Poezja Kolumbów
• Elegia o... (chłopcu polskim) (Krzysztof Kamil Baczyński)– portret chłopca jako kruchej istoty, która nie ma możliwości sprzeciwu wobec zdarzeń historycznych, wpływających na jego biografię i przekreślających szansę na normalną przyszłość.
Poezja starszego pokolenia wobec wojny
• Bagnet na broń (Władysław Broniewski) – wiersz-manifest napisany przed wybuchem wojny, który wzywa do ofiarnej walki o wolność ojczyzny.
• Campo di Fiori (Czesław Miłosz) – poeta zestawia śmierć Giordana Bruna ze śmiercią Żydów w gettcie warszawskim;przemyślenia o indywidualnej tragedii człowieka, który musi zmierzyć się z samotnością przed śmiercią.
• Pieśń o żołnierzach z Westerplatte (Konstanty Ildefons Gałczyński) – przypomnienie ważnych dni z polskiej kampaniiwrześniowej jest hołdem złożonym obrońcom Westerplatte. Zestawienie cierpienia z radością i odpoczynkiem w raju.
• Walc (Czesław Miłosz) – kontrast graficzny i treściowy: zestawienie czasu wojny i śmierci z zapomnieniem i radosnymspokojem. Z wiersza wynika, że jedyne, co można zrobić,to zapomnieć.
Pokolenie 56
• Karuzela z Madonnami (Miron Białoszewski) – obraz migającej karuzeli, znakomicie spopularyzowany w piosence Ewy Demarczyk. Bardzo zrytmizowany tekst, w którym uzupełniają się sylaby, głoski i wyrazy. Na przemian stosowane są wersy dłuższe i krótsze.
• Nike, która się waha (Zbigniew Herbert) – bogini zwycięstwa wzywa żołnierzy do walki. Ma ochotę pocałować samotnego chłopca, ale waha się, by ten gest nie zachwiał w nim woli walki.
• Pan Cogito (Zbigniew Herbert) – tom z 1974 r.; imię bohatera nawiązuje do kartezjańskiego Cogito ergo sum, czyli „myślę, więc jestem”. Ponieważ pan Cogito jest człowiekiem refleksyjnym, ma prawo do określania nakazów moralnych i formułowania przesłań. I tak właśnie dzieje się w kolejnych wierszach cyklu.
• Rozmowa o poezji (Stanisław Grochowiak) – poeta szydzi z popularnych poglądów na temat poezji, które tworzą fałszywe przekonania. Wiersz kończy się definicją poezji pięknej, która jest jak „taka piwonia, co chce zawzięcie być butelką perfum”.
Pokolenie 68
• Egzamin (Ewa Lipska) – opisuje metaforycznie społeczeństwo polskie w czasach komunizmu. Wybór króla, który opisuje poetka, symbolizuje zupełną bezradność i bezwolność wobec reguł i odgórnych zasad.
• Jeśli porcelana, to wyłącznie taka (Stanisław Barańczak)– przestroga, by nie przywiązywać się do rzeczy. Nie decydujemy o sobie i zawsze możemy wpaść w wir historii, która nie słucha indywidualnych opowieści i tłumaczeń.
Twórcy przeklęci
• Ojczyzna (Rafał Wojaczek) – połączenie języka patosu z codziennością, z jednej strony wygląda jak litania, a z drugiej jak gazetowe ogłoszenia. Wieloznaczny ostatni wers: „Matka Boska jak Królowa Polski, Matka cudza jak Królowa Polski”.
• Pierwszy krok w chmurach (Marek Hłasko) – tytuł pierwszego tomu i jednocześnie tytuł opowiadania o zgwałconej niewinności, co świetnie wpisało się w postulat prawdy i szczerości.
• Uwaga dramat! (Andrzej Bursa) – człowiek szary, przeciętny,taki jak miliony innych na świecie, nagle „zapłonął wielką miłością”.
Proza o tematyce wojennej
• Inny świat (Gustaw Herling-Grudziński) – standardowy przykład prozy lagrowej, inspirowany mottem z Dostojewskiego. Przedstawia lata 1940-1945 w więzieniu Grodna, Witebsku.
• Medaliony (Zofia Nałkowska) – zbiór opowiadań, które dokumentują zbrodnie w obozach koncentracyjnych, pokazuje także zmiany w świadomości osób dotkniętych tragedią wojny. Motto zbioru: „Ludzie ludziom zgotowali ten los”.
• Pamiętnik z powstania warszawskiego (Miron Białoszewski) – pamiętnik powstał 23 lata po wojnie, ale nie umniejsza to jego szczegółowości. Białoszewski odmitologizowuje czas i przestrzeń, pokazując nieheroicznych herosów w okupowanej Warszawie.
• Pożegnanie z Marią (Tadeusz Borowski) – opowiadanie pokazuje codzienne życie w okupowanej Warszawie i zestawia odchodzące w przeszłość wartości, które stawiają w centrum człowieka z codzienną rzeczywistością wojenną.
• Rozmowy z katem (Kazimierz Moczarski) – Moczarski siedział w więzieniu z głównym likwidatorem getta; książka pokazuje, jak w zwykłym człowieku rodził się kat i jaki był system szkolenia hitlerowców.
• Zdążyć przed Panem Bogiem (Hanna Krall) – połączenie reportażu, wywiadu i dokumentu, który powstał na podstawie rozmów reportażystki z Markiem Edelmanem, jedynym żyjącym przywódcą powstania w gettcie warszawskim.
Rozrachunki z komunizmem
• Który skrzywdziłeś (Czesław Miłosz) – poeta prezentuje się jako nauczyciel narodu, moralista i filozof kultury.
• Mała apokalipsa (Tadeusz Konwicki) – zapiski katastroficznych przemyśleń autora, który podejrzewa, że żyje w państwie totalitarnym. Oglądamy Warszawę oczami bohatera, który przemierza ulice miasta.
Dramat
• Kartoteka (Tadeusz Różewicz) – utwór to strzępy biografii bohatera uzupełniane jego wyobraźnią i uwagami pojawiających się osób. Bohater jest reprezentantem całego pokolenia, ale też wszystkich ludzi – ma zdegradowaną osobowość i zniszczoną hierarchię wartości, nawet tragizm zastąpił absurd i mechaniczne zachowania.
• Tango (Sławomir Mrożek) – Artur, główny bohater, buntuje się przeciwko światu, jaki stworzyli jego rodzice. Kierując się wolnością, odrzucili wszystkie normy etyczne, zyskując w zamian świat bez zasad, którym można dowolnie kierować. Artur chce przywrócić dawny ład, jednak okazuje się, że dawne zasady są już anachroniczne.