Wojny w XVII wieku

W wieku XVII Rzeczpospolita toczyła bardzo wiele wojen.

Były to:
1. Wojny polsko-szwedzkie
2. Wojny polsko-rosyjskie
3. Wojny polsko-tureckie
4. Wojny polsko-kozackie (powstanie Chmielnickiego)

Wojny polsko-szwedzkie rozpoczęły się już w 1600 roku, gdy Zygmunt III Waza (król Polski) został odsunięty od tronu szwedzkiego. Dało to początek zmaganiom między tymi dwoma państwami. Przyczyn tych wojen należy szukać w sporach dynastycznych, związanych z pretensjami króla Zygmunta III Wazy do tronu szwedzkiego;
Włączeniu Estonii do Polski, zgodnie z obietnicą zawartą w pactach conventach;

Walce o panowanie nad Bałtykiem. Wojny te dzielimy na trzy etapy. W pierwszym etapie trwającym od 1600-1611 roku Karol IX Sudermański uderzył na Inflanty; zdobycie Rygi groziło opanowaniem przez Szwecje całych Inflant. Polski hetman Jan Karol Chodkiewicz pod Kircholmem (27.09.1605r.) odniósł zwycięstwo nad Szwedami.. Zwycięstwo, choć efektowne i rozstrzygające kampanię 1605 roku, nie przyniosło zwycięstwa strategicznego – zaangażowanie na kilku frontach sił Rzeczypospolitej dało Szwecji szansę odbudować siły i zdobyć Inflanty, a następca Karola IX – Gustaw II Adolf na stałe anektował Inflanty do swojego królestwa oraz zaatakował inne ziemie Rzeczypospolitej.

Drugi etap wojny 1617-1622

Wtedy Ryga została opanowana przez Szwedów. W 1622 zawarto niekorzystny dla Polski rozejm w Mitawie. Wtedy Rzeczpospolita utraciła Rygę i Inflanty po rzekę Dźwinę.Dla króla Szwecji Gustawa II Adolfa był to krok do uczynienia z Bałtyku wewnętrznego Morza Bałtyckiego.

III etap wojny 1626-1629

W 1626 roku wojska Karola II Gustawa uderzyły na Pomorze Gdańskie. Zajęły Elbląg, Tczew i Malbork. Szwedzi rozpoczęli oblężenie Gdańska i jego blokadę morską, jednak nie udało im się zdobyć tego miasta. 28 listopada 1627 roku flota Polska pokonała Szwedów w bitwie morskiej pod Oliwą. W czerwcu 1629 roku hetman Koniecpolski pokonał Szwedów w bitwie pod Trzcianą. W rezultacie w 1629 roku został podpisany rozejm w Starym Targu, korzystny dla Szwecji. Na mocy rozejmu Wszystkie porty inflanckie i pruskie, z wyjątkiem Pucka, Królewca i Gdańska znalazły się w rękach Szwedów; Szwedzi nałożyli 3,5%cło na handel Gdański; Malbork, Sztum i Żuławy przeszły tymczasowo w ręce księcia pruskiego.

W 1635 roku zawarty został rozejm w Sztumskiej Wsi, na 26 lat, między Polską, a Szwecją, dzięki któremu Polska odzyskała to, co straciła podczas rozejmu w Starym Targu.

IV etap wojny – potop szwedzki

Po zakończeniu zwycięskiej dla Szwecji wojny trzydziestoletniej i zdobyciu nowych terytoriów na wybrzeżu Bałtyku, odżyły plany uczynienia z tego akwenu morza szwedzkiego. Za namową wroga Jana Kazimierza – Hieronima Radziejowskiego, król Karol X Gustaw zaplanował uderzenie na Polskę. Naruszając rozejm z 1635 roku, w lipcu 1655 roku do Polski wjechały dwie armie szwedzkie. Pierwsza z nich dowodzona przez marszałka Wittenberga uderzyła na Wielkopolskę. 25 Lipca 1655 roku pod Ujściem szlachto bez walki oddała się pod protekcję najeźdźcy. Druga armia szwedzka, pod dowództwem Mangusa de la Gardie, weszła przez inflanty na Litwę, gdzie 8 sierpnia hetman Janusz Radziwiłł zerwał unię z Polską i zaakceptował protektora Karola X Gustawa. Jan Kazimierz zmuszony był do ucieczki z kraju, więc udał się na Śląsk. Większość dowódców wojskowych uznało szwedzkie zwierzchnictwo. Przeciw najeźdźcom wystąpił: Paweł Sapieha na Litwie i Stefan Czarniecki, obrońca Krakowa, który rozpoczął wojnę partyzancką. Do rangi symbolu przeszła obrona Częstochowy (listopad-grudzień 1655) kierowana przez przeora paulinów księdza Kordeckiego. W Tyszowcach zastała związane konfederacja hetmanów Mikołaja Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego z Pawłem Sapiehą. Ogólnonarodowe powstanie ogarnęło cały kraj. Na początku 1656 roku król Jan Kazimierz wrócił do kraju. W 1656 roku Szwedów poparł elektor brandenburski 55 Fryderyk Wilhelm I oraz Jerzy II Rakoczy. W tym samym roku na Węgrzech w Radnot został zawarty układ przewidujący rozbiór Polski. W tym też roku Fryderyk Wilhelm I zawarł z Polską traktaty welawsko-bydgoskie, które znosiły zależność lenną Prus Książęcych od króla Polski. Po naciskach dyplomacji francuskiej doszło do zawarcia pokoju w Oliwie 3 maja 1660 roku. W jego wyniku Polska zgodziła się na zmiany terytorialne wprowadzone przez traktat w 1635 roku ze Sztumskiej Wsi. Przy Polsce pozostała Kurlandia i tzw. Polskie Inflanty; Władca Polski zrzekł się pretensji do tronu Szwecji; Szwecja zaś zobowiązywała się przestrzegać wolności handlu na Bałtyku oraz zwrócić zrabowane Polsce dobra kulturalne - zbiory biblioteczne i archiwa. Rok 1660 oznaczał dla Polski koniec marzeń o dominium Maris Baltici, ujawniła się słabość polityczna, gospodarcza i militarna państwa. Z tymi problemami nie potrafił poradzić sobie król Jan Kazimierz. Próbował reformować kraj, jednak w 1665-1666 doszło do rozkoszu Lubomirskiego. W lipcu 1666 rokoszanie pokonali wojska króla, więc tan wraz z żoną wyjechał do Francji.

Wojny polsko-rosyjskie

Wielki kryzys Rosji w latach 1598-1613 spowodował ingerencje państwo polskiego. Zbiegły się tu interesy magnatów i króla Zygmunta III Wazy, który planował zdobycie tronu rosyjskiego. Rozpoczęło się od interwencji polskich magnatów Adama i Konstantyna Wiśniowieckich i Jerzego Mniszcha, którzy na tronie w Moskwie osadził Dimitra I Samozwańca, („dimitriada”)W czerwcu 1605 roku został on obwołany carem. W latach 1609-1619 toczyła się wojna między Polską a Rosją, którą rozpoczął Zygmunt III Waza. W 1610 hetman Stanisław Żółkiewski pokonał Rosję pod Kłuszynem (4 lipca 1610r). Bojarze rosyjscy ofiarowali tron synowi Zygmunta Władysławowi, pod warunkiem przejścia na prawosławie. Król Zygmunt III Waza nie wyraził na to zgody. W Moskwie wybuchło powstanie, pod wodzą Minina i Pożarskiego, przeciwko Polakom i w 1612 roku załoga Polska wycofała się z Kremla. W 1613 roku na tronie zasiadł Michał Romanow, założyciel dynastii, która przetrwała do 1917 roku. W latach 1617-1618 doszło do wyprawy na Rosję Władysława Wazy. W Dywilinie (1619) został zawarty rozejm. Na jego moc Rzeczpospolita uzyskała ziemię smoleńską, czerwińską i siewierską. Rosja zrzekła się pretensji do Inflant. W latach 1632-1634 toczyła się kolejna wojna. Rosjanie zaatakowali Smoleńsk. Zakończył ją pokój w Polanowie (1634 r.). Potwierdził on warunki rozejmu w Dywilinie oraz zrzeczenie się Władysława IV do tronu rosyjskiego.

Kolejna wojna polsko-rosyjska toczyła się w latach 1654-1686. Rozpoczęła się od ataku wojsk rosyjskich na Litwę i Ukrainę. W 1656 roku został zawarty rozejm na czas wojny ze Szwedami. Walki zostały wznowione w 1660 roku. Hetman Stefan Czarniecki pokonał Rosję pod Połonką, gdzie rozbił armię rosyjską I. Chowańskiego. Hetman Jerzy Lubomirski rozbił pod Cudnowem wojska rosyjskie, dowodzone przez W. Szeremietewa. W 1667 roku został zawarty rozejm w Andruszowie. Przyznawał Rosji zdobyte przez nią ziemie: smoleńską, czernihowską, siewierską oraz Lewobrzeżną Ukrainę. Oddawał także pod jej panowanie na 2 lata Kijów wraz z przyległym okręgiem. Zaporoże miało stanowić polsko-rosyjskie kondominium. Obie strony zobowiązały się również do wspólnego występowania przeciwko Turcji. Granice określone w andruszowskim rozejmie potwierdzono i przyjęto jako stałe w zawartym z Rosją 1686 tzw. pokoju wieczystym, zwany traktatem Grzymułtowskiego.

Wojny polsko-tureckie

Na początku XVII wieku w stosunkach polsko-tureckich można było dostrzec wiele punktów zapalnych:Mołdawia i Wołoszczyzna były uzależnione od Turcji, a magnaci Polscy starali się uzależnić te tereny od Polski; Tatarzy, którzy byli lennikami Turcji, często wyprawiali się na pograniczne ziemie Polski; Bliskie kontakty Habsburgów i Polski godziły w interesy Turcji;

Podczas pierwszej fazy wojny trzydziestoletniej książę Siedmiogrodu Gabor Bethlen oblegał Wiedeń, a wysłane przez Zygmunta III Wazę oddziałów lisowczyków do Siedmiogrodu zmusiły go do
odstąpienia od Wiednia.

Akcja ta została nazwane „pierwszą odsieczą wiedeńską’’ i była to przyczyna wybuchu wojny polsko-tureckiej, jako że Gabor Bethlen był lennikiem Turcji.W lecie 1620 roku przekroczyła granicę Polski armia turecko-tatarska. We wrześnie1620 roku doszło do trzydniowej bitwy pod Cecorą. Podczas odwrotu wojsk polskich zginął hetman Stanisław Żółkiewski, a do niewoli dostało się wielu Polaków, wśród nich Stanisław Koniecpolski. W 1621 roku ruszył do Mołdawii 70-tysięczna armia Polska. Od lipca do października 1621 roku broniła twierdzy Chocim. W czasie obrony zmarł Stanisław Lubomirski. Zawarto pokój, dzięki któremu granica Polski została ustalona na Dniestrze. Polska pomimo utraty wpływów w Mołdawii zyskała spokój na południu, tak potrzebny dla prowadzenia wojny ze Szwecją na północy. Od drugiej połowy XVII wieku, za rządów sułtana Mehmeda IV, odżyły dążenia ekspansjonistyczne Turcji. W 1664 roku wojska wielkiego wezyra zajęły część Węgier, która należała do monarchii Habsburgów. Hetman kozacki Piotr Doroszenko uznał się za lennika Turcji. W 1672 roku ruszyła na Polskę wyprawa Turecka. Zdobyto twierdzę Kamieniec Podolski, a król Michał Korybut Wiśniowiecki zawarł 18 października 1672 roku traktat w Buczaczu. Turcja odebrała Polsce Podole i Ukrainę i zmusiła ją do płacenia rocznego harczu w wysokości 100 tys. Złotych. W 1673 roku hetman Jan Sobieski pod Chocimiem pokonał Turków. Uniknięto płacenia harczu, ale nie odsyskano utraconych ziem. W 1679 roku Jan III Sobieski, już jako król Polski, podpisał z cesarzem Leopoldem I traktat polsko-austryjacki. Na wiosnę 1683 roku ruszyła na Austrie wielka armia turecka pod wodzą Kara Mustafy, wielkiego wezyra, wspomaganego przez oddziały Tatarów i Siedmiogrodu. Pod Wiedniem wojsko dowodzone przez Jana III Sobieskiego. 12 września 1683 roku rozegrało bitwe która została rozstrzygnięta dzięki uderzeniu polskiej husarii. Wielki wezyr zbiegł z pola bitwy, a jego armia uległa rozbiciu. Zwycięstwo pod Wiedniem nie oznaczało klęski Turcji. W 1684 roku został utworzony sojusz Polski, Austrii, Wenecji i papiestwa przeciwko Turcji, zwany Świętą Ligą. W późniejszych wyprawach na Mołdawię i Podole Polska nie odniosła znaczących sukcesów. W 1699 roku został zawarty pokój w Karłowicach. W jego wyniku Polska odzyskała Podole i Ukrainę przybrzeżną.

Powstanie kozackie – powstanie Chmielnickiego

Problem Kozaków w XVII wieku stał się jednym z najważniejszych problemów Rzeczypospolitej. Pod koniec XV wieku na tereny Zaporoża zaczęły napływać różne grupy ludności.Łupieżcze wyprawy (schadzki) były dokonywane na łodziach (czajki). W celu okiełznania Kozaków królowie Polski stworzyli tzw. Rejest. Po objęciu rejestrem, stawali się oni ludźmi wolnymi, na żołdzie Rzeczpospolitej i mieli za zadanie obronę południowo-wschodnich granic kraju. Na przełomie wieku XVI i XVII doszło do wielu wystąpień Kozaków wraz z chłopstwem przeciwko kresowym magnatom, którzy obciążali lud coraz to większymi powinnościami. Do momentu wybuchu powstania Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku. Kozacy byli uczestnikami i inspiratorami wystąpień przeciwko Rzeczpospolitej.

Najbardziej znane z nich to powstania:
- Marka Żmajły – 1625
- Tarasa Federowicza – 1630
- Pawła Michnowicza – 1637
- Dymitra Hunia i Jakuba Ostranicy - 1638

W kwietniu 1648 roku Bohdan Chmielnicki wraz z Tatarami krymskimi ruszył przeciwko wojsku koronnrmu. W maju 1648 roku wojska polskie poniosły klęski pod Żółtymi Wodami i Korsuniem. We wrześniu 1648 r. Doszło do kolejnej klęski pod Piławcami. Wojska Chmielnickiego podeszły na przedpola Lwowa i Zamościa. W lecie 1649 r. Chmielnicki i chan tatarski Islam Girej rozpoczęli oblężenie Zabraża. Na odsiecz Zabrażowi ruszył król Jan Kazimierz na czele 15-tysięcznej armii. Wojska polskie zostały otoczone pod Zborowem. Dzięki akcji dyplomatycznej kanclerza Jerzego Ossolińskiego udało się skłonić chana do ugody. Zawarta została ugoda zborowska z 1649r., która mówiła o:
- Podniesieniu liczby kozaków rejestrowanych do 40 tys.,
- Przyznaniu B. Chmielnickiemu tytułu hetmańskiego,
- Wyodrębnieniu trzech województw z urzędami i godnościami dla szlachty prawosławnej.

W czerwcu 1651 r. wojska polskie pokonały Chmielnickiego pod Beresteczkiem. Z kolei w 1652 r. Chmielnicki pokonał Polaków pod Batohem. Nie będąc w stanie odnieść ostatecznego zwycięstwa, zwrócił się o pomoc do Rosji. W 1654 r. Kozacka Rada w Perejasłwilu uznała zwierzchnictwo cara nad Ukrainą lewobrzeżną. Decyzja Kozaków spowodowała wojnę Polski z Rosją, która miała miejsce w latach 1654-1667. Hetman koronny Stanisław Potocki rozbił w lutym 1655 r. wojska rosyjsko-kozackie. Na skutek najazdu szwedzkiego na Polskę, wojna została przerwana, zaś B. Chmielnicki poparł wrogów Rzeczpospolitej i był sydnatariuszem układu rozbiorowego z Radnot z 1656 r. Po śmierci B. Chmielnickiego w 1658 r. nowym hetmanem został Jan Wyhowski. W 1658 r. zawarł on w Hadziaczu ugodę z Rzeczpospolitą.

Na skutek walk wewnętrznych J. Wyhowski został odsunięty od władzy, a ugoda nie została zrealizowana. W 1660 r. doszło do wznowienia wojny Polski z Rosją. Wojska rosyjsko-kozackie zostały pokonane pod Połonką przez Stefana Czarnieckiego i pod Cudnowem przez Jerzego Lubomirskiego. Problem Ukrainy został rozwiązany na mocy rozejmu w Andruszowie. Do Rosji zostały przyłączono:
- Lewobrzeżną Ukrainę;
- Ziemię sierwską, smoleńską i czernikowską;
- Kijów na dwa lata przekazano Rosji.