbę żołnierską - służył w oddziałach hetmana Mikołaja Potockiego na Ukrainie.

W swym najbardziej znanym dziele " Transakcja wojny chocimskiej\" przedstawia portret polskiego Sarmaty raczej krytycznie, chciał zmusi szlachtę do zastanowienia się nad sobą. Cały utwór, przerywany jest rozważaniami na temat: oni i my. Poeta porównywał szlachtę dawną oraz współczesną. Zwracał uwagę na zanik tradycji rycerskiej, nieumiejętność wykorzystywania przywilejów i wszechobecną prywatę. Współczesną sobie szlachtę Potocki krytykuje we wszystkich napisanych przez siebie utworach.
Potocki w przeciwieństwie do Paska nie spogląda z uwielbieniem na Polskich Sarmatów. Krytykuje konserwatyzm szlachty, jej wykręcanie się od służby wojskowej, brak troski o dobro ojczyzny.

Twórczość Potockiego posiada charakter reformistyczny. Poeta i równocześnie szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca społecznego i jednocześnie krytykuje jego realizację. Jego twórczość zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, gdyż twórca realizował tendencje społeczne i moralizatorskie.
Zarówno Jan Chryzostom Pasek jak i Wacław Potocki w swojej twórczości przedstawiają nam zjawisko sarmatyzmu w kulturze polskiej, jednak ich stanowisko różni się od siebie w sposób zdecydowany.

Zjawisko Sarmatyzmu, mimo że z historycznego punktu widzenia jednoznaczne, jak widać w literaturze przedstawić można w conajmniej dwojaki sposób. Dwojaki, bo przecież oprócz Paska i Potockiego nie znamy innych, jakże licznych zresztą Sarmatów piszących o kulturze i obyczajowości swoich rodaków.

Pomimo, iż wydawać by się mogło, że wraz z upływem czasu z polskiej mentalności wykorzenione zostały sarmackie upodobania, można zaobserwować je we współczesnym społeczeństwie. I nie są to, niestety upodobania, charakterystyczne dla sarmatyzmu, rozumianego jako zjawisko pozytywne, jakim był on do lat siedemdziesiątych XVI wieku, związanego z głęboką religijnością, kultem dawności, rodzimości, gloryfikacją dawnych praw, obyczajów, czy też przekonaniem o odrębności kulturowej i narodowej szlachty polskiej, lecz z sarmatyzmem późniejszego okresu, w którym te wszystkie wartości uległy przerysowaniu, a szlachcica cechować zaczęły między innymi ksenofobia, konserwatyzm, zacofanie, egoizm, megalomania i nadmierne umiłowanie hucznych uczt.