Jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego, a zarazem wspólnotą zamieszkujących ją ludzi. Mieszkańcy gminy w różny sposób mogą realizować swoje prawo do podejmowania decyzji w sprawach dotyczących ich najbliższego otoczenia. Najważniejszym z nich jest możliwość uczestniczenia w powoływaniu władz gminy. Ze względu na wykonywane zadania władze gminy można podzielić na uchwałodawcze i wykonawcze.
Władzą uchwałodawczą w gminie jest rada gminy (w miastach rada miejska), rolę zaś organu wykonawczego pełnią w zależności od wielkości gminy: wójt (w gminach wiejskich), burmistrz (w miastach) oraz prezydent miasta (w miastach powyżej100 tys. mieszkańców oraz w miastach, które jesienią 2002 roku, czyli przed wyborami, liczyły 50 tys. mieszkańców).
Rada gminy jest powoływana na drodze wyborów powszechnych, równych,bezpośrednich i tajnych oraz proporcjonalnych lub większościowych przy liczbie 20 tys. mieszkańców. W wyborach mogą uczestniczyć wszyscy mieszkańcy gminy, którzy ukończyli 18 lat. Rada gminy jest organem kontrolnym oraz stanowiącym o prawie lokalnym. Jest wybierana na 4-letnią kadencję. Rada gminy składa się z radnych, których liczba uzależniana jest od liczby mieszkańców gminy. Radni wybierają spośród siebie przewodniczącego i 1-3 wiceprzewodniczących. Rada gminy obraduje na sesjach zwoływanych przez przewodniczącego nie rzadziej niż raz na kwartał. W zależności od potrzeb odbywają się także prace w komisjach (np. zdrowia, oświaty, budownictwa). W komisjach oprócz radnych mogą brać udział powoływani specjaliści nie będący radnymi. Komisje przygotowują opinie o rozpatrywanych sprawach. W czasie prac rady gmina powinna zrealizować następujące zadania: uchwalić plan rozwoju gospodarczego i przestrzennego, uchwalić budżet gminy, podjąć uchwały określające wysokość wpływów z podatków gminnych i innych opłat, kontrolować pracę zarządu gminy w zakresie realizacji budżetu oraz innych zadań oraz uchwalić statut określający zakres działalności rady gminy.
W sytuacjach, gdy społeczność lokalna nie jest zadowolona z prac rady gminy, może ona zostać odwołana w drodze referendum przed zakończeniem kadencji. Od 2002 roku wójtowie, burmistrzowie i prezydenci są wybierani przez mieszkańców w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Sprawując władzę wykonawczą, wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast wraz z dobranymi współpracownikami i przy pomocy urzędu gminy realizują przewidziane prawem zadania. Do najważniejszych z nich należą: reprezentowanie gminy na zewnątrz, wykonywanie budżetu uchwalonego przez radę, gospodarowanie mieniem komunalnym, wydawanie przepisów porządkowych, a także dbanie o promocję gminy.
Struktura i zadania urzędu gminy
Najważniejsze codzienne elementy życia społeczności lokalnej związane są z zadaniami, jakie ma do spełnienia samorząd gminny względem swoich mieszkańców. Wszystkie zadania, jakie samorządy powinny zrealizować, można podzielić na dwa rodzaje: zadania własne i zadania zlecone. Przyjrzyjmy się poniższemu schematowi prezentującemu najważniejsze zadania samorządu gminnego.
Realizacja zadań wymaga znacznych środków finansowych. Gmina pozyskuje środki na realizację wymienionych zadań z dwóch źródeł. Pierwszym źródłem finansów przeznaczonych na realizację zadań są własne środki uzyskane przez gminę z podatków, zarządzania nieruchomościami (place, domy itp.), urządzeniami technicznymi (środki transportu, wodociągi, kanalizacja). Drugim źródłem środków finansowych są dotacje i subwencje przekazywane przez administrację państwową na realizację zadań zleconych.
Jednostkami niższego stopnia pełniącymi w gminie funkcję pomocniczą są sołectwa i dzielnice. Sołectwa działają na wsiach. Organem uchwałodawczym jest tutaj zebranie wiejskie, zaś wykonawczym – sołtys. Dzielnice (osiedla) funkcjonują w miastach, a ich organem uchwałodawczym jest rada, natomiast wykonawczym– zarząd z przewodniczącym na czele.