Arkadie i utopie – literackie krainy szczęścia w utworach różnych epok i sposoby ich kreowania.

Tęsknota człowieka za beztroskim i szczęśliwym życiem to naturalny odruch mający długą tradycję. Już w starożytności istniała pamięć o utraconych na zawsze krainach szczęścia, gdzie człowiek beztroski i niewinny żył w zgodzie z naturą .Taką szczęśliwą krainę nazwano Arkadią .
Prawdziwa Arkadia mieściła się w środkowej części greckiego Peloponezu. Dzięki literaturze stała się symbolicznym obrazem idealnego kraju, miejsca wiecznej szczęśliwości .
W kulturze chrześcijańskiej, odnajdujemy topos raju utraconego. Biblijni banici Adam i Ewa zostali wygnani z Ogrodu Eden, ale raj pozostał idealny, nie skalany grzechem. Takie właśnie szczęśliwe krainy – Arkadie – próbowali wskrzesić twórcy ery nowożytnej. Każda epoka miała swoją literacką wizję szczęścia

J. Kochanowski w utworze „Pieśń świętojańska o Sobótce” ukazuje wieś jako krainę wiecznej szczęśliwości. Przedstawia on obrzędy odprawiane w wigilię św. Jana – 23 czerwca. Podczas nocy świętojańskiej dwanaście panien kolejno śpiewa pieśni pochwalne na cześć wsi, która jest miejscem, gdzie panuje harmonia, ład i gdzie kwitną wszelkie cnoty. Praca wykonywana przez rolnika jest dość męcząca, pomimo to kontakt z ziemią sprawia mu wiele przyjemności, przynosi pożytek i radość, nagrodą za uczciwe życie i pracę rolnika jest dobrobyt i dostatek. W utworze zawarta jest pochwała życia ziemiańskiego, ponieważ powoduje ono niezależność i spokój, a także jest gwarantem zachowania cnoty.

Przyjrzyjmy się teraz „Panu Tadeuszowi” Mickiewicza. Wydany został w 1834 roku w Paryżu, gdzie Adam Mickiewicz przebywał na emigracji. Oddalony od ojczyzny poeta, by zapomnieć choć na chwilę o trudach pielgrzymstwa, pocieszyć siebie i dodać otuchy emigrującym tułaczom, stworzył dzieło, które przenosi czytelnika w świat wyidealizowanego w pamięci kraju lat dziecinnych. Ogarnięty nostalgią Mickiewicz tworzy obraz Litwy, która jawi się jako Arkadia. Kraj lat dziecinnych staje się dla Adama Mickiewicza jedyną duchową ostoją w czasie wygnania. Osoba mówiąca zwraca się do dawnej ojczyzny, Litwy, którą porównuje do największej wartości – zdrowia.

Dusza podmiotu lirycznego przenosi się do kraju lat dziecinnych, widać więc, że utwór będzie miał charakter pisanego „ku pokrzepieniu serc”. Utwór Adama Mickiewicza pokazuje realia życia szlachty w dworku w Soplicowie. Przyroda wyznacza rytm pracy i życia. Bywa też sprzymierzeńcem mieszkańców. Przykładem może być szalejąca nad Soplicowem burza, dzięki której można było zachować w tajemnicy walkę szlachty z Moskalami. W tej krainie idylli znajduje się Soplicowo. W atmosferze panującej tam poeta odnajduje „małą ojczyznę”, miejsce piękne, szczęśliwe i bezpieczne .

Soplicowo było oazą spokoju i bezpieczeństwa nie tylko dla jego mieszkańców, ale i dla gości, którzy przyzwyczajali się do tego rytmu życia, do norm i obyczajów panujących na dworze. Adam Mickiewicz tworzy w Panu Tadeuszu bogatą galerię postaci szlacheckich. Zostali tu wnikliwie opisani i scharakteryzowani zarówno przedstawiciele zamożnej szlachty (ród Sopliców i przyjaciele domu), jak i szlachty zubożałej, zamieszkującej zaścianek. Poeta - realista stara się przedstawić ich obiektywnie i sprawiedliwie. Jednakże nostalgia za krajem dzieciństwa, świadomość, że świat, o którym pisze, każą mu w opisie każdej postaci wydobywać głównie jej zalety. Wad natomiast nie ukrywa, ale stara się ich nie wyolbrzymiać. Traktuje je raczej z humorem. Ukazując w taki sposób bohaterów swojej epopei, Mickiewicz wzbudza w czytelniku przekonanie, że w świecie przez niego wspominanym nie było ludzi złych czy bezwartościowych. Bywali wprawdzie kłótliwi, zapalczywi, skłonni do procesowania się (spór o zamek), nieobca im był też brawura (młodość Jacka Soplicy, zajazd), jednak tkwiły w nich także wielkie cnoty, które górowały nad wadami. Mickiewicz podkreśla ich patriotyzm, męstwo , wrodzoną dobroć, umiejętność zapominania o urazach. Zauważa, iż potrafili zawsze zjednoczyć się, by ofiarnie walczyć z wrogiem.

Pozytywistycznym przykładem przedstawienia Arkadii może być powieść Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”. Topos arkadii pojawia się w tym utworze w „Legendzie o Janie i Cecylii” Tytułowi bohaterowie rodu Bohatyrowiczów przekształcili dziewiczą puszczę w krainę dostatku, miłości i rodzinnego szczęścia. Jak w baśni żyli długo i szczęśliwie, ponad sto lat, otoczeni licznymi dziećmi, wnukami i prawnukami, a ich żmudna i mozolna praca nad ujarzmieniem dzikiej natury została na koniec doceniona przez samego króla. Współczesny obraz zaścianka Bohatyrowiczów daleki jest od sielankowej idealizacji Orzeszkowa ukazuje jego mieszkańców jako ludzi żyjących nadal z pracy własnych rąk, jednak podkreśla pozytywne cechy przedstawicieli rodu: Kultywowanie pamięci o krwawych przeszłości narodu oraz szacunku do pracy, wyróżniający się traktowaniem jej jako świętości.

Arkadia, Raj, Wyspy Szczęśliwe - to wieczne pragnienie człowieka zagubionego w codziennej, szarej rzeczywistości, chaosie świata. Szkoda, że poszukujemy krainy idealnej daleko od siebie, czyniąc ze swojego życia piekło. Przecież już dla poety renesansowego - szczęście to nie tylko „czyste sumienie”, ale możliwość rozmowy, biesiady z najbliższymi. To drobne i ważne elementy naszej egzystencji, bo tworzące „małą ojczyznę” szczęścia.