W życiu człowieka wielokrotnie przewija się pytanie o to, co jest dla niego ważne, jak powinien się zachowywać, co powinien robić. Pojawiają się również osoby, rzeczy i zjawiska, uznawane za ważne. To są właśnie wartości.
Można wśród nich wyróżnić:
- wartości biologiczne – dotyczą zdrowia i kondycji człowieka,
- wartości moralne i religijne – dotyczą prawdy, cnót i religijności,
- wartości ekonomiczne – dotyczą materialnego statusu człowieka.
Ludzie dokonują swoistej hierarchizacji wartości – jedne stają się bardzo ważne,inne mniej. W ten sposób w świadomości człowieka tworzy się hierarchia wartości. Usytuowanie wartości w systemie hierarchii podlega częstym zmianom. Powodem tego może być np. proces dojrzewania człowieka i kształtowanie się jego światopoglądu, a także wpływ środowiska zewnętrznego, związany ze zmianami zachodzącymi wokół otaczającego nas świata. Wśród wartości za szczególnie cenione i ważne uważa się wartości moralne. Wartości te są przyswajane przez człowieka w procesie wychowania i socjalizacji. Największy wpływ wywierają przekazy dokonywane przez rodzinę, kulturę i religię. Jednak sposób postrzegania wartości jest ściśle związany z indywidualnym życiem człowieka, z jego wiedzą, doświadczeniami i wrażliwością.
Pomimo posiadanej hierarchii wartości niektóre sytuacje wywołują w nas wewnętrzny konflikt. Pojawia się wówczas dylemat moralny, czyli problem wymagający wyboru między dwiema różnymi możliwościami. Poszukujemy wtedy odpowiedzi na pytanie: jak postąpić? Dla uzasadnienia naszych poglądów i wyborów staramy się znaleźć obiektywne czynniki, które je potwierdzą.Odwołujemy się w takich sytuacjach do autorytetów, systemów religijnych lub filozoficznych, z którymi się identyfikujemy. Pozwala to odnaleźć właściwe uzasadnienie naszego stanowiska.
Poza hierarchią wartości ważnym dla indywidualności każdego człowieka jest posiadanie tożsamości, która pozwala określić miejsce w otaczającym nas świecie.
Tożsamość można traktować jako skutek procesu socjalizacji. Mówimy o niej wtedy, kiedy jednostka przyswaja i akceptuje wzorce, normy i zachowania obowiązujące w danej grupie lub społeczeństwie. Z czasem zaczyna uznawać je za własne. Patrząc na siebie, dokonując porównania z innymi, jestem świadomy tego co myślę, czuję, widzę, robię. Jestem wewnętrznie spójny, posiadam wizję własnej osoby, dzięki której określam swoje cele i staram się je realizować w sposób,który sam ustalam. Zdaję sobie sprawę z wartości, jakie cenię i jakie są dla mnie najważniejsze. Ale z drugiej strony jestem częścią grupy. Czuję się przynależny do niej. Czuję związek z rodziną, kolegami, Polakami i ludźmi w ogóle. Tu pojawia się tożsamość społeczna.
Działanie indywidualne człowieka jest wyznaczone przez szereg czynników. Należy do nich przekonanie bądź nastawienie do danej osoby, istoty, przedmio tuczy zjawiska, czyli – najogólniej rzecz biorąc – postawa.
Z punktu widzenia funkcjonowania społeczeństwa, istnieje wiele postaw zapewniających człowiekowi uznanie społeczne, podziw i szacunek. Postawy te nazywa się prospołecznymi. Najważniejsze z nich to:
- odwaga cywilna – jest postawą świadczącą o tym, że potrafimy przyznać się do błędu; dowodzi także o postępowaniu zgodnym z nakazami własnego sumienia,a także o odwadze do obrony słabszych i pokrzywdzonych,
- wrażliwość społeczna i solidarność międzyludzka – postawy powiązane ze sobą. Pierwsza z nich odnosi się do wczuwania się w położenie innych. Druga to szczególny rodzaj więzi międzyludzkiej, który przejawia się w poczuciu odpowiedzialności za losy innych, osoba o takiej postawie stara się nieść pomoc potrzebującym bez względu na swoje położenie,
- prawdomówność – ponieważ z punktu widzenia społeczeństwa kłamstwo powoduje złą komunikację międzyludzką i może także stać się przyczyną manipulacji, prawdomówność jest postawą niezwykle ważną. Powinna cechować wszystkich, a szczególnie osoby publiczne lub pełniące ważne funkcje publiczne,np. polityków i dziennikarzy,
- słowność – jest to postawa przejawiająca się w dotrzymywaniu danego słowa. Buduje zaufanie pomiędzy jednostkami, wzmacniając więzi tworzące społeczeństwo.Niesłowność utrudnia funkcjonowanie grupy także na poziomie ogólnospołecznym.
Istnieje jeszcze jedna charakterystyczna cecha postaw. Wyobraźcie sobie, że widzicie swojego dobrego znajomego, który robi coś, o co byście go nie podejrzewali – jesteście zaskoczeni. Takie chwilowe odczucie nie jest postawą – postawa jest oceną trwałą, a nie chwilową. Nie oznacza to oczywiście, że postawy nie ulegają zmianom. Dzieje się to jednak najczęściej pod wpływem środowiska społecznego, np. poglądów głoszonych przez środowisko, którego jesteście częścią, lub osoby,które są uznawane przez autorytety. Duży wpływ na zmiany poglądów mają środki masowego przekazu, a szczególnie reklama.
Odrębność i indywidualizm wyraża tożsamość jednostkowa.
O naszej przynależności do zbiorowości decyduje tożsamość społeczna, często określająca także rolę, jaką pełnimy w grupie.