„(…) Dziecko ukazuje to, o czym świat każe nam zapominać:
ukazuje nam cud życia tego wszystkiego, co żyje”
Phil Bosmans
FIZYCZNE I PSYCHICZNE CECHY OKRESÓW ROZWOJOWYCH CZŁOWIEKA
1. WSTĘP.
Dziecko nie jest miniaturą dorosłego człowieka. Jego organizm – poszczególne narządy, tkanki – porównaniu z narządami i tkankami ustroju dorosłego, cechuje wiele różnic zarówno o charakterze ilościowym, jak i jakościowym.
W rozwoju człowiek wyróżnia się trzy główne stadia rozwoju: dojrzewanie, wiek dorosły i starzenie, które przebiega pod wpływem czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Niemniej jednak rozwój organizmu ludzkiego jest procesem nieprzerwanym, który przebiega w ciągu całego życia, jest więc procesem, który obejmuje wszystkie zmiany zachodzące w życiu osobniczym od chwili poczęcia do śmierci.
Tabela 1. Okresy życia człowieka
Stadium Okres Charakterystyka
Zarodek od zapłodnienia do końca 8 tygodnia rozwój od jednokomórkowej zygoty do zarodka o długości ok. 30mm i masie ok. 1kg posiadającego zawiązki wszystkich narządów
Płód Od początku 9 tygodnia do urodzenia Okres szybkiego wzrostu, morfogenezy i różnicowania komórkowego; procesy te prowadzą do wykształcenia się samodzielnego organizmu.
Noworodek Od urodzenia do 4 tygodnia życia Fizjologiczne przystosowanie do niezależnego życia: samodzielnie oddycha, trawienie pokarmu oraz wydalanie zbędnych produktów przemiany materii; konieczne modyfikacje w układzie krążenia
Niemowlę Od końca 4 tygodnia do 2 roku życia (uważa się też, że opanowanie umiejętności chodzenia wyznacza koniec tego okresu) Szybki wzrost; zaczynają wyrzynać zęby mleczne, rozwija się system nerwowy(= mielinizacja), umożliwiając koordynację ruchową; początek rozwoju mowy
Dziecko Od ukończenia 2 lat do początku okresu dojrzewania Szybki wzrost, zęby mleczne są zastępowane stałymi rozwój koordynacji nerwowej-mięśniowej; rozwój mowy i innych zdolności intelektualnych
Wiek młodzieńczy Od początku okresu dojrzewania (11-14lat) do osiągnięcia dojrzałości Wyraźnie przyspieszenia wzrostu(=skok pokwitanowy); rozwój pierwszo- i drugorzędnych cech płciowych; rozwój zdolności ruchowych i intelektualnych; psychologiczne zmiany związane z dojrzewaniem
Dojrzałość Od zakończenia okresu dojrzewania (ok. 20lat)do wieku ok.40 lat Szczyt fizycznego rozwoju: czas odpowiedzialnych decyzji (małżeństwo, obowiązki rodzicielskie zdobycie pozycji zawodowej); powyżej 30 roku życia rozpoczynają się fizjologiczne zmiany związane z procesem starzenia się
Wiek średni Od 40 do 65 lat Trwają fizjologiczne procesy starzenia prowadzące do menopauzy u kobiety i fizycznych zmian u obu płci; okres w którym zaczynamy akceptować nieruchomość własnego przemijania
Starość Od 65 lat do śmierci Postępują fizjologiczne procesy starzenia utrzymanie homeostazy w obliczu stresu staje się szczególne trudne; śmierć często następuje w wyniku załamania się czynności układu sercowo- naczyniowego lub immunologicznego
Salomon- Berg- Martin – Villee. Biologia, Mulico, Warszawa 1996; str. 1086
W czasie rozwoju człowieka tempo wzrostu narządów wewnętrznych bywa bardzo różne co obrazuje rycina 1
W życiu jednostkowym dokonuje się rozwój wieku funkcji. W miarę jak dorastamy podstawowe mechanizmy regulacji zachowania ulegają doskonaleniu, czemu towarzyszą zachodzące w sposób systematyczny zmiany zachowania.
Wielu autorów przyjmuje rozmaite kryteria wyróżnienie okresów rozwojowych.
Bardzo skomplikowane i zgoła metafizyczne kryteria przyjmowała Charlotte Buhler, która brała pod uwagę z jednej strony przewagę u dziecka bądź subiektywnego, bądź obiektywnego stosunku do rzeczywistości, z drugiej zaś – dziedziny rozwoju(panowania nad sytuacją lub sobą, socjalność, stosunek do przedmiotów i inne. Wyróżniała ona:
• fazę I - pierwszy rok życia
• fazę II - 2-4 rok życia
• fazę III- 5-8 rok życia
• fazę IV- 9-13 rok życia
• fazę V 14-19 rok życia
Niemniej skomplikowana jest charakterystyka okresów rozwojowych dawana przez A. Gesella, który wyróżniał 6 okresów rozwojowych (łącznie z życiem płodowym) a obrębie tych okresów charakteryzował poziom „dojrzałości”:
• stadium embrionalne od 0- 8 tygodnia,
• stadium płodowe od 8 -40 tygodnia,
stadium płodowe od urodzenia do 2 lat,
• wiek przedszkolny od 2- 5 lat,
• wiek szkolny od 5- 12 lat,
• adolescencja od 12-20 (24) lat
O. Kroh wyróżnił:
• wczesne dzieciństwo od urodzenia do 3 – 4 lat
• lata szkolne od 3 – 4 do 12 – 13 lat
• dojrzewanie od 12 – 13 roku życia
W Polsce ST. Batey wyodrębnił okresy i fazy rozwojowe:
• okres niemowlęcy – pierwszy rok życia,
• okres dziecięctwa:
faza pierwsza od roku do 3 lat
faza druga(= przedszkolna) od 3 do 7 lat,
faza trzecia(= szkolna) od 7 do około 13 lat,
• okres dojrzewania:
przedpokwitanie od 13 do 14 roku życia,
pokwitanie (=faza pubertalna) od 14 do 17 roku życia
wiek młodzieńczy (=adolescencja) od 18 do 20 (24) roku życia
S.Szuman wyróżnia trzy okresy:
• pierwszy dziecięctwo(= wiek przedszkolny): od urodzenia do 7 lat
- niemowlęctwo od urodzenia do 9 miesięcy,
- drugi rok życia od 9 m-cy do 2 lat
- wiek przedszkolny od 3 roku życia do 7 lat
• drugi dziecięctwo ( wiek szkoły powszechnej od 7 do 14 roku życia
• trzeci wiek dojrzewania i wiek młodzieńczy od 14 do 21 roku życia
Uwzględniając zmiany anatomiczno- fizjologiczne, jakie zachodzą od poczęcia do śmierci, charakterystykę fizycznych zmian, jakie zachodzą w naszym życiu, przedstawię w oparciu o podział dokonany na początku pracy.
2. CHARAKTERYSTYKA OKRESÓW ROZWOJOWYCH CZŁOWIEKA. ROZWÓJ PRENATALNY
A) Zapłodnienie
Zapłodnienie polega na połączeniu plemnika i komórki jajowej, w wyniku, czego powstaje zygota. Spełnia ono potrójną rolę:
- przywraca podwójną liczbę chromosomów w wyniku fuzji haploidalnych zestawów chromosomowych obu gamet,
- warunkuje przyszłą płeć potomstwa,
- stymuluje w komórce jajowej reakcje zapoczątkowujące procesy rozwojowe.
B) Bruzdkowanie
Pomimo pozornie nieskomplikowanej struktury zygota ma ogromny potencjał rozwojowy i jest zdolna do wytwarzania wszystkich typów komórek w pełni ukształtowanego osobnika. Wkrótce po zapłodnieniu w zygocie następuje seria szybkich podziałów mitotycznych (=bruzdkowanie). Podczas bruzdkowania komórki nie rosną, a zasadniczym efektem tego procesu jest podział zygoty na szereg małych komórek, które służą jako podstawowe elementy budulcowe zarodka. Małe rozmiary pozwalają im stosukowo łatwo przemieszczać się i tworzyć konfiguracje konieczne na dalszych etapach rozwoju. Bruzdkowanie zachodzi jajowodzie. W ciągu 24 godzin zygota ludzka staje się dwukomórkowym zarodkiem i przemieszcza się wzdłuż jajowodu dzięki ruchom nabłonka migawkowego oraz skurczą mięśni jajowodu. Zarodek dociera do macicy w stadium moruli ( rycina 2). Ryc. 2 Implantacja i rozwój wczesnego stadium zarodka ludzkiego:
-około 7 dni po zapłodnieniu blastkownica wędruje do właściwego miejsca w ścianie macicy i zagnieżdża się.
Około 25 dnia układ krwionośny matki zaczyna zaopatrywać zarodek w tlen i substancję odżywcze i tlen.
Proces implantacji zostaje zakończony dziewiątego dnia rozwoju, natomiast w drugim i trzecim tygodniu rozwoju zachodzi gastrulacja.
C) Gastrulacja
Gastrulacja prowadzi do powstania tworu trójwastrowgo, zwanego gastrulą. Stanowi pierwszy i zasadniczy etap przekształcenia się bruzdkującego jaja w uformowany już zarodek. W trakcie gastrulacji komórki układają się w listki zarodkowe tworzące warstwę ektodermy, entodermy i mezodermy, z których w procesie orogenezy wykształcają się narządy i układy.
D) Ortogeneza
Początkiem ortogenezy jest rozwój układu nerwowego. W tym czasie zaczyna się tworzyć struna grzbietowy, której rozwój indukuje powstanie płytki nerwowej. Równolegle z rozwojem cewki nerwowej w piątym tygodniu rozwoju formują się przodomózgowia, śródmózgowie i tyłomózgowie. Około tygodnia później z rosnącego przodomózgowia wyłaniają się zaczątki półkul mózgowych. W pierwszym miesiącu rozwoju formuje się i zaczyna bić serce, z częstością około 60 razy na minutę.
Początkowo położenie serca jest odwrotnie do późniejszego; krew żylna dociera do jego dolnej części. W miarę rozwoju serca przemieszcza się i ostatecznie przedsionki znajdujące się powyżej komór. W rejonie gardzieli tworzą się kieszenie gardzieli, rowki skrzelowe i łuki skrzelowe. Na dnie gardzieli tworzy się pierwotna tchawica, która daje początek zawiązkom płuc. Rozwijają się uchyłki przewodu pokarmowego, z których powstaje wątroba, pęcherzyk żółciowy i trzustka. Pod koniec pierwszego miesiąca różnicują się zawiązki dolnych i górnych kończyn. W drugim miesiącu ciąży zachodzi dalszy rozwój narządów, rozwijają się mięśnie i zarodek zyskuje zdolności ruchów. Impulsy wysyłane z mózgu zaczynają regulować funkcję niektórych narządów i kształtują się pierwsze proste reakcję odruchowe. Od trzeciego miesiąca rozwoju począwszy rozwijający się zarodek określa się jako płód.
E) Rozwój płodowy
Pod koniec pierwszy trzech miesięcy płód ma już wygląd miniaturowego człowieka. Różnicują się i uwidaczniają zewnętrzne narządy płciowe, uszy i oczy zajmują niemal ostateczną pozycję. Niektóre części szkieletu stają się wyrażane, a struna grzbietowa zastępuje rozwijający się kręgosłup. Ruchy oddechowe pompują płyn owodniowy do płuc, dostrzegalne są ruchy ssące. Pod koniec trzeciego miesiąca płód waży o 14g.. W szesnastym tygodniu ciąży ruchu płodu są już często odczuwalne przez matkę, jednak odbiera ona jedynie najbardziej gwałtowne i silne poruszenie dziecka. Wprowadzenie ultrasonografie w latach siedemdziesiątych pozwoliło na obserwację płodu w środowisku śródmaciczynym.
De Vries, Visser i Prechtl ( 1984) wyróżniali i opisywali piętnaście schematów ruchowych u piętnastotygodniowego płodu. Wśród nich znajdowały ruchy oddechowe złożone z powtarzających się cykli pobierania i wydalania płynu owodniowego, przeciąganie się obroty oraz pojawiające się nieco później ssanie kciuka. Te wymagające wysokiego stopnia koordynacji schematy ruchowe płód wykształca w okresie przebywania w środowisku redukcyjnym działanie siły ciążenia. Zjawiska podobieństwa między formami aktywności płodu a wzorami zachowań po urodzeniu, wyraźne w przypadku ruchów oddechowych, nazwane zostało efektem oczekiwań. Ruchy płodu stanowią przygotowaniu do rozwoju późniejszych funkcji życiowych. Na początku szóstego miesiąca skóra ma pomarszczony wygląd, być może, dlatego, że rośnie szybciej niż położną głębiej tkanka łączna. W siódmym miesiącu szybko rozwija się półkule mózgowe i pojawiają się zwoje. Widoczne są odruchy chwytania i ssania. Większość ciał okryta jest puszystym owłosieniem zwanym lanugo, zrzuca zazwyczaj jeszcze przed narodzeniem. W ostatnich miesiącu życia płodowego skóra pokrywa ochronna substancja, zwana werniks, a na skórze głowy wyrastają włosy. W chwili przyjścia na świat dziecko waży ok. 3000g.
Po 24 tygodniach płód osiąga najwyższy stopień kontroli motorycznej, czego wyrazem są precyzyjne ruchy mimiczne. W miarę rozwoju ruchliwość płodu zostaje ograniczona, gdyż zmniejsza się przestrzeń dostępna w obrębie macicy. Wtedy podstawowym wyrazem aktywności płodu jest cykl snu i czuwania.
Pierwszym odruchem, związanym z postawą (28 tydzień) jest odruch toniczno-szyjny ( =TNR), który polega na wyprostowaniu ręki lub nogi po stronie, w którą zwrócona jest głowa, przy jednoczesnym zginaniu kończyna po przeciwnej stronie ciała. Odruch ten, nazywany postawą szermierza, występuje jeszcze przez osiem miesięcy po urodzeniu. Zakłada się, że preferencję niemowlęcia, jeśli chodzi o stronę zwraca głowy, pozwala przewidywać, czy dziecko będzie praworęczne czy leworęczne. Przyjmuje się, że spontaniczne ruchy płodu służą ćwiczeniu rozwijającego się systemu oraz wpływają na prawidłowe kształtowanie się sylwetki. Aktywność prenatalna może spełniać także funkcję istotne w rozwoju oczu, uszu i innych narządów zmysłów, zapewniając im odbiór sygnałów przed pojęciem właściwych funkcji. Receptory dotykowe, smakowe, węchowe jak również układ wzrokowy przedsionkowy podejmuje swoje funkcje przed 24 tygodniem ciąży. Wydaje się prawdopodobne istnienie zależności między schematami ruchów płodowych a formami zachowań występujących po urodzeniu. De Aires (1984) opisał schematy wykonywania przez 10 tygodniowy płód ruchów ziewania i przeciągania się, które stanowią podstawę utrwalenia tych gestów w późniejszym życiu. Mniej oczywiste wydaje się poszukiwanie kontynuacji wczesnych wzorów aktywności lokomocyjnej w kolejno opanowywanych, sprawnościach. Na tej zasadzie można wiązać pełzanie sześciomiesięcznego niemowlęcia oraz ruchy towarzyszące chodzeniu w postawie wyprostowanej z odruchem „przebierania nogami”, który występuje, gdy podtrzymuje się nowo narodzone dziecko w postawie pionowej. Można jednak doszukiwać się analogii między tym odruchem a ruchami płodu, które chroniły przed przywarciem do ściany macicy (Thelen, 1984).
Obserwacje nad zachowaniami płodu zrewolucjonizowały dotychczasowe spojrzenie na świat rodzącego się dziecka. Możliwe, że do ogólnej bezradności niemowlęcia przyczynia się nagła zmiana środowiska z chwilą narodzin, pierwsze wrażenie związane z ciężarem własnego ciała, szybki wzrost, nowe możliwości w zakresie kontroli ruchowej związane ze spostrzeganiem wzrokowym.
Okres życia śródmacicznego efektywnie przygotowuje dziecko do samodzielnego życia zarówno poprzez nabywanie umiejętności motorycznych, jak i kształtowanie wczesnych zdolności percepcyjnych.
3)ROZWÓJ MOTORYCZNY CZŁOWIEKA W PROCESIE ONTOGENEZY
Przemiany zachodzące w motoryczności ludzkiej postępują od wręcz rozbrajającej niezdarności noworodka i niemowlęcia, poprzez coraz bardziej sprawne i celowe ruchy dziecka, w pełni ukształtowane, ale dość schematyczne czynności osoby dorosłej, aż do nieuchronnego, wstecznego ubóstwa ruchowego starca. Człowiek rodzi się jako jednostka szczególnie nieporadna, która bez opieki osób dorosłych nie jest zdolna do przetrwania.
E.B.Hurlock ( „Rozwój dziecka” Wyd. PWN. Warszawa 1985r.) wskazuje, jakie są powody, które sprawiają, że właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem są psychologicznie i społecznie ważne:
- ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia psychicznego i fizycznego,
- dzieci mogą wyładowywać posiadaną w nadmiarze energię i przez to lepiej znoszą napięcia i frustracje (=katartyczna rola ćwiczeń),
- dobry rozwój ruchowy dziecka daje mu poczucie pewności, zadowolenia i własnej adekwatności,
- lepsza kontrola motoryczna i umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku indywidualną rozrywkę,
- właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, a nawet umożliwia dziecku zajmowanie roli przywódcy grupy,
- dziecko ruchowo sprawne ma większe szanse na poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę pojęcia własnego „ja”.
W procesach sterowania ruchami człowieka bardzo ważną rolę odgrywa układ nerwowy.
Ruchy dziecka sterowanie są najpierw przez jądra podkorowe, a później przede wszystkim przez ciało prążkowane kresomózgowia. W dalszej kolejności funkcje kierowania przenoszą się do dróg piramidowych oraz innych ośrodków korowych. Równocześnie, więc ze zmniejszaniem się znaczenia ośrodków podkorowych stopniowo doskonalą swoją strukturę i funkcje odpowiednie ośrodki ruchowe w korze mózgowej, (Spionek 1969; Sadowisk, Chmurzyński „Zaburzenia psychoruchowe rozwoju dziecka” Wyd. PIWN W-wa 1969r.;
„Zarys biologii, anatomii i fizjologii człowieka” Wyd. PWN W-wa 1989)
W obrębie zmian zachodzących w obwodowym układzie nerwowym na uwagę zasługują procesy mielinizacji włókien oraz inerwacji mięśni.
Mielinizacja polega na tworzeniu na skonach neuronów osłonki mielinowej wytwarzanej przez komórki Schwanna. Osłonka mielinowa jest naturalnym izolatorem włókien nerwowych przewodzących impulsy do mięśni. Proces ten zapobiega przenoszeniu się stanu pobudzenia na komórki sąsiednie. Milinizacja poprawia, więc szybkość przewodnictwa nerwowego oraz ogranicza zbędne przyruchy.
Proces motoryczny zależy również od zjawiska stopniowej inerwacji mięśni, która warunkuje uruchomienie impulsu nerwowego po drogach domięśniowych, co ma istotny wpływ na koordynację nerwowo-mięśniową i odgrywa decydującą rolę w opanowaniu przez dziecko poszczególnych czynności. Inerwacja kończy się około 6 roku życia i w dużej mierze warunkuje możliwość opanowania podstawowych czynności manualnych, manualnych, więc określa osiągnięcie przez dziecko etapu dojrzałości szkolnej (Demel, Skład
„Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów” Wyd. PWN W-wa 1970r.)
Na podstawie analizy dotychczasowego dorobku o motoryczności autorzy M.Demel i A. Skład (1970) sformułowali dekalog zasad rządzących rozwojem motorycznym człowieka:
• rozwój ruchów przebiega od reakcji ogólnych do specyficznych (aktywność zgeneralizowania poprzedza aktywność zlokalizowana),
• rozwój ruchów przebiega według następstw ceflokaudalnego (stopniowe zstępowanie od głowy ku innym częściom ciała),
• rozwój ruchów przebiega według następstwa proksimodalnego- odśrodkowego (stopniowo postępując od osi głównej ku innym częściom ciała)
• rozwój ruchów przebiega według następstwa cefalokaugalnego ( stopniowe postępując od osi głównej ku innym częścią ciała (rycina 5),
• rozwój ruchów przebiega od ruchów symetrycznych do asymetrycznych,
• łatwiejsze i wcześniejsze są ruch cykliczne niż acykliczne,
• rozwój motoryczny polega na wiązaniu sfery czuciowej ( sensorycznej) ze sferą ruchową (motoryczną)
• rozwój ruchowy polega na stopniowym opanowaniu ruchów i wdrażaniu ich do kontroli
• rozwój ruchów biegnie ku ich interioryzacji, u wywnętrzaniu i intelektualizacji,
• ruch odbywa się na zasadzie asocjacji i dysocjacji, syntezy, i analizy,
• rozwój motoryczny wspierany jest najpierw przez proprioreceptory i tangoreceptory, później przez telereceptory.
Proces rozwoju i dojrzewania układu nerwowego określa możliwość opanowania przez dziecko sprawności ruchowych. Dopóki układ nerwowy i mięśnie dziecka nie są dobrze rozwinięte, nie są dobrze rozwinięte, nie mogą również dać bardziej trwałego efektu.
WIEK NOWORODKOWY- NIEMOWLĘCY
A) FIZYCZNY ROZWÓJ DZIECKA W PIERWSZYM ROKU ŻYCIA
Noworodkiem donoszonym nazywamy dziecko urodzone po upływie 270 dni od chwili zapłodnienia. Przeciętna waga donoszonego noworodka waha się 2800 do 3500g. a długość około 50 - 52 cm. Proporcje ciała noworodka są odmienne od proporcji ciała dzieci starszych; głowa jego i wielkość jego mózgu jest stosunkowo duża, twarz stosunkowo mała, tułów długi a kończyny krótkie.
Układ kostny noworodka nie osiągnął jeszcze swoje ostatecznej postaci, ma w znacznej mierze budowę włóknisto-chrząstkową, zawiera niewielką ilość soli mineralnych. Na sklepieniu czaszki, w miejscu zetknięcia się kości ciemieniowych i czołowej znajduje się ciemiączka duże (=przestrzeń wypełniona miękką tkanką włóknistą), natomiast w miejscu połączenia kości ciemieniowych z potyliczną położone jest ciemiączko małe. Obydwa ciemiączka mają duże znaczenie dla rozwoju czaszki. W miarę wzrostu czaszki niemowlęcia szwy i ciemiączka kostnieją i zarastają (szwy – połączenia kości czaszki: wieńcowe- kość czołowa z ciemieniowymi, strzałowymi- dwie kości ciemieniowe, węgłowe- kości ciemieniowe z potyliczną).Ciemiączko małe zarasta w pierwszym kwartale życia, a ciemiączko duże okoo15 miesiąca.
Układ nerwowy. Waga mózgu noworodka w stosunku do wagi ciała jest duża w ciągu pierwszego roku życia zwiększa się jednak więcej niż dwukrotnie (średnia waga mózgu noworodka wynosi 380g, dziecka dziesięciomiesięcznego około 730g, a półtorarocznego około 985g.). Tkanka mózgowa jest niedostatecznie histogcznie zróżnicowana, wypustki neuronów są słabo wykształcone, a drogi przewodzone niedojrzałe. Jak wykazują badania histologiczne w korze mózgowej niemowlęcia nie mamy do czynienia ze wzrostem liczby komórek, lecz przed wszystkim z nich zmianami jakościowymi.
Układ mięsiniowy. Włókna mięśniowe są cienkie, a siła ich skurczu niewielka, co spowodowane jest faktem, iż układ ten nie jest rozwinięty całkowicie pod względem anatomicznym.
Układ krążenia, skład krwi, przewód pokarmowy, układ moczowy i gruczoły dokrewne. W pierwszym roku życia ulegają licznym przekształceniom, dokonującym się pod wpływem nowego środowiska. Okres „przełomowy” noworodka kończy się z chwilą, kiedy jego organizm przystosowuje się do zmienionych warunków odżywiania, oddychania, wydalania zbędnych produktów przemiany materii, utrzymania stałej temperatury ciała i innych procesów związanych z metabolizmem wewnątrzustrojowym.
Tempo wzrastania niemowlęcia jest wolniejsze niż płodu. Średnio niemowlę przebywa na wadze w ciągu:
I kwartału – 30g dziennie
II kwartału - 20g dziennie
III kwartału- 15g dziennie
IV kwartału- 12g dziennie
Wzrost niemowlęcia odbywa się przede wszystkim przez wzrost tkanki tłuszczowej, muskulatury i kośćca. W czasie wzrastania zmieniają się proporcje ciała niemowlęcia. Powiększenia się obwód klatki piersiowej w stosunku do obwodu głowy, powiększa się twarz i wydłużają się kończyny.
B) ROZWÓJ NIEMOWLĘCIA W I KWARTALE ŻYCIA- ogólna charakterystyka.
Stosunek noworodka do otaczającego świta regulowana jest przede wszystkim w drodze odruchów bezwarunkowych, bezwarunkowych postaw, których leżą ośrodki podkorowe mózgowia.
Odruchy bezwarunkowe możemy podzielić na:
- odruchy wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego, do których między innymi należą:
• Odruch źrenicowy (= zwężenie źrenic oka pod wpływem światła),
• Odruch mrugania (=zamykanie powiek pod wpływem dotknięcia rogówki),
• Krzyk (pierwszy krzyk noworodka jest reakcją bezwarunkową na dopływ powietrza do płuc, dalszy krzyk jest reakcją bezwarunkową na bodźce zewnętrze i wewnętrzne),
• Ssanie, kichanie, kaszel, wydalanie moczu, kału, i inne,
• Oddychanie normalne u noworodka i niemowlęcia, a patologiczne u człowieka dorosłego Np.:
• Odruch Babińskiego- przy podrażnieniu podeszwy stopy u noworodka i niemowlęcia duży palec podnosi się do góry, a u człowieka zdrowego podrażnienie podeszwy stopy powoduje zgięcia wszystkich palców w dół. Dodatni odruch Babińskiego Babińskiego człowieka dorosłego świadczy o patologii ośrodkowego układu nerwowego,
- odruchy występujące tylko u noworodka:
• Odruch chwytny- przy dotknięciu wewnętrznej powierzchni dłoni noworodka, dłoń jego zaciska się
• Odruch toniczno-szyjny-, gdy noworodek leży na wznak i przekręcamy mu głowę w prawa ręka wyprostowuje się, a lewa kurczy, również, gdy noworodkowi podnosi głowę do góry – to kończyny się podnoszą, a przypuszczaniu głowy- kończyny się opuszczają,
• Odruch Moro (= odruch obejmowania) – nagłe szarpnięcia dziecka, silny, hałas, światło wywołują ruch wyprostowany kończyn górnych i zbliżania się do tułowia,
• Odruch oczno- karkowy (= odruch Peipera)- nagłe działanie silnego światła na oko noworodka powoduje cofnięcie główki.
Już w komorze mózgowej dziecka dwu- i trzymiesięcznego tworzą się liczne związki czasowe, a zachowanie jego staje się coraz bardziej złożone. Stwierdzono, że proces myelinizacyji niezakończony w chwili, gdy dziecko przychodzi na świat posuwa się szybko na przód w pierwszych miesiącach jego życia. Najszybciej dojrzewają okolice ruchowe i czuciowe wokół bruzdy centralnej, później tylne partie kory mózgowej, wreszcie okolice skroniowe. Kolejność tworzenia się odruchów warunkowych dziecka w pierwszych miesiącach jego życia w zależności od receptora, na który działa bodziec warunkowy, przedstawia się w świetle eksperymentalnych badań Kastkina następująco:
• Najpierw wytwarzają się odruchy warunkowe, przez których tworzeniu działano bodźcami warunkowymi na receptory przedsionkowe,
• W dalszej kolejności wytwarza się te odruchy, do których wytworzenia użyto bodźców działających na receptor słuchowy, później wzrokowy i skórny- dotykowy.
Zanim u dziecka wytworzyły się silny i trwały odruch warunkowy, proces warunkowania przechodził przez kilka stadiów:
• Stadium reakcji niespecyficznej – bodziec warunkowy powoduje ogólną reakcję orientalną,
• Stadium zahamowania innych reakcji (ruchów, krzyków i innych).
Istnieją dowody na to,że podstawowe systemy podejmujące funkcję z chwilą urodzenia dziecka lub jeszcze wcześniej. Tuż po urodzeniu dziecko wykazuje preferencję w zakresie dźwięków, smaków, zapachów i obrazów.
FUNKCJONOWANIE ZMYSŁÓW
Wzrok
Zanim niemowlę osiągnie wiek trzech miesięcy, proces akomodacji w soczewkach nie zachodzą prawidłowo, co sprawia,że wzrok dziecka ogniskuje się na długość około 21cm. Tak się składa, że jest dystans dzielący twarz matki od dziecka podczas karmienia. Dziecko zaraz po urodzeniu jest zdolne do odróżniania jednolicie szarej powierzchni od powierzchni pokrytej biało czarnymi pasami o szerokości 2,5cm. Przesuwanie tych pasów dostarcza danych o możliwościach wzrokowych różnicowania obiektów na tym etapie rozwoju. Wiadomo również ,że dziecko od początku rozróżnia barwy i prawdopodobnie spostrzega przestrzeń jako trójwymiarową , tak jak człowiek dorosły, lecz nie daltonista ( daltonizm = choroba dziedziczna, dziedziczona wraz z chromosomem płci –X ). Widzenie stereoskopowe - binokularne rozwija się przede 13 tygodniem, dlatego noworodek nie dostrzega głębi. Częściowo winę za to ponosi niedoskonałość procesu konwergencji (=kierowanie obu osi wzrokowych ma przedmiot- im bliżej znajduje się obiekty, tym kąt konwergencji jest większy), a częściowe zmiany zachodzące w pierwszych tygodniach w soczewce, które odprowadzają do równoległego ustawienia obu osi wzrokowych. Winne jest też „dostrajanie się” obszaru kory wzrokowej do uzyskiwania spójnej informacji na podstawie sygnałów przysłanych z obu oczu (=widzenia binokularnego). Prowadzone badania wykazały, że dla prawidłowego widzenia binokularnego szczególne znaczenie mają wczesne doświadczenia związane z odbiorem bodźców wzrokowych. Istnieje ograniczony okres wrażliwości, w którym komórki układu wzrokowego uczestniczące w widzeniu binokularnym pod wpływem odpieranych impulsów wzrokowych, mogą pomyślnie przejść okres „dostrajania się”.
U niemowlęcia ruchy gałek ocznych odbywają się w podobny sposób jak u dorosłego. Przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt towarzyszą tak zwane ruchy kaskadowe. Początkowo oczy niemowlęcia wykonują serię sakkadowych, jeżeli chce ono skupić wzrok na nowym obiekcie. Płynność mniej więcej pojawia się wieku dwóch miesięcy. Badania nad percepcją wzrokową niemowląt prowadził Atkinson i Braddick (1989)
Słuch
Układ słuchowy podejmuje swoje funkcje jeszcze przed narodzinami dziecka. Ucho wewnętrzne osiąga swój kształt typowy dla człowieka dorosłego przed dwudziestym tygodniem ciąży, ucho środkowe, odpowiedzialne za przewodzenie dźwięku- przed trzydziestym siódmym tygodniem ciąży, chociaż jego rozmiary kształt zmieniają się aż do osiągnięcia wieku dorosłego, podczas, gdy ucho wewnętrzne osiąga właściwą wielkość w dziewiątym roku życia. Wydaje się oczywiste, iż dziecko przed urodzeniem zapoznaje się ze światem Dźwięków, chociaż ze względu na wypełnienie ucha środkowego płynem owodniowym, świat ten zacznie różnić się od tego, w którym będzie żyło po narodzinach. Do płodu dociera głos matki od głosu innej kobiety(De Casper, Fifer,1980).
Smak i powonienie
Niemowlęta wykazują samą awersję do gorczycy jak ludzie dorośli, wykazują wyraźne zadowolenie przy smaku słodkim (Steiner, 1976). W podobny sposób niemowlęta reagująca zapachy przyjemne (czekolada, mleko) i przykre (nieświeże jajka). W 1975 roku MaFarlane udowodnił, że sześciodniowe niemowlę rozpoznaje zapach matki.
Metody badania percepcji niemowląt
Stwierdzenie, że niemowlęta wykazuje preferencje przy wyborze obrazów wzrokowych, sugestie możliwości poddania tego zjawiska badaniom. Robert Fantz(1965) jest pionierem w tej dziedzinie. Opracowana przez niego metoda preferencji wzrokowych przenosiła przełom w rozumieniu świta percepcji niemowląt. Założenie tej metody jest bardzo proste. Dziecku pokazuje się dwa umieszczone w takiej samej odległości, a eksperymentator obserwuje ruch dziecka i mierzy łączny czas skupienia wzroku na danym obiekcie. Badania wykazały, że dzieci są bardziej zainteresowane obrazami wzorzystymi i żywej reagują na obrazy twarzy ludzkiej. Robert Fantz, wielokrotnie eksportował ten sam bodziec (=metoda habituacji), zakładając oswojenie dziecka z widokiem danego obiektu, a dopiero w momencie braku koncentracji dziecka na danym obiekcie prezentował mu inny, co, pozwoliło stwierdzić, że niemowlę dostrzega różnice między tym, co pokazuje mu się po raz pierwszy, a tym, co widział poprzednio. Metoda ta implikuje,że w pamięci dziecka już na bardzo wczesnym etapie rozwoju przechowywane są informacje o odbieranych bodźcach, ponieważ bazuje się w niej na powtórzeniach materiału percepcyjnego, którego znajomość wzrasta z każdą ekspozycją. Obecnie metodę tę stosuje się tylko w badaniach nad spostrzeganiem wzrokowym i funkcjonowaniem słuchu ( Kul, Meltzoff, 19860).
SPOSTRZEGANIE ZŁOŻONYCH CECH OBIEKTU
Stałość wielkości i kształtu obiektu są szczególnie istotnie w zakresie spostrzegania wzrokowego. Piageta zakłada, że warunkiem spostrzegania cech stałości kształtu i wielkości jest osiągnięcie pewnego stopnia koordynacji między wzrokiem a chwytem, co obrazuje powiedzenie o „chwycie jako nauczycielu wzroku”. Odmienny punkt widzenia reprezentuje James Gibbon (1966), który sądzi, że proces percepcji należy patrzeć jako aktywne poszukiwanie informacji, bez zakładania zależności między poszczególnymi zmysłami, w których jeden układ miałby przewagę nad innymi. Każdy ze zmysłów odbiera specyficzny rodzaj informacji, są również informacje, o których nie można powiedzieć, że adresowane są do jednego układu percepcyjnego. Gibson uważał, że percepcja niemowląt ukierunkowana jest na zdobycie orientacji w otaczającej rzeczywistości. Bower (1966) pierwszy pokazał, że zdolność dostrzegania stałości i wielkości obiektów jest rozwinięta już u trzymiesięcznego dziecka. Jego obserwacje potwierdziły badania Slatera (1990).
KORONACJA WZROKOWO – SŁUCHOWA
W 1961 roku Wertheimer pierwszy zwrócił uwagę na występującą u niemowlęcia synchronizację słuch ze wzroku, który przejawia się tym, że dziecko słysząc hałas zwraca wzrok w stronę, z której on pochodzi. Castillo i Butterworth (1981) uzupełnili te obserwację, stwierdzając, że niemowlę wypatruje odległych obiektów, aby zlokalizować źródło dźwięku, tak, więc słuch i wzrok od momentu urodzenia współdziałają ze sobą. W rzeczywistości jednak rozwój współdziałania obu układów jest bardziej złożony. Przez pierwsze dwa miesiące życia koordynacja ich działa jest właściwa, później coraz trudniej wywołać ruch gałek ocznych w odpowiedzi na dźwięki, aż w wieku pięciu miesięcy dochodzi do reaktywacji wspomnianej zależności. Powodem jest zachodząca w tym czasie reorganizacja systemów percepcyjnych stwarzająca podstawy rozwoju nowych zdolności.
Bushnell, Sai i Mullin (1989) stwierdzili, że pięciodniowe niemowlę preferuje widok matki nad widok i innej kobiety, nie należy, więc wykluczać, że wyniesione z okresu płodowego znajomość głosu matki, w połączeniu z wrodzoną tendencją do spoglądania w stronę źródła dźwięku, to wystarczająca podstawa, aby poznać istotne cechy wyglądu matki. W eksperymencie Spelke”a i Owsleya (1979) do dziecka, z głośnika ustawionego w połowie dystansu dzielącego rodziców, dobiegał nagrany głos matki. Gdy w eksperymencie uczestniczyło niemowlę przynajmniej trzymiesięczne, spoglądało ono w stronę matki.. Umiejętność ta odgrywa dość istotną rolę w rozwoju społecznym i emocjonalnym.
C) ROZWÓJ NIEMOWLĘCIA W II KWARTALE ŻYCIA
W drugim kwartale życia doskonalą się spostrzeżona dziecięce. W krzyku dziecka coraz częściej pojawiają się dźwięki wchodzącej w skład mowy ludzkiej. Reakcja głosowe mają jednak charakter reakcji bezwarunkowej i nazywane są gruchaniem . Gruchanie ma duże znaczenie dla dalszego rozwoju mowy dziecka, umożliwia, bowiem wytwarzanie w jego korze mózgowej licznych połączeń między komórkami analizatora kinetyczno – ruchowego mowy a komórkami analizatora słuchowego. Związki te odgrywają istotną rolę w drugim etapie gaworzenia, które pojawia się trzecim kwartale życia. Niemowlę na początku drugiego kwartału wyciąga coraz częściej rączki do przyciągających do wzrokiem przedmiotów, co staje się wstępem do dalszego rozwoju chwytania. Sześciomiesięczne niemowlę chwyta już przedmioty pod kontrolą wzroku, jednak ma jeszcze trudności, ponieważ poszczególne przedmioty spostrzega z tłem, na którym się znajdują.
Zjawisko to oznaczona mianem synkretyzmu dziecięcego ( w Polsce zagadnieniem tym się zajmowali się ST. Szaman, ST.Baley i A. Wyczlińska
„ O rozwoju języka i myślenia dzieci” Wyd. W-wa PWN 1968r, ; „ Psychologia wychowawcza w zarysie Wy. PWN W-wa 1967r.)
Dziecko czteromiesięczne w pozycji na brzuszku unosi główkę i barki, a dziecko pięciomiesięczne siada samodzielnie opiera się w tej pozycji „na brzuszku” podpiera się kolankami ( rycina 4).
D) ROZWÓJ NIEMOWLĘCIA W III KWARTALE ŻYCIA
Spostrzeżenia niemowlęcia coraz częściej łączą się z rozwojem jego działalności ruchowej, której podstawę stanowią połączenia między analizatorami wzrokowymi, słuchowymi, a analizatorami kinetyczno – ruchowymi, co warunkuje lepsze przystosowania ruchów dziecka do otaczającej je rzeczywistości i coraz sensowniejszych w niej działanie.
Początkowo dziecko chwyta przedmiot całą garścią (=chwyt małpi – duży palec pozostaje w jednej płaszczyźnie z pozostałymi, nie przeciwstawiają się im) W miarę doskonalenia się czynności manipulacyjnych, dziecko zaczyna przeciwstawić kciuk pozostałym palcom – chwyt pestkowy.
W okresie tym w korze mózgowej niemowlęcia istnieją już liczne połączenia między poszczególnymi analizatorami – co jest fizjologiczną podstawą spostrzeżeń. Okres ten pod względem rozwoju mowy nazywany jest okresem gaworzeniem właściwego. Dziecko wymawia poszczególne sylaby, a nawet tworzy z nich dwuczłonowe łańcuchy, które jednak nie są jeszcze wyrazami.
ROZWÓJ MOWY
Obecnie przyjmuje się, że przyswajania języka odbywa się na drodze mechanizmu uwarunkowanego dziedzicznie . Przy przyjęciu tego stanowiska przyswajanie języka decyduje wiele procesów, z których części można obserwować we wczesnym dzieciństwie. Natomiast pozostała część pojawia się dopiero z osiągnięciem pewnego rodzaju procesów poznawczych. Do wczesnych umiejętności poprzedzających pojawienie się mowy należy wrażliwość na dźwięk i towarzyszące temu gruchanie. Pierwsze zabawy z matką, dostrajanie się niemowlęcia do nastroju matki, radosne zwracanie się ku tym samym wydarzeniom tworzy podstawy, na których może rozwinąć się komunikacja językowa (Butterworth, Grover, 1989, Harris, 1992). Coraz sprawniejszy system motoryczny pozwala na swobodną artykulację i opanowanie repertuaru gestów, podczas gdy rozwój poznawczy służy wykorzystywaniu tych nowych umiejętności w sposób intencjonalny w zachowaniach komunikacyjnych, takich jak wykazywanie czy mówienie. Większości dzieci rozumie słowa pojedyncze, gdy osiągnie wiek dziewięciu miesięcy, natomiast samodzielnie zaczynające wypowiadać mniej więcej trzy miesiące później. Dalszy rozwój mowy następuje bardzo szybko. Dzieci poznają nazwy przedmiotów i poszerzają zasób słownictwa bardzo szybko.
Słowa wiążą się nie tylko z przedmiotami, ale również czynnościami i sytuacjami życiowymi. Na razie wiążą się tylko z niektórymi formami aktywności ruchowej dziecka. Całokształt ruchowej działalności niemowlęcia w tym wieku odbywa się jednak jeszcze bez udziału drugiego układu sygnałów. sygnałów trzeba podkreślić,że sprawność ruchowa dziecka wyraźnie rozwija: niemowlę swobodnie siedzi, zaczyna raczkować, a pod koniec dziewiątego miesiąca próbuje stawać opierając się o krawędzie rożnych sprzętów ( rycina 4).
Dziecko w tym wieku potrafi trzymać po jednym przedmiocie (Bogdanowicz
„ Od noworodka do przedszkolaka” Wyd. Państwowy Zakład Wyd. Lekarskich W-wa 1979) każdej rączce i naśladuje niektóry ruch człowieka. Pod koniec trzeciego kwartału życia potrafi wykonać najprostsze czynności na polecenie słowne dorosłego Np.: pomachaj rączką. Bogdanowicz pokreślą, że na początek trzeciego kwartału zmniejsza się znacznie odruchów warunkowych, związanych bezpośrednio z bezwarunkowymi odruchami pokarmowymi i obronnymi w zachowaniu niemowlęcia, co prawdopodobnie wiąże się faktem, że otoczenie ludzi dorosłych dba o zaspokojenie potrzeb dziecka. Coraz większe jednak znaczenie zaczynają w życiu dziecka odgrywać odruchy warunkowe
OKRES PONIEMOWLĘCY
A) OGÓLNA CHAREKTERRYSTYKA WIEKU PONIEMOWLĘCEGO
Okres poniemowęcy rozpoczyna się na przełomie 1 i 2 roku życia i trwa mniej więcej dwa lata. Jest to okres dalszego intensywnego rozwoju psychoruchowego. Umiejętność samodzielnego chodzenia otwierania przed dzieckiem nowe perspektywy poznawania otaczającej rzeczywistości, natomiast wzrasta sprawność manipulacyjna pozwala dziecku na bardziej celowe i skuteczne działania. Zabawy manipulacyjne i ruchowe stanowią typowy dla tego okresu rodzaj działalności dziecka, łączą one, bowiem ogólną ruchliwość całego ciała z aktywnością rąk i palców skierowaną na zabawki i inne przedmioty. Istotnym typem motoryki dziecka są ruchy narzędziowe (= praksje), dzięki którym przyswaja sobie ono podstawowe czynności z zakresu samoobsługi Np.: ubieranie bucików, posługiwanie się kubkiem czy łyżeczką. W drugiej połowie wieku poniemowlęcego rozpoczynają się zabawy tematyczne i konstrukcyjne, często związane z naśladownictwem osób dorosłych, co świadczy o wzrastaniu roli procesów poznawczych w działaniu.
Najważniejszym osiągnięciem dziecka w tym wieku jest jednak opanowanie mowy, która zmienia sposób percepcji rzeczywistości i wpływa na przebieg procesów myślowych, oczywiście służy również jako narzędzie komunikowania się. Dzięki rozwojowi mowy dziecko staje się bardziej podatne na wpływy wychowawcze, uczy się kierować własnym postępowaniem, co jest bardzo istotne w kształtowaniu pożądanych nawyków w jego zachowaniu.
B) ROZWÓJ FIZYCZNY DZIECKA
Prawidłowy rozwój fizyczny małego dziecka wyraża się między innymi stałymi, odpowiednim do wieku powiększeniem ciężaru i wysokości ciała.
Najintensywniejszy przyrost występuje w pierwszych trzech latach życia dziecka, przy czym, dziecka między 1a 3 rokiem życia obserwujemy się stosunkowo szybki wzrost wysokościowy. Pod koniec trzeciego roku zaczyna częściowo znikać obfita poprzednio tkanka tłuszczowa, co sprawia, że dziecko smukleje a sylwetka wydłuża się. Obwód klatki piersiowej staje się większy od obwodu główki. W miarę wzrostu dziecka postępuje proces kostnienia. Ponieważ wpływ na rozwój fizyczny wywiera zmiana podstawy ciała z leżącej na stojącej, co ma zasadnicze wpływ na układ kostny, mięśniowy i oddechowy. Ustalają się fizjologiczne krzywizny kręgosłupa, a obręcz biodrowa poważnie się wzmacnia. W oddychaniu coraz większy udział bierze klatka piersiowa, jednak rola brzusznego i piersiowego toru oddychania ciągle jest jeszcze dominujący. Już w okresie niemowlęcym wyrastają u dziecka pierwsze ząbki mleczne; są to siekacze. Kolejność pojawiania zębów pojawia się na przemian, co przedstawia ryc. 6. pod koniec trzeciego roku życia uzębienie mleczne jest już pełne, co umożliwia dziecku prawidłowe żucie pokarmu.
C) ROZWÓJ RUCHOWY DZIECKA
W drugim roku życia ostatecznie ustala się postawa stojąca, a chód staje się podstawowym sposobem przemieszczania się w przestrzeni. Występujące u dziecka zmiany w chodzeniu dotyczą nie tylko motorki kończyn dolnych, lecz również postawy całego ciała w czasie chodzenia, część występujących w tym czasie ruchów określa się mianem współruchów (=synkiezji). Kroki dziecka 13 i 14 miesięcznego są krótkie i nieregularne, co świadczy o braku automatyzacji i koordynacji ruchowej. W miarę rozwoju dziecka kroki dziecka się wydłużają, maleje liczba zbędnych ruchów, natomiast wzrasta, liczba tych ruchów kończyn górnych i tułowia, które pomagają utrzymać równowagę podczas chodzenia. W trakcie drugiego roku życia chód staje się dość swobodny (ryc.4). dziecko zaczyna też nosić różne przedmioty, co ma związek z doskonaleniem się równowagi a więc umiejętność balansowania własnym ciałem. Około 16-18 roku życia dziecko potrafi już pokonywać przeszkody. Na przełomie drugiego i trzeciego roku życia pojawia się w biegu nieznaczna faza lotu, co wiąże się ze zdolnością wykonywania skoków. Mniej więcej w tym samym okresie ujawnia się umiejętność wykonywania zrzutów, przy czym technika wykazuje jeszcze istotne braki w zakresie koordynacji poszczególnych części ciała. W trzecim roku życia obserwuje się zaczątki tworzenia kombinacji, np.: biegi i skoku oraz rzutu i chwytu( Walański, Parizkova „Sprawność fizyczna i rozwój człowieka” Sport i Turystyka 1976r.). Rozwój motoryki w tym okresie jest ściśle związane z opanowaniem mowy i stopniowym przechodzeniem już od myślenia konkretno- obrazowego do myślenia abstrakcyjnego. Na przełomie 2 i 3 roku życia pojawią się apraksje- ruch celowe, zgodnie z przeznaczeniem przedmiotu (Dzierżanka-Wyszyńska „ Rozwój psychomotoryki małego dziecka kształtowanie nawyków posługiwania się przedmiotami codziennego użytku”). Chociaż w wychowaniu fizycznym jako takim – apraksje grają rolę podrzędną, to jednak dla rozwoju motoryczności w ogóle, a zatem również motoryczności gimnastycznej i sportowej mają ogromne znaczenie ( S.Szuman „Psychologia wieku dziecięcego Wyd. Nasz Księgarnia W-wa 1946). Dziecko uczy się świata stopniowo przechodząc od prymitywnych czynności często manipulacyjnych do zabaw konstrukcyjnych. Doskonali się inteligencja, pamięć, koncentracja uwagi i wyobraźnia twórcza małego dziecka. Precyzja ruchów wykonywanych przez dziecko możliwa jest dzięki zestrojeniu ruchów rąk ze spostrzeżeniami, czyli dzięki koordynacji wzrokowo- ruchowej.
D) ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH
Na rozwój spostrzeżeń dziecka ogromny wpływ wywiera wzrastająca stale jego sprawność ruchowa. Dziecko dąży do realizacji coraz bardziej złożony zdań, a swoich spostrzeżeń wyodrębnia przede wszystkim te cechy przedmiotów, które są ważne ze względu na określony cel wykonywanej czynności. U niemowlęcia zasadniczą rolę w poznaniu świata odgrywały kotaktoreceptory, natomiast w wieku poniemowlęcym coraz większe znaczenia nabierają, telereceptory, przede wszystkim zaś wzroku i słuchu. Aby w wieku dwóch czy trzech lat poznać przedmioty wystarczy go obejrzeć nawet z pewnej odległości. Fizjologiczne podstawy spostrzeżeń stają się w tym okresie wytworzone uprzednio i stale aktualizowane i utrwalane powiązania między analizatorami: kinetyczno- ruchowym, dotykowym i węchowym, a wzrokowym i słuchowym. Wystarczy pobudzenie jednego analizatora, aby uaktywniać całą dynamiczną strukturą spostrzeżeniową np.: na widok jabłka wiążę się z przypomnieniem jego smaku, zapachu, kształtu, itp.
Kontemplacja przedmiotu (= jego bierne oglądanie) w wieku poniemowlęcym różni się zasadniczo od kontemplacji w pierwszych miesiącach okresu niemowlęcego, kiedy dziecko nie umiejąc chwycić przedmiotu podążało za wzrokiem. Kontemplacja przedmanipulacyjna polega na zebraniu przez dziecko poszczególnych obrazów wzrokowych, niezwiązanych jeszcze w pełną strukturą spostrzeżeniową. Kontemplacja pomanipulacujna polega na posługiwaniu się obrazem jako sposobem ożywienia wytworzonej uprzednio –dzięki własnej +aktywności dziecka – całościowej struktury spostrzeżeniowej. Rozwój spostrzeżeń dziecka polega na coraz bardziej precyzyjne i coraz bardziej złożonej syntezie tych podniet, które działają w postaci bodźców kompleksowych na narządy zmysłowe dziecka, przede wszystkim zaś na dotyk, wzrok i słuch. Bardzo poważny na dynamiczną strukturę dziecięcych spostrzeżeń wywiera rozwój mowy, zwłaszcza bierne i czynne przyswajanie sobie słów określających nazwy przedmiotów, ich części składowych, cech specyficznych oraz stosunków zachodzących między poszczególnymi przedmiotami (pod, nad, wyżej, niżej, większy, mniejszy). Dzięki słowom dziecko dokonuje pierwszych porównań i wyodrębnienia różnice między przedmiotami ( mały- duży, wysoki-niski), uczy się nie tylko uogólniać za pomocą nazwy, określając podobne przedmioty tę samą nazwą, ale również dzięki nazwie uczy się oddzielać i abstrahować daną cechą od konkretnego obrazu przedmiotu (Szaman „Rola działania w rozwoju umysłowym małego dziecka Wyd. Ossolineum 1955r.). Umieć spostrzegać dany przedmiot – umieć analizować, czyli wyodrębniać jego części składowe i syntezować, czyli łączyć je w całość. Rozwój spostrzeżeń dziecka jest, więc z jednej strony związany z rozwojem jego aktywności ruchowej, z drugiej zaś rozwojem mowy i myślenia.
E) ROZWÓJ UWAGI, PAMIĘCI I WYOBRAŹNI
Pamięć, uwaga, czy wyobraźnia małego dziecka są ściśle związane z całokształtem jego procesów poznawczych. Uwaga małego dziecka jest uwagą mimowolną, mało podzielną, bardzo ograniczony zakres, słabą koncentrację i przerzutność. Dziecko w pierwszych latach swego rozwoju nie potrafi świadomie odwrócić uwagi od jednych zjawisk, aby zaobserwować inne. Uwaga jego samorzutnie przenosi się do przedmiotu na przedmiot i łatwo ulega rozproszeniu. W miarę jego rozwoju dziecko coraz dłużej potrafi się zajmować daną czynnością oraz skierowuje aktywnie swoją uwagę na dane zjawisko, np.: obrazek w książce, bawiącego się kotka lub inne. Dziecko w 3 roku życia może utrzymywać swoją uwagę na danej zabawie przez około 20 -35 minut, natomiast na monotonnej czynności przez około 17 minut .
Pamięć ma w pierwszych latach życia, podobnie jak uwaga ma charakter mimowolny.
Dziecko zapamiętuje jednak stosunkowo szybko i trwale to, co zwróci na siebie jego umowę. Dziecko łatwiej zapamiętuje to, co dla niego zrozumiałe, jednakże duża plastyczność układu nerwowego małego dziecka pozwala mu zapamiętywać w sposób mechaniczny również i takie treści, których w danej chwili nie jest zdolne zrozumieć. Dziecko w wieku poniemowlęcym posiada dużą zdolność przyswajanie sobie różnie ruchów między innymi drobnych ruchów narządów artykulacyjnych mowy, chociaż wymowa u dużej części dzieci wykazuje jeszcze pewne usterki, to jednak w zależności od otoczenia, w którym dziecko przebywa, zdolne jest ono w ty okresie przyswoić sobie podstawy fonetyczne każdego języka. Dziecko 2,3 letnie nie potrafi jeszcze lokalizować swoich wspomnień w czasie, lecz doskonale zapamiętuje i potrafi przechowywać w pamięci przez długie miesiące, a nawet nieraz lata, zarówno przykre jak i przyjemne przeżycia; stanowi to jeden z poważnych czynników kształtowania się jego podstawy uczuciowej. Ściśle związana ze spostrzeżeniami jest wyobrażania dziecka, która w tym jest silnie związana z realnie przeżytymi doznaniami i bardziej zbliżona jest do niedokładnych przypomnień niż do twórczych, świadomych przekształceń uprzednio spostrzeżonych elementów.
F) ROZWÓJ MOWY
Na przełomie 2 i 3 roku życia rozpoczyna się rozwój mowy właściwej, w której wyodrębnia się stadium wyrazu i stadium zdania (Karczmarek „Kształtowanie się mowy dziecka Wyd. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Poznań 1953r.). Istotnym osiągnięciem rozwojowy dziecka jest opanowanie elementarnego zasobu słów oraz podstawy systemu gramatycznego języka ojczystego. Z istoty porozumiewającej się ze swym otoczeniem głównie za pomocą gestów i mimiki, którym towarzyszą niekiedy dźwięki ( głużenie i gaworzenie), dziecko w ciągu 2 i 3 roku życia staje się osobą mówiącą, którą komunikuje się z innymi ludźmi nawiązuje z nimi kontakt werbalny. Słabo zróżnicowane, agramatycznie pierwociny mowy w pierwszym półroczu 2 roku życia uważa się etap przejściowy między gaworzeniem a, stadium wyrazu – etap ten cechuje posługiwanie się swoim swoistym językiem dziecięcym – mową autonomiczną, niepodobną do mowy otoczenia, chociaż w części opartąna strukturze języka ojczystego. W wieku poniemowęcym znaczenie słów stopniowo ustala się precyzje. Wzrost zasobu słownikowego i przyswajanie form gramatycznych umożliwia dziecku łączenie dwóch, dwóch potem większej liczby wyrazów w coraz dłuższe i bardziej zwarte wypowiedzi. Wzrost słownictwa i prawidłowy rozwój strukturalny mowy zależą w dużej mierze od właściwości jego procesów poznawczych oraz środowiska i wychowania.
G) ROZWÓJ MYŚLENIA
Pojęciowe myślenie w zaczątkowej postaci kształtuje się w okresie poniemowęcym, chociaż jest jeszcze wplecione w proces postrzegania i działania przedmiotowego. Rozwój myślenia w wieku poniemowęcym jest ściśle związane z rozwojem mowy. Rozwój znajomości słów i odpowiadających im pojęć możliwy jest jedynie na podstawie konkretnych doświadczeń dziecka, jego doskonalących się spostrzeżeń i coraz bardziej złożonych działań. Dziecko zaczyna tworzyć pierwsze pojęciowe uogólnienia, które początkowo opierają się na zewnętrznym podobieństwie przedmiotów. Często określa się, że pierwsze słowa dziecka są nierozerwalnie związane z jego spostrzeżeniami wzrokowymi. Na początku słowa wiążą się z przedmiotem, ze wzrokowym jego obrazem, a następnie z wyobrażeniem o przedmiocie. Wyobrażania zawiera w sobie pewną formę uogólnienia licznych spostrzeżeń na temat konkretnego przedmiotu. Pierwsze pojęcie dziecka to odzwierciedlenie danych w spostrzeżeniu pojedynczych przedmiotów oraz działań. Pojęcia te mają charakter pojęć- wyobrażeń. Słowa w tym okresie odzwierciedlają nie tylko istotne cechy przedmiotów, ale także cechy przypadkowe. W latach 30-tych L.S. Wygotski przeprowadził wnikliwe studium wzajemnych stosunków między myśleniem i mową. Jego zdaniem, od pewnego momentu oba te procesy przebiegają oddzielnie. Linie ich rozwoju krzyżują się i zabiegają ze sobą u dziecka w wieku ok. 2 lat. Kończy się wówczas okres „przedintelektualny” mowy, będący zarazem okresem „przejęzykowym” w rozwoju myślenia. Myślenie staje się myśleniem językowym., mowa zaś – mową intelektualną. Jedność tych procesów nie polega na tym, iż mowa służy do wyrażania myśli,lecz na tym, że myśl „dokonuje się w słowie”. Podobne stanowisko poniekąd J. Piaget, który poskreśla, że używanym początkowo przez dziecko słowom nie odpowiadają pojęcia, które są ściśle związane z sytuacją. Dziecko w okresie poniemowęcym i później (w okresie przedszkolnym) pozostaje na etapie myślenia pojęciowego. Widzi ono wspólne cechy przedmiotów, lecz nie potrafi tych cech „wydobyć”. Rozumowanie jego polega na „transdukcji”, tzn. na zestawieniu wniosków szczegółowych. Dziecko myśli „obrazami”. Nie umie posługiwać się w swym myśleniu indukcją ani dedukcją. S.Szuman zwraca uwagę, jaki duży wpływ mają czynności wykonywane przez małe dziecko oraz sytuację, których jest ono świadkiem, na rozwój jego pojęciowego myślenia „(…). Umysł dziecka rozwija się głównie na tle jego własnej działalności oraz obserwacji działalności innych ludzi –a nie podstawie biernego, kontemplacyjnego odzwierciedlenia rzeczywistości”. Rozwijająca się pamięć dziecka ułatwia mu rejestrowanie w umyśle większej ilości faktów w sposób względnie dokładny. Zapamiętywanie tego, co się zdarzyło, i przewidywanie tego, co może nastąpić, to dwa poważne elementy rozwoju dziecięcego myślenia. Stawiając ciągłe hipotezy i nieustannie je sprawdzając dziecko nie tylko zdobywa wiedzę o otaczającym świecie przedmiotów, istot żywych, zjawisk przyrody i stosunków społecznych, lecz również stopniowo usprawnia swoje myślenie. Dzięki rozwijającej się umiejętności przewidywań i wnioskowania dziecko stopniowo uczy się wybiegać myślą poza aktualne istniejącą sytuacją. Myśląc słownie dwu- trzyletnie dzieci „ myślą głośno”, monologizują. Obserwując zabawę oraz działalność małego dziecka w trakcie różnych czynnościach dnia codziennego, łatwo można zauważyć na temat tego, co robi w danym momencie lub, co będzie za chwilę robić. Dzięki tym wypowiedziom dziecko uczy się myśleć coraz lepiej, jaśniej, precyzyjniej.
Rozwój myślenia dziecięcego splata się, więc ściśle z rozwojem jego działalności, przede wszystkim zaś zabawą oraz rozwoje mowy, jak i również bogatszą wciąż wiedzą o otaczającej rzeczywistości.
H) ROZWÓJ UCZUĆ KONTAKTÓW SOPEŁECZNYCH I ZACZĄTKI
OSOBOWOŚCI
Wraz z rozwojem wyższych czynności nerwowych wpływ kory mózgowej na życie uczuciowe dziecka staje coraz większe. W wieku poniemowlęcym uczucia dziecka są zamienne,a reakcję uczuciowe, reakcje uczuciowe gwałtowne. Emocjonalność małego dziecka jest jeszcze nieustabilizowana i niezrównoważona. Uczucia dziecka w 2 i 3 roku życia rozwijają się w ścisłym powiązaniu z jego działalnością z jego potrzebami, drążeniami oraz zainteresowaniami, są, więc ściśle uzależnione od środowiska i procesu wychowania. Życie uczuciowe dzieci, podobnie jak ich całe życie psychiczne staje się coraz bardziej zróżnicowane. Jeżeli dziecko jest zdrowe, ma właściwie uregulowany tryb życia, a wszystkie potrzeby, zarówno psychiczne i biologiczne, zaspokojone – jest ono pogodne i pełne naturalnej w tym wieku radości życia. Ścisła zależność ogólnego nastroju małego dziecka od jego stanu psychicznego obserwujemy podczas jego choroby.
Ścisłe rozwojem uczuciowym przebiega rozwój kontaktów społecznych. W miarę rozwijającej się sprawność lokomocyjnej dziecko zdobywa coraz większej swobodę pokonywaniu przestrzeni a utrwalona jeszcze w okresie niemowlęcym potrzeba więzi emocjonalno-uczuciowej z dorosłym składania je do poszukiwania towarzystwa najbliższych, pochodzenia, uśmiechania się do nich a w późniejszych miesiącach również i do zgadywania. Pozytywny kontakt z otoczeniem nie zbędnym warunkiem rozwoju mowy dziecka. Zależność jest ta dwukierunkowa, bowiem rozwój mowy wpływa na rozwój kontaktów społecznych, a rozwój kontaktów na rozwój mowy. Kontakt słowno – społeczny jest jednak z reguły poprzedzony kontaktem o charakterze działania przedmiotowego. Nie rozumiejąc jeszcze słów dziecko uczy się współdziałać z dorosłym zarówno w zabawie, jaki czynnościach dnia codziennego. Na początku 2 roku życia w zaczątkowym kontaktach dziecka z rówieśnikami przeważa nastawienie orientacyjno – badawcze charakterystyczne dla tego okresu rozwojowego. Dziecko poznać swojego rówieśnika, dotyka go, pociąga za ubranie.pierwsze formy kontaktów pozwala dziecku zebrać pierwsze doświadczenia natury społecznej. Rówieśnik często reaguje w sposób bardzo specyficzny, odpycha dziecko, szybko, więc dochodzi do próby sił, której rezultaty ustalają rodzaj początkowych kontaktów między dziecimi
Osobowość dziecka jest złożoną strukturą opartą na wzajemnych zależnościach różnych cech od siebie i specyficznej ich hierarchii, która sprawia, że cechy dominujące, inne zaś podrzędne. W psychologii rozwojowej przyjmuje się na ogół,iż:
• Osobowość małego dziecka odznacza się ogromną plastycznością;
• Osobowość małego dziecka kształtuje się różnie w zależności od warunków środowiskowych, w których dziecko oraz procesu wychowawczego;
• W ciągu pierwszych lat życia kształtują się te podstawy osobowości dziecka, które w poważny sposób zdecydują o jego dalszym rozwoju.
6) WIEK PRZEDSZKOLNY
Wiek przedszkolny obejmuje okres życia dziecka od trzech lat do siedmiu lat. Wyróżniamy w nim trzy fazy
• Faza wczesna od 3 lat do 4 lat;
• Faza średnia- od 4 lat do 5 lat i 6 miesięcy,
• Faza późna od 5 lat i 6 miesięcy do 7 lat
Dzieci w fazie pierwszej są jeszcze stosunkowo mało samodzielne i wymagają opieki dorosłych w czasie wykonywania podstawowych czynności życiowych ( mycie, ubierania się). W wieku 3 – 4 lat dzieci znajdują się w stadium myślenia sensoryczno-motorycznego, rozwiązują zadania w płaszczyźnie manipulacyjnej i ruchowo- spostrzeżeniowej. Wyobraźnia dziecka jest już dość dobrze rozbudzona, co przejawia się w podejmowaniu różnych ról podczas zabawy tematycznej lub w bazgrołach, którym dziecko nadaje odpowiednie znaczenie. Zabawy są dość krótkie, proste, gdyż dziecko nie potrafi koncentrować uwagi przez dłuższy czas i szybko zmienia przedmiot swoich zainteresowań. Chwiejność uczuciowa oraz duża wrażliwość dziecka na zmiany w otoczeniu społecznym sprawiają, że trzylatek może mieć trudności w przystosowaniu się do trybu życia w grupie rówieśników.
W fazie średniej dzieci już są bardziej samodzielne i zaradne, nawiązują przyjazne i życzliwe kontakty z rówieśnikami, garną się do grupy i chętnie podejmują zabawy z rówieśnikami. Dziecko wkracza w wiek pytań, staje się uporczywym badaczem i odkrywcą otaczającej je rzeczywistości. Rozkwit wyobraźni i fantazji oraz szybkie postępy w dziedzinie mowy i myślenia pozawalają mu na wysuwanie wciąż nowych problemów, na które sam jeszcze nie potrafi jeszcze sam znaleźć odpowiedzi. Aktywność intelektualna dziecka współistnieje z praktycznym, realnym działaniem na przedmiotach, z różnorodnymi zabawami ruchowymi, konstrukcyjnymi i tematycznymi. Dziecko w tym wieku jest żywe i ruchliwe, jego doświadczenia ruchowe, sensoryczne i umysłowe są coraz szersze, ale poznanie otaczającej rzeczywistości wciąż powierzchowne, bo dziecko nie chwyta jeszcze istoty faktów i zdarzeń, nie ujmuje wielu związków logicznych, jakie je łączą.
W zachowaniu dzieci w wieku 5 – 7 lat przejawiają wszystkie charakterystyczne właściwości rozwojowe okresu przedszkolnego, jak również zalążki nowych cech, które rozwiną się w dalszej fazie – w młodszym wieku szkolnym. Sześciolatek przejawia żywe zainteresowanie światem przyrody oraz niektórymi zjawiskami życia społecznego, poznaje więcej własności konkretnych przedmiotów i chłonie z ciekawością informacje o dalszym i bliższym otoczeniu, jednak ulubioną formą ). Spędzania czasu jest nadal zabawa.
A) ROZWÓJ FIZYCZNY I MOTORYCZNY
W wieku przedszkolnym następuje dalszy rozrost organizmu, który polega na zwiększeniu się wymiarów i mas ciała. W budowie ciała występuje jeszcze dość wyrażana dyspozycje: krótkie kończyny, zwłaszcza nogi, w stosunku do dużej głowy i dość wydłużonego tułowia. Wraz z wiekiem dziecko traci podskórną tkankę tłuszczową, a dość szybki rozwój kończyn dolnych sprawia, że sylwetka smukleje. Na początku wieku przedszkolnego kościec dziecka jest wrażliwy i giętki, a krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone. Stawy cechuje duża ruchomości, więzadła stawowe są słabe i rozciągnięte. Bardzo słaba jest również muskulatura włókna mięśniowe zawierają dużo wody, są wiotkie i cienkie, nie zdolne do długotrwałych skurczów, w skutek, czego dziecko jest nie wytrzymałe na wysiłek fizyczny i szybko się męczy. W okresie tym może się wykształcić wadliwa postawa ciała, której przyczyną jest najczęściej niewłaściwe odżywanie, nierównomierny, rozkład ruchu i spoczynku oraz mało higieniczna odzież, obuwie. Rysunek 7 obrazuje dobrą i złą postawę dziecka.
W drugiej fazie wieki przedszkolnego proces kostnienia zaznacza się
najwyraźniej w kościach nadgarstka, co przyczynia się do usprawnienia dłoni 5-latków, które coraz lepiej rysują i manipulują drobnymi przedmiotami.
W fazie trzeciej wzmacnia się wydatnie cały kościec i muskulatura oraz ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa, ruch mięśni są swobodne, lecz proces różnicowania w obrębie układu kostno-mięśniowego nie jest jeszcze zakończony. Zaczynają się wyżynać zęby stałe. W wieku przedszkolnym wzrasta sprawność wielu narządów wewnętrznych. Serce i płuca pracują wydajnie, a szybkie tętno i oddech wyrównują ich małą początkowo pojemność. Płuca trzylatka wykonują ok. 30 oddechów na minutę, płuca sześciolatka – 23, a człowieka dorosłego ok. 16. Około 5 roku życia wskutek rozrostu masy ciała i siły dużych grup mięśniowych pojemność płuc wzrasta i oddech staje się głębszy. Układ nerwowy rozwija się wolniej niż w pierwszych 3 latach życia, nie mniej stale doskonali się jego budowa i funkcję. Rozwój struktury kory mózgowej polega na zmianie wielkości powierzchni jej poszczególnych pól i okolic oraz na komplikowaniu się budowy komórek nerwowych. Rozwojem strukturalnym układu nerwowego łączy się jego rozwój funkcjonalny, którego główne kierunki są następujące:
• Wzrasta wpływ kory mózgowej na niższe czynności układu nerwowego, co powoduje lepszą koordynację i mniej impulsywne działanie dziecka,
• Wzrasta ogólna zdolność do pracy komórek nerwowych, w skutek, czego dziecko potrafi dłużej odbierać bodźce zew,
• Zwiększa się tempo połączeń nerwowych w mózgu; można w tym okresie wytwarzać odruchy warunkowe nie tylko przez łączenie w czasie bodźca warunkowego z bezwarunkowym, ale także w drodze naśladownictwa i na podstawie odruchu orientacyjnego. Niektóre odruchy wytwarzają się bez wzmocnienia, przez powtarzanie, od razu po jednym połączeniu,
• Wzrasta wpływ drugie układu sygnałowego na pierwszy; nowe odruchy warunkowe można wytwarzać za pomocą instrukcji słownej przez uogólnienie poprzednich doświadczeń dziecka.
• Procesy pobudzenia rozwijają się wydatniej niż procesy hamowania.
Na ogół zwiększa się jednak siła, ruchliwość i równowaga procesów nerwowych.
Rozwój ruchowy dziecka cechuje względna harmonijność. Dzieci w okresie przedszkolnym charakteryzuje ogromny popęd do ruchu działania, co ma niewątpliwy związek ze zjawiskiem autostymulacji. Struktura, prawidłowy rozwój anatomiczny i funkcjonalny domagają się doskonalenia czynności pracujących narządów. Stąd zgodzi należy się sugestią (N. Wolańskiego i J. Parizkovej Sprawność fizyczna człowieka.Wyd. Sport i Turystyka W-wa 1976r.) że niezbyt uzasadniona jest teza, jakoby w tym okresie występowało zjawisko nazywane przez niektórych autorów ” luksusem ruchowym” lub „ rozrzutnością ruchową”. Procesy, które w tym okresie zachodzą są, bowiem z aksjologicznego punktu widzenia jak najbardziej naturalne i pożądane. Z uwagi na dość szeroki zasób i doskonałość przebiegu wielu umiejętności ruchowych wiek ok. 5 roku życia bywa nazywany „ złotym okresem motorycznym” lub „ pierwszym apogeum motorycznym”. Harmonia proporcji morfologicznych oraz dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego i charakterystyczna równowaga pod względem rozwoju psychicznego sprawiają, że ruchy dziecka w tym okresie są szczególnie celowe, swobodne i płynne
Dość dalece zaawansowana jest już w tym okresie motoryczność o charakterze zabawowo – sportowym. Większość dzieci potrafi już harmonijnie łapać i podrzucać piłkę, opanowało kombinację ruchową biegu z kopnięciem piłki, a niektóre potrafią już oddać skok z rozbiegu. Można przyjąć, że o ile w okresie niemowlęcym występował najszybszy w całej ontogenezie człowieka rozwój fizyczny, to tutaj następuje wyjątkowy przyrost w zakresie koordynacji ruchów. Dzieci z dużym powodzeniem uczą się jeździć na łyżwach i nartach, potrafią pływać, opanowują jazdę na dwukołowym rowerze, dość dobrze sobie radzą z ćwiczeniami gimnastycznymi wymagającymi nieraz znacznej koordynacji i poczucia rytmu. W rzutach 5, 6 letni chłopcy zyskują często przewagę nad dziewczynkami. Badania prowadzone w latach 60- tych na ponad 1500 dzieciach w wieku 3 – 6 lat, uczęszczających do różnych polskich przedszkoli pozwoliły na pełne potwierdzenie tezy o wyjątkowo wysokiej dynamice rozwoju motorycznego w okresie między 4 a 5 rokiem życia.
Trudności pojawiają się jedynie z wykonywaniem czynności wymagających znaczniejszej precyzji rąk. Proces nie w pełni zakończonej inerwacji sprawia, że niezbyt jeszcze efektywne jest zachowanie się dziecka przy wykonywaniu głównie niektórych czynności związanych z samoobsługą ( zapinanie guzików, sznurowanie butów i inne). Zjawisko to wykorzystuje się w konstrukcji testów dojrzałości szkolnej, gdzie wymienione czynności są jedną z ważnych miar stopnia psychicznego rozwoju dziecka. Jednym z częstszych problemów, przed jakim stają rodzice, jest leworęczność dziecka, bowiem kultura i tradycja powodują, że praworęczność dla dziecka ma korzystne konsekwencje z punktu widzenia przystosowania psychicznego i społecznego: uczenie jest łatwiejsze, wszelkie instrukcję są bardziej zrozumiałe, dostosowanie się do oczekiwań społecznych jest ułatwione. Praworęczność sprzyja, więc rozwojowi pozytywnej samooceny. W piśmiennictwie podaje się, jakie warunki powinny być spełniane, aby zmiana leworęczności na praworęczność pociągała za sobą możliwie minimum szkód psychologicznych:
• Dziecko nie przekroczyło 6 roku życia;
• Posługuje się dwiema rękami bez wyraźnej przewagi;
• Wskaźnik lateralizacji w zakresie rąk wykazuje oburęczność;
• Okres próbny przebiega bez stałych trudności;
• Dziecko ma przychylny stosunek do zmiany ręki;
• Dziecko wykazuje ponadprzeciętny poziom inteligenci podano wg CZYNNIKI ROZWOJU DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM I JEGO OGÓLNA CHARAKTERYSYKA
Młodszy wiek szkolny obejmuje okres od 7 do 11 – 12 roku życia. W wieku przedszkolnym rodzina była podstawowym i dla większości dzieci jedynym środowiskiem wychowawczym. Badania prowadzone w różnych krajach pozwalają stwierdzić, iż istotny wpływ na rozwój ogólny dzieci, a szczególności na sferę społeczno- moralną i intelektualną oraz na karierę szkolną ma środowisko rodzinne lub opiekuńcze. Na drugim miejscu znajdują się czynniki dydaktyczno- pedagogiczne. Dziecko, nie przestaje dalej należeć do rodziny, spełniającej wobec niego swoje funkcje wychowawczo – opiekuńcze, wkracza do zupełnie odmiennego środowiska szkolnego, które zaczyna kształtować jego umysł i wywiera wpływ na jego osobowość. Od chwili pójścia do szkoły zmienia się jego codzienny tryb życia i zajęć, a rola i zadania zmieniają gruntownie jego pozycję w zespole rodzinnym- przydają jej znaczenia, ale i zwiększają wymagania. Wejście dziecka w nowe, niezmiernie złożone środowisko szkolne oznacza dla niego również konieczność nawiązywania kontaktów z grupą rówieśników. Szkoła staje się nie tylko miejscem, gdzie dziecko pobiera naukę, ale i środowiskiem, w którym się ono coraz bardziej uspołecznia. Na ogół postawy dzieci wstępujących do szkoły są pozytywne, jednakże znacznej grupie dzieci przystosowanie do wymagań szkoły i właściwe w niej funkcjonowania nie przychodzi łatwo. Rola naturalnego środowiska rodzinnego i szkolnego w rozwoju dziecka jest doniosła, a właściwe nim kierowanie jest możliwe tylko przy ich współdziałaniu. Dla optymalizacji intelektualnego rozwoju dzieci istotne znaczenie mają następujące czynniki:
• Zainteresowanie rodziców wykazywane dla dzieci, nastawienie na kontakty i rozmowy z nimi, odpowiadanie na zadawane przez nie pytania wyraźnie pobudzają rozwój dzieci;
• wielkie znaczenie mają: miłość, akceptacja i spójność rodziny;
• Rodzice, którzy wytworzyli zbyt silną emocjonalną zależność dzieci od nich opóźniają ich intelektualny rozwój. Towarzyszą mu wtedy takie właściwości osobowości, jak agresywność, dążenie do rywalizacji i samostanowienia,
• Rozwój mowy i sprawności czytania, które są wskaźnikami intelektualnego rozwoju;
• Utrzymywanie przez rodzinę kontaktów z szerszym otoczeniem: odwiedzanie muzeów, teatrów, filharmonii, bibliotek, ogrodów zoologicznych, itp.;
• Dostęp do oświaty i dóbr kulturalnych, badania wykazują, że wyniki pomiarów inteligencji u dzieci pochodzących z klas wyższych są lepsze niż u pochodzących z klas niższych.
Wskaźnikiem rozwoju intelektualnego dzieci jest wzrost ich własnej aktywności poznawczej, rozwój zainteresowań motywacji do uczenia się i zdobywania wiedzy o świecie. Jednocześnie dokonuje się rozwój uczuciowy i społeczny dzieci, a rola środowiska rodzinnego i szkolnego jest w nim ogromna. Optymalizacji rozwoju umysłowego i wszystkich sfer osobowości sprzyja ukierunkowana, aktywna ingerencja w warunki rozwoju dziecka, celowe manipulowanie wieloma czynnikami w procesie wychowania. Kiedy wychowanie istotnie prowadzi do rozwoju, wtedy staje się dla niego nadrzędnym, głównym i najbardziej złożonym czynnikiem? Oznacza to, możliwość kierowania rozwojem poprzez taką organizację warunków życia, które stanowiłyby bodźce dla rozwoju i posuwały go naprzód ( Wygotski Wybrane procesy psychologiczne W-wa PIW1971)
A) FAZY ROZWOJU
Dzieci różnią się między sobą bardzo znacznie pod względem rozwoju psychofizycznego i stopnia przygotowania do podjęcia nauki szkolnej, jednak zachodzi w nich w tym okresie szereg przeobrażeń na tyle wspólnych i typowych, iż dają się ująć jako właściwości rozwojowe tego wieku. W młodszym wieku szkolnym wyróżniamy dwie fazy:
• Faza pierwsza, która obejmuje wiek 7 i 8 lat;
• Faza druga – obejmująca lata 9 i 10 lat.
Fazę pierwszą charakteryzują złożone zjawiska związane z przekraczaniem przez dziecko progu szkoły, a następnie z adaptacją do środowiska szkolnego i jego wymagań, Edo nauczycieli i rówieśników. Okres ten wymaga od dziecka dużego wysiłku fizycznego i psychicznego. Dziecko w tym okresie szuka oparcia w osobach dorosłych, przy czym szczególnego znaczenia nabiera w jego oczach wychowawcy – nauczyciel, którego autorytet w sprawach szkolnych przewyższa nawet autorytet rodziców. Między sobą dzieci obcują na zasadzie kontaktów indywidualnych, stopniowo ucząc się współdziałania i współpracy. Dzieci uczą się kierować procesami poznawczymi, stają się w coraz większym stopniu zdolne do koncentracji uwagi, do spostrzegania i obserwacji zjawisk. Rozwijają się podstawowe funkcje sfery intelektualne: analiza i synteza wzrokowa, słuchowa i kinetyczno ruchowa, a osiągnięcie odpowiedniego ich poziomu jest warunkiem opanowania umiejętności pisania i czytania-, co staję się zdobyczą dwóch pierwszych lat nauki.
Fazę drugą charakteryzują ważne zmiany w sferze intelektualnej i całej osobowości dziecka. Rozwija się intensywnie mowa i mylenie, wzrasta sprawność posługiwania się językiem ojczystym, który staje się nie tylko środkiem porozumienia się, ale także przedmiotem głębszego i systematycznego poznawania. Dzięki kontaktowi z różnymi dziedzinami wiedzy i literaturą bogaci się mowa i zasób słownictwa. Myślenie dziecka rozwija się w kierunku zwiększonej aktywności i samodzielności, przy czym nasilenie tych ty właściwości zależy od metod nauczania stosowanych w szkole i systemu wychowawczego w rodzinie. W końcu tego okresu dzieci swobodnie dokonują operacji logicznych na podstawie rzeczywistego lub wyobrażonego manipulowania przedmiotami. Osiąganie tego okresu jest opanowanie pierwszego zespołu operacji myślowych, zwanych operacjami konkretnymi. Wzrost samoświadomości powoduje, iż motywacja do uczenia się w szkole i zgodnego z przepisami zachowania się w niej rozwija się w kierunku coraz większego uwewnętrznia się (= interioryzacji). Następuje wzrost aktywności społecznej i rozwój umiejętności współżycia i współpracy w zespole.
B) ROZWÓJ FIZYCZNY
W okresie młodszego wieku szkolnego zostaje prawie zakończony rozrost mózgu, u dziecka 9 letniego mózg waży około 1300g, podczas, gdy mózg człowieka dorosłego waży ok. 1400g. W wieku szkolnym dokonuje się dalszy, stały i długo trwały proces dojrzewania komórek nerwowych, co przejawia się między innymi w trwałości związków warunkowych i szybkości automatyzacji. Mięśnie dzieci 7 letnich są jeszcze słabo rozwinięte, ogólna ich masa stanowi 27,2% ciężaru ciała, podczas gdy u dorosłego mężczyzny – 44,2%. Mięsnie duże rozwija się wcześnie niż drobne, w związku z tym i w związku z dużą ich pobudliwością, dzieci w młodszych klasach wykonują dużo ruchów zbytecznych i szybkich, nie dostosowanych do tempa pracy, a szybko męczy się przy ruchach wymagających precyzji; bardzo ważne w tym wieku są, więc ćwiczenia mięśni. Układ kostny dziecka zawiera jeszcze znaczną ilość tkanki chrzęstnej, co umożliwia dalsze wzrastanie organizmu i sprawia, że kościec jako całość jest miękki i elastyczny. Dlatego, często wskutek niewłaściwej postawy podczas siedzenia, dochodzi do patologicznych skrzywień kręgosłupa.
Krzywe wzrastanie dziewcząt i chłopców obrazuje rycina 8.
W tym okresie następuje dalszy wzrost zębów stałych, co stwarza konieczność opieki ortodencyjno – stomatologicznej.
Młodszy wiek szkolny odznacza się przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad powiększenie masy i wysokością ciała. U dziewcząt, które ogólną dojrzałość kośćca uzyskują wcześniej, około 10 roku życia obserwuje się nasilenie tempa wzrastania. Tempa wzrastania przedstawia rycina 9.Wpływ dziedziczności oraz warunki życia i wychowania mogą spowodować odchylenie od normy w rozwoju fizycznym. Jeżeli poszczególne dzieci mają niższe wskaźniki, należy zadbać o przyczynę ich słabszego rozwoju i zadbać o odpowiednie polepszenie warunków ich życia. Zwiększa się ogólna ruchliwość dzieci, ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc i objętość klatki piersiowej.
C) ROZWÓJ MOTORYCZNY
Pośród intensywnych procesów zachodzących w ustroju dziecka wyjątkowe znaczenie dla rozwoju motoryczności mają zjawiska postępującej ossyfikcji szkieletu oraz ostatniego etapu innerwacji mięśni ręki, która ma niezbędne znaczenie w kształtowaniu się umiejętności pisania czy doskonalenia rysunku. (R.Przewęda „Rozwój somatyczny i motoryczny” Wyd. Państwowe Zakłady Wydawnicze W-wa 1980r.) charakteryzując kolejno formę, cechę, treść i ideę ruchu podaje, że u uczniów pierwszych klas szkoły podstawowej obserwujemy:
• Dość bogatą formę prostych czynności ruchowych ( ruch są na ogół harmonijne, rytmiczne, płynne);
• małe wyrobienie cech, z wyjątkiem dużej gibkości oraz dość znacznej zwinności, nieraz swoistej szybkości;
• rozumienie treści ruchów, co pozwala w ćwiczeniach przejść z zabawowych form nauki na formy ścisłe;
• wzbogacenie, zwiększenie siły działania i różnorodności motywów podejmowania czynności ruchowych, wykorzystywanie, których pozwala pedagogowi kształcić zainteresowania ruchowe.
W rozwoju człowieka bardzo silnie jest zjawisko integralności przebiegu różnych właściwości i funkcji ustroju. Już M. Terman i M.H. Oden w 1959 roku wskazywali, że pożądanie właściwości przejawiają tendencję do występowania razem. Nie zauważono ujemne korelacji pomiędzy inteligencją a wysokością ciała, siłą, zdrowiem fizycznym lub zrównoważeniem emocjonalnym
( wg Hurock „Rozwój dziecka” Wyd. PWN W-wa 1985r.). Stopniowo zaczęła się rodzić „ teoria zintegrowanego rozwoju osobniczego” (Ismail 1972). W badaniach dowodzi się również występowania bezpośredniego związku między poziomem dojrzałości motorycznej a wynikami w nauce. Okres wczesny szkolny sprzyja dynamicznemu rozwojowi wszystkich zdolności motorycznych ( rycina 10).
Z badań prowadzonych przez L. Denysiuka wynika, że szczególnie wzrasta w tym okresie zwinność, co zdaje się mieć związek z dalej opisywanym zjawiskiem łatwego uczenia się ruchów. Dymorfizm płciowy w motoryce, chociaż już wyraźnie zaznaczony, nie jest jeszcze tak silnie jak późniejszych okresach życia. Chłopcy wykazują wyraźną przewagę w szybkości biegu, rzutu i skokach dziewczęta w gibkości oraz zręczności manualnej ( Denysiuk, Milicerowa 1969r „Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym”Wyd PZWSZ W-wa 1969, Osiński „Zagadnienia motoryczności u człowieka Wyd. AWF Poznań 1988) W końcowym etapie okresu wczesno szkolnego – dziewczęta 10-11 rok życia, chłopcy – 12- 13 rok życia, następuje faza wyjątkowej łatwości przyswajania sobie ruchów nowych i o dość skomplikowanych). Skomplikowanej strukturze. K Menel (1967) mówi o „uczeniu się z miejsca”. Zjawisko to zbieżne z przejawem wyraźnego zrównoważenia szkolnego, bywa określenie jako „drugie apogeum w rozwoju motoryczności” lub jako „okres dziecka doskonałego”. Znamiennymi cechami są tutaj harmonia proporcji ciała, refleksyjność ruchowa, celowość działania i wszechstronne zainteresowania motoryczne. Równocześnie dzieci charakteryzują się już dość dużą umiejętnością koncentracji na jednej czynności oraz możliwością podejmowania systematycznej pracy nad sobą. O tym jak bardzo ten okres jest ważny dla wzbogacenia umiejętności panowania nad własnym ciałem i dla poprawy dyscypliny ruchów wiedzą doskonale trenerzy sportów wczesnej specjalizacji (pływanie, gimnastyka, jazda figurowa na łyżwach). Optymalny etap nauczania ruchów w okresie młodszym szkolnym zwykle kończy się wraz z pojawienie się pierwszych, ważnych symptomów dojrzewania. Omówione przemiany zachodzące w motoryczności odnoszą się przede wszystkim do zdolności koordynacyjnych., natomiast siła, szybkość wytrzymałość mogą osiągać swój rekordowy poziom dopiero w okresach późniejszych.
8)WIEK DORASTANIA
Wiek dorastania jest tym okresem w życiu człowieka, w którym dokonuje się przeobrażenie dziecka w osobę dorosłą. Okresie tym zachodzą radykalne zmiany fizyczne i psychiczne, które umożliwiają spełnienie zadań właściwych człowiekowi dorosłemu- zadań rodzinnych i zawodowo- społecznych. zmiany zachodzą szybko, i są łatwo dostrzegalne, a z punktu widzenia wychowawczego wymagają modyfikacji metod postępowania i duże ich elastyczności. Proces dorastania jest niezwykle nie zwykle skomplikowany. Poza dojrzewaniem fizjologicznym, którego końcowym etapem jest możliwość wydania na świat potomstwa , psychologowie wiele uwagi poświęcają dorastaniu społecznemu. Polega ono z jednej strony, na rozwoju świadomości społecznej, tj. kształtowaniu się ocen , przekonań i podstaw moralnych oraz nastawień społecznych, z drugiej zaś na przygotowaniu się do określonej roli społecznej w podejmowaniu coraz to bardziej odpowiedzialnych zadań społecznych. Zwraca się także uwagę na dorastanie w sensie rozwoju umysłowego. Psychologowie odnotowują ogromny postęp zarówno w ilościowy wzroście poszczególnych funkcji umysłowych, jak i w jakościowym skoku w zakresie procesów myślenia- przejście z etapu myślenia konkretnego na etap myślenia abstrakcyjnego (hipotetyczno- dedukcyjnego). Dzięki temu możliwa jest większa efektywność uczenia się i zdolność rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych, a rozumienie związków między zjawiskami, praw i uogólnień prowadzi do coraz lepszej orientacji w otaczającej rzeczywistości
( Przetacznikowi „Rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym” NK W-wa 1971). Ważny aspekt rozwoju stanowi również dojrzewanie emocjonalne. Pobudliwość i niestałość emocjonalna ustępują stopniowo miejsca stałości i równowadze, zwiększa się skala przeżyć emocjonalnych, wzbogaca treść uczuć, wzmaga się znacznie rozwój tzw.: uczuć wyższych- moralnych, społecznych i estetycznych.
W okresie tym mówi się również o dorastaniu kulturowym (P.H. Landis 1952), co oznacza, że dziecko przekształca się stopniowo z biernego odbiorcy dóbr kulturalnych coraz bardziej aktywnego i odpowiedzialnego współtwórcę tych dóbr. Szybkie tempo przeobrażeń i często ich radykalny charakter wywołują u młodzieży trudności w przystosowaniu się do nowych sytuacji nowych zadań a od ludzi dorosłych – rodziców i wychowawców – wymagają plastyczności w postępowaniu z młodzieżą i umiejętności właściwego doboru metod wychowawczych. Jest to trudny okres, a niekiedy krytyczny w rozwoju młodego człowieka.
Zdaniem wielu autorów młodzież jest społecznie i kulturowo bardzo zróżnicowana. Nawet w obrębie jednej warstwy społecznej istnieją grupy młodzieży różniące się od siebie sposobem spędzania czasu, zainteresowaniami, stosunkiem do obowiązków: szkoły, rodziny, a także odmienną hierarchią wartości, odmiennym nastawieniem życiowym, czy sposobem reagowania na określone sytuacje.
M.Kozakiwicz (Paradoksy młodzieżowe” Wyd. Książka i wiedza” 1970) twierdzi, że „ młodzież jest tak zróżnicowana demograficznie, socjalnie, kulturowo, światopoglądowo, że każdy uogólniony wniosek o całości młodzieży ma zawsze przedział prawdziwości węży od zakresu grupy społecznej, której dotyczy”.
B. Zazzo w pracy Pt: Oblicza młodości psychologia różnicowa wieku dorastania” PNW W-wa 1972 Psychologia różnicowania wieku dorastania, wskazuje, że mimo istnienia pewnych ogólnych znamion młodości nie ma adolescencji uniwersalnej, natomiast istnieje wielorakość modeli dorastania. Jeżeli adolescencja polega na wrastaniu w dorosłe życie społeczne, to ze względu na różnice kulturowe między poszczególnymi środowiskami społecznymi wzrastanie to musi być również zróżnicowane. Nawet w obrębie naszej kultury, jednego społeczeństwa, jednej narodowości istniej wiele kategorii młodzieży.
A) ROZWÓJ FIZYCZNY
Rozwój fizyczny polega na rozwoju struktury i funkcji organizmu. Wysokość i ciężar ciała młodzieży polskiej w 1961 roku obrazują pracę R. Trześniowskiego ( rycina 11), które oparte są na badaniach ponad 45000 młodzieży w wieku od 10 do 20 lat. Zwiększone tempo wzrastania występują o 2 lata wcześniej niż u chłopców, a w następnych latach chłopcy przewyższają dziewczęta osiąganym wzrostem. Podobnie wzrasta ciężar ciała (rycina 11).
Zjawisko wzmożonego tempa przyrostu długości i ciężaru ciała w przeciągu
2 -3 lat określane jest jako skok pokwitaniowy( Wolański „ Rozwój biologiczny człowieka” W-wa PWN 1970 ).
Skok pokwitaniowy jest zjawiskiem stałym, występuje u wszystkich dzieci, występujące zaś różnice indywidualne i środowiskowe dotyczą jedynie intensywności, czasu występowania i trwania tego procesu. Skok pokwitaniowy występuje wcześnie u dziewcząt niż u chłopców w zakresie wysokości i ciężaru ciała, natomiast później podściółki tłuszczowej; jej przyrost jest jednak większy u dziewcząt, natomiast siły mięśniowej – większy i szybszy u chłopców
( rycina 13). Różnice w rytmie wzrastania różnych organów, tkanek części ciała u młodzieży powodują przejściowe dysproporcje w ich sylwetach ( np: zbyt długie kończyny). Szybkim przyrostom ciężaru i wysokości towarzyszą zmiany kształtu ciała. Pojawiają się drugo i trzeciorzędowe cechy płciowe. U dziewcząt rozszerzają się kości miednicowe, formują się piersi. U chłopców rozrastają się kości barkowe, pojawia się zarost na twarzy, następuje mutacja głosu. U obu płci pojawia się owłosienie narządów płciowych i pod pachami. W sposób nader charakterystyczny zmieniają się proporcję twarzy, głównie dzięki zwiększaniu się jej dolnej części, co powoduje całkowitą zmianę wyglądu twarzy
( rycina 12). Zmianą zewnętrznym w budowie i proporcjach ciała towarzyszą zmiany w budowie i działalności organów wewnętrznych. Zmaga się działalność gruczołów wydzielania zew. (potowych i łojowych), co wyraża się skłonnością do pocenia się, przetłuszczania się włosów, łojotokiem skóry. Układ kostny i mięśniowy rozwija się w różnym tempie, a nieco szybszy rozwój układu kostnego często powoduje bóle mięśniowe oraz wpływa ujemnie ma koordynację ruchową. Następuje wzrost ciężaru i objętości serca, a co pociąga za sobą pogłębienie i zwolnienie częstotliwości skurczów, co z kolei wpływa na zwiększenie ciśnienia krwi. Pobudliwość nerwowa odbija się w znacznym stopniu na akcji serca, powodując wahania w ciśnieniu. Naczynia krwionośne wykazują większą nadwrażliwość, co uwidacznia się w zmianach ukrwienia skóry pod wpływem bodźców psychicznych ( nagłe blednięcie, czerwienie).
Poważnym przeobrażeniom ulega również układ nerwowy. Zwiększają się rozmiary neuronów, różnicują się ich funkcję, wzrasta ilość rozgałęzień dendrytów i neurytów, następuje większa specjalizacja włókien nerwowych. Zmiany funkcjonalne układu nerwowego objawiają się w nadmiernej wrażliwości i pobudliwości tego układu oraz w zachwianiu równowagi podstawowych procesów pobudzenia i hamowania. Przewagę uzyskuje proces pobudzenia, zaś funkcję hamownia ulegają wydatnemu obniżeniu. W związku z tym młodociani w sposób widoczny stają się nerwowi, drażliwi, nieopanowani, przeczuleni, rozdrażnieni i niespokojni. Niektórzy się szybko męczą każdą pracą, a organizm ich staje się bardziej niż w poprzednim okresie podatny na choroby.
B) ROZWÓJ MOTORYCZNY W OKRESIE POKWITANIA I
MŁODZIĘŃCZYM
W okresie dojrzewania burzliwe przemiany zachodzą w całym ustroju. Procesy te nie omijają również sfery motoryki. W niej znajdują swe odbicie: bogate życie emocjonalne, dojrzewanie procesów hamowania i pobudzania w ośrodkach nerwowych, zmiany w równowadze fizjologicznej, intensywny rozrost morfologiczny i zmiany proporcji całego ciała. Obserwowane równolegle zjawisko skoku pokwitaniowego oraz nagłe przemieszczenie się środka ciężkości ciała ku górze powodują istotne zmiany w motoryce człowieka. Na pojawienie się zmian w zakresie zdolności szybkościowych duży wpływ mają przemiany zachodzące w ustroju, związane ze zdolnością wykorzystywania energii z rozpadu wysokoenergetycznych związków fosforowych (ATP), oraz sprawniejszą innerwacją mięśni, doskonaleniem ośrodków korowych oraz rozwoje tkanki mięśniowej. W badaniach własnych (Osiński „Zagadnienie motoryczności człowieka” W-wa 1988 ) dzieci i młodzieży poznańskiej stwierdzono u dziewcząt stosunkowo wczesną stabilizację poziomu szybkości mierzonej w biegu na bardzo krótkim dystansie. Miedzy 13 a 18 rokiem życia różnice były minimalne i statystycznie nieistotne. Inaczej kształtowały się zmiany poziomu szybkości biegowej chłopców, gdzie jeszcze w 18 roku życia obserwowano poprawę wyników. Obserwację Osińskiego są zbieżne z obserwacjami innych autorów i odnieść je można do innych testów zdolności szybkościowych aniżeli bieg na krótkim dystansie ( Hurock „ Rozwój dziecka” W-wa PWN 1985; Wolański, Parizkova
„ Sprawność fizyczna i rozwojowa człowieka” Spot i Turystyka 1986 ). Chociaż obserwuję się również, że wyróżniany jako jeden z elementów szybkości ruchu czas reakcji wykazuje stałą poprawę w wyników aż do 30 roku życia. Ogólnie przyjmuje się, że szybkość w okresie pokwitania nie ulega jakimś wydatnym zakłóceniom, jedynie u dziewcząt w niektórych testach obserwuje się od tego okresu tendencję do stabilizacji wyników, co zdaje się mieć jakiś związek raczej z kształtowaniem się typowej sylwetki kobiecej,
aniżeli znajdować uzasadnienie w wyraźnych zakłóceniach mechanizmach koordynacji ruchowej (Przewęda „ Rozwój somatyczny i motoryczny PZW W-wa 1982). Krzywe cech funkcjonalnych na tle zmian wysokości ciała chłopców poznańskich obrazuje rycina 13 ( Osiński „Zagadnienie motoryczności człowieka” W-wa 1988). Ocena zmian, jakie zachodzą w zakresie wytrzymałości nie jest łatwa. W tradycyjnych testach wytrzymałości chłopcy poprawiają swe wyniki do około 20 roku życia, a dziewczyny do 13. Fizjologicznym podłożem wytrzymałości jest wydolność fizyczna. Badania wykazały, że szczególny spadek poziomu wskaźnika wydolności fizycznej u dziewcząt zbiega się bezpośrednio z okresem przedpokwitaniowym i początkiem pokwitania ( 10 – 13 rok życia) , co prawdopodobnie ma związek z ogólnymi przemianami hormonalnymi ustroju, a w szczególności 5z poważnym przyrostem wagi ciała. Zmiany z wiekiem wyników w zakresie wskaźnika wydolności fizycznej dziewcząt i chłopców poznańskich w wieku 7 – 18 lat obrazuje rycina 14 ( Osiński„Zagadnienie motoryczności człowieka” W-wa 1988 ).
Przedstawione dane i ich ocena znają się też spierać pogląd wyrażany między innymi przez Denysiuka ( „ Tabele punktacji sprawności fizycznej W-wa WSiP 1975), , Petersa i Palke („Warunki efektywności nauczania w szkole średniej” WSiP W-wa 1977), oraz Trześniowskiego(Rozwój fizyczny i sprawnościowy młodzieży”1961, „Zdrowe i sprawne dziecko W-wa PZWSZ W-wa 1961), że wydolność fizyczna i wytrzymałoś są cechami, szczególnie u dziewcząt, wyjątkowo zaniedbanymi i pozbawionymi należytej stymulacji w procesie rozwoju. W obiektywnej ocenie tych zjawisk należy się jednak liczyć z ogólnymi prawidłościami rozwoju biologicznego kobiety, odmienności zadań jakie stawiamy w różnych próbach laboratoryjnych i sportowych w stosunku do typowych zachowań ruchowych.
Za ważny miernik rozwoju motorycznego uznaje się także poziom zdolności koordynacyjnych. Denysiuk, Pilicz i Sadowska(„ O sprawności fizycznej młodzieży zasadniczych szkół zawodowych” W-wa PZWS 1968), stwierdzili widoczne wahania motoryczne i zaburzenia ruchowe w okresie dojrzewania młodzieży o przyspieszonym tempie rozwoju somatycznego. Natomiast Schnabel (1976) pisał, że okresowe zaburzenia w koordynacji częściej występują u chłopców. Zdaniem K.Meinela (1976) w zakresie motoryczności sportowej mogą pojawiać się pewne zakłócenia, które najwyraźniej ujawniają się w następujących działaniach :
• w trudnych rucha acyklicznych,
• w ruchach kombinowanych,
• przy uczeniu się nowych ruchów,
• w postawie ciała podczas wykonywania ruchów oraz w przyruchach, przede wszystkim zaś w obrębie części cała, które mają niewielkie znaczenie dla ostatecznego wyniku w danym działaniu,
• w ruchach wymagających wyjątkowej dokładności i precyzji.
Przy czym zakłócenia te nie dotyczą wszystkich osobników znajdujących się w okresie pokwitania. Stagnacja ta ma charakter okresowy i zanika w końcowej fazie dojrzenia. Proces dojrzewania wpływa wyraźnie na rozchodzenie się linii rozwojowych motoryczności, charakterystycznych dla kobiety i mężczyzny. Intensywne wzrastanie ciała, rozwój muskulatury, hormonalne przestrojenie ustroju, powrót do równowagi między procesami pobudzenia i hamowani oraz rozwój wegetatyki, stwarzają wszelkie podstawy dochodzenia w działaniach motorycznych do najwyższych osiągnięć. Pod koniec okresu młodzieńczego ( ok. 20 – 24 roku życia) zachowanie ruchowe posiada już niemal wszystkie istotne właściwości w pełni dojrzałej motoryczności kobiety i mężczyzny. Szczególnie znamienną cechą motoryczności staję się wysoka ekonomia ruchów oraz działanie dalece dostosowane do potrzeb i celów wynikających z codziennego życia, nauki, pracy i uczestnictwa w sporcie i rekreacji fizycznej. Dla utrzymania sprawności, zdrowia i kondycji fizycznej , obok aktywnego trybu życia, pierwszoplanowe znaczenie posiadają racjonalne odżywiania, metody wypoczynku, higiena całego ciała i inne.
9) MOTORYCZNOŚĆ WIEKU DOROSŁEGO I DOJRZAŁEGO
Codzienna aktywność życiowa oraz obowiązki zawodowe na ogół prowokują w tym okresie do pewnej stereotypii zachowań motorycznych. Praca zawodowa często przebiega przy utrzymaniu jednostronnej, mało angażującej cały ustój pozycji ciała lub w hałasie, pyle, napięciu psychicznym. U ludzi trenujących wyczynowo sport pierwsze lata tego okresu cechuje szczególna ekonomia, celowość i refleksyjność motoryczna. Z upływem lat poziom motoryczności, nawet u osób intensywnie trenujących, nieuchronnie wykazuje tendencję do obniżania się. Szczególnie szybki spadek zdaje się występować w koordynacji ruchowej i szybkości, a nieco wolniejszy w zakresie wytrzymałości i siły mięśniowej.
N. Wolański i J. Parizkova „Sprawność fizyczna i rozwojowa człowieka” Sport i Turystyka 1976), analizując wiek szczytowych możliwości u osób nie trenujących, wysuwali terę ,że najszybciej maksimum osiąga siła dynamiczna i równowaga, kolejno szybkość, koordynacja i dokładność ruchów, a najpóźniej siła statyczna. Największe zróżnicowania wykazuję wydolność. Przy czym przykładowo najwcześniej szczytową efektywność osiągnęli już 10 – letni chłopcy w sile dynamicznej, a zaledwie o rok starsze dziewczęta osiągnęły najwyższy poziom w równowadze marszowej i obrotowej. Natomiast najpóźniej maksimum osiągnęli mężczyźni i kobiety w przypadku siły statycznej lewej ręki tj. około 45 roku życia. Ten sam autor uważa, że mając na uwadze zdobywanie w toku życia doświadczenie „ optymalne walory motoryczne” osiąga osobnik w wieku 30 lat. Kobiety uzyskują rezultaty najbardziej odbiegające od mężczyzn w działaniach motorycznych , wymagających wykazania się wysokim poziomem siły i wytrzymałości. Dostrzega się natomiast pewną przewagę kobiet w czynnościach charakteryzujących się precyzją postępowania ruchowego i wytrzymałościowego w jego podejmowaniu. Motorykę kobiet cechuje większa płynność, elastyczność i rytm ruchu.
A) PROCES STARZENIA
Proces starzenia się jest doskonale znany we wszystkich populacjach ludzkich, a ujęcie antropologiczne w ramach gerontologii, nauki o starzeniu się i starości żywych organizmów, pozwala poznać naturę i osobliwości starzenia się człowieka, jej źródła i przyczyny oraz implikacje tego procesu dla jednostek i społeczeństwa.
Organizm w trakcie rozwoju osobniczego podlega ciągłym zmianom, których przejawem jest wzrost, rozwój, dojrzewanie oraz starzenie się. Wprawdzie procesy te przebiegają równocześnie, jednakże ze względu na istotę leżących u ich podstaw zjawisk biologicznych przyjęto dla nich odrębne definicje. Wzrost określa się jako nieodwracalne zmiany natury ilościowej – włączając w to produkcję plazmy – prowadzące do zwiększania się masy lub wymiarów danego organizmu. Rozwój jest określany jako progresywne zmiany ilościowe lub jakościowe, które prowadzą od formy prostej do wysoko zorganizowanej formy dorosłej. Stan, w którym organizm osiąga formę dorosłą, nazywa się dojrzałością. Tak więc, dojrzałość oznacza funkcjonalną zdolność organów i całego organizmu do pełnienia określonych funkcji. Starzenie się żywego organizmu określa się jako powolne, nieodwracalne zmiany koloidalnej struktury materii. Wyrazem tych zmian są procesy degeneracyjne powodujące osłabienie zdolności funkcjonalnych wszystkich części ciała, na wszystkich poziomach organizacji biologicznej organizmu, począwszy od cząsteczek aż do narządów ciała. Objawem tych zaburzeń są zmiany czynności wszystkich układów ustroju, takich jak układ nerwowy, hormonalny, krążenia, oddychania.
Ujmując naturę procesów starzenia się w perspektywie antropologicznej, zjawisko to opisuje się i wyjaśnia na poziomie osobniczym oraz na poziomie populacyjnym. Starzenie się osobnika określa się na podstawie zmian degeneracyjnych, które pojawiają się przede wszystkim w okresie postreprodukcyjnym. Przejawiają się one w stopniowym spadku sprawności różnych funkcji życiowych. Przykładem zróżnicowanego tempa spadku wydolności fizjologicznej niektórych układów jest schemat przedstawiony na rysunku 1. Jak pokazuje przedstawiony schemat, na starzenie się organizmu wpływa wiele współistniejących procesów o różnym stopniu ich zaawansowania. Drugie ujęcie odwołuje się do poziomu populacyjnego i zgodnie z tym podejściem starzenie się oznacza całość procesów destrukcyjnych, które w efekcie prowadzą do zwiększania się prawdopodobieństwa śmierci. Starzenie się nie jest właściwością immanentną wszystkim organizmom żywym. Prokariota i proste Eukariota nie podlegają procesom starzenia się, gdyż wytworzyły mechanizmy regeneracji, które umożliwiają im nieograniczony rozwój. Populacyjną koncepcję procesu starzenia się organizmu można przedstawić graficznie jako krzywe przeżywania i umieralności. Na rys. 1 zaprezentowano krzywe przeżywania i wymierania w zależności od wieku dla przeciętnej populacji ludzkiej. Krzywe te odzwierciedlają specyficzne dla określonych kategorii wieku tempo wymierania oraz przeżywania. W pierwszym okresie życia człowieka charakteryzuje się ono wysokim stopniem przeżywalności i niską wymieralnością, następnie stopniowym i stałym spadkiem przeżywalności oraz wzrostem umieralności aż do wieku, w którym przeżywalność osiąga zero a wymieralność osiąga swoje maksimum. Ten wiek ma stałą wartość dla określonych gatunków. Można więc powiedzieć, że starzenie się jest procesem przebiegającym w ciągu całego życia osobniczego, wraz z wiekiem rośnie prawdopodobieństwo śmierci osobnika.
B) TEORIE
Zaproponowano wiele teorii objaśniających przyczyny procesu starzenia się organizmu, jednak żadna z nich nie jest kompletna i nie wyjaśnia tego zjawiska w pełni. Wszystkie proponowane wyjaśnienia łączy to, że odwołują się do genetycznej determinacji procesu starzenia się, przy czym jedne z nich ujmują ten proces jako deterministyczny, a więc nieunikniony (starzenie się jest procesem endogennym, zaprogramowanym genetycznie), inne jako stochastyczny (starzenie się jest przypadkowym następstwem wyczerpywania oraz nagromadzania produktów przemiany materii). Zgodnie z pierwszym podejściem badawczym proces starzenia się nie jest modyfikowalny i jakiekolwiek działania w kierunku opóźnienia procesu starzenia się człowieka skazane są na niepowodzenie. Przyjmując zaś, iż proces starzenia się ma charakter stochastyczny, jak większość zjawisk biologicznych, należy oczekiwać, że jest on modyfikowalny. Możliwość modyfikacji zależy od stopnia zagrożenia organizmu przez warunki środowiska, w jakim ten organizm się rozwija.
Wśród postulowanych teorii wyjaśniających źródła i przyczyny starzenia się organizmu można wyróżnić trzy kategorie: teorie genetyczne, niegenetyczne i fizjologiczne. Teorie genetyczne upatrują źródło przyczyn starzenia się organizmu w uszkodzeniach materiału genetycznego. Niegenetyczne koncepcje starzenia się postulują, iż przyczyną tego procesu jest nagromadzenie substancji szkodliwych dla organizmu, które w dawkach, w jakich występują, przyczyniają się do rozpadu organizmu. Teorie fizjologiczne sugerują, że starzenie się jest wynikiem degeneracji systemów fizjologicznych (immunologicznego, endokrynnego).
W ujęciu ewolucyjnym starzenie się jest zjawiskiem paradoksalnym, którego biologia ewolucyjna nie potrafi przekonująco wyjaśnić. Istnieją dwa możliwe wyjaśnienia: adaptacyjne lub nieadaptacyjne. Jeśli przyjąć, że proces starzenia się jest korzystny dla populacji, wyjaśnienie będzie miało charakter adaptacyjny. Jeśli u podstaw wyjaśniania leży założenie, że starzenie się jest procesem szkodliwym lub co najwyżej neutralnym, wówczas jest to wyjaśnianie nieadaptacyjne. Wyjaśnianie adaptacyjne opiera się na stwierdzeniu, że starzenie się przyspiesza wymianę pokoleń, tym samym zapobiega przeludnieniu i wyczerpaniu zasobów środowiska. Teorie nieadaptacyjne postulują, że starzenie się jest ubocznym produktem selekcji dla innych dobroczynnych cech (teorie Williamsa, Medawara). Interesującą koncepcją jest propozycja Kirkwooda (disposable soma theory), w której postuluje się, że optymalna inwestycja w zachowanie somatycznej równowagi i reperacji szkód jest zawsze mniejsza niż minimum, które byłoby wymagane do nieskończonego trwania organizmu.
C) BADANIA INTERDYSCYPLINARNE
Proces starzenia się organizmu przebiega w różnym tempie i na różnych poziomach, od struktur komórkowych, poprzez całą komórkę, tkanki, poszczególne narządy, organizmy, do poziomu populacyjnego. Tempo procesu starzenia się organizmu ocenia się na podstawie kryterium morfologicznego, fizjologicznego i funkcjonalnego. Stopień wyrażenia cech stanowiących podstawę wymienionych kryteriów oceny procesu starzenia się bada się w ujęciu przekrojowym lub podczas obserwacji długofalowych. Badania przekrojowe pozwalają wnioskować o stanie organizmu w określonym momencie czasowym, natomiast dynamikę procesu starzenia się można określić tylko i wyłącznie na podstawie obserwacji z badań długofalowych. Są one trudne do realizacji, czasochłonne i kosztowne, ale coraz częściej postuluje się tego typu badania, aby móc odpowiedzieć na pytania, Np. w jakim stopniu określony styl życia przyczynia się do przyspieszania lub opóźniania procesów starzenia się?
Celem badań podejmowanych przez antropologów jest określenie normalnych wzorców starzenia się człowieka, ze wskazaniem stopnia dymorfizmu płciowego, uwarunkowań społeczno-ekonomicznych oraz wszelkich implikacji tego zjawiska dla jednostki i społeczeństwa. Zrealizowanie tego celu wymaga współpracy z przedstawicielami innych dyscyplin naukowych – lekarzami, psychologami oraz socjologami.
W Instytucie Antropologii UAM w Poznaniu podejmowane są różnorodne badania dotyczące procesów starzenia się człowieka. Dr Artur Rewekant na przykładzie materiałów kostnych bada procesy inwolucyjne szkieletu ludzkiego i ich uwarunkowania. W swoich badaniach dr Rewekant dokonuje oceny zmian radiologiczno-morfologicznych drugiej kości śródręcza osobników w wieku 15-70 lat, szacuje stopień dymorfizmu płciowego i asymetrię badanych kości oraz dokonuje analizy porównawczej zmian inwolucyjnych tkanki kostnej z wiekiem w populacjach średniowiecznych z danymi dla grup współczesnych. Dr Agnieszka Kozłowska-Rajewicz prowadzi badania na temat dotyku jako kanału komunikacji. Bada m.in. zmiany progowego czucia dotyku wraz z wiekiem. Prof. dr hab. Joachim Cieślik oraz mgr Zbigniew Czapla prowadzą badania nad zastosowaniem nowych, niestandardowych metod, jak elektroforetyczna ruchliwość jąder komórkowych (EMN) oraz magnetyczny rezonans jądrowy (MRJ), do oceny kondycji biologicznej ludzi dorosłych i w podeszłym wieku. Prof. Maria Kaczmarek oraz mgr Anita Szwed prowadzą badania na temat morfologii i fizjologii procesu starzenia się człowieka oraz menopauzy i andropauzy. Celem pierwszego projektu badawczego jest określenie wzorców fizjologicznego starzenia się człowieka, kompleksowa ocena stanu zdrowia, jakości życia oraz stanu odżywienia osób w podeszłym wieku na tle uwarunkowań społeczno-ekonomicznych. Natomiast celem drugiego projektu jest szczegółowa charakterystyka wykładników biologicznych, funkcjonalnych, fizjologicznych, sprawności fizycznej, kondycji psychicznej, a także subiektywnej i obiektywnej oceny stanu zdrowia kobiet i mężczyzn od 35 do 60 roku życia, dla ustalenia kryteriów menopauzy i andropauzy oraz wzajemnych relacji między nimi a niektórymi uwarunkowaniami środowiska społeczno-ekonomicznego.
Mimo niedoskonałości koncepcji oraz metod służących do oceny stanu i dynamiki procesu starzenia się człowieka antropologia oferuje nowe perspektywy badawcze tego fascynującego zjawiska.
Dr hab. Maria Kaczmarek, prof. UAM, oraz mgr Anita Szwed pracują w Zakładzie Biologii Rozwoju Człowieka Instytutu Antropologii w Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
Dlaczego się starzejemy
artykuł prof. dr. hab. med. Paulina Moszczyńskiego
Życie człowieka ma biologiczny koniec, a starzenie się organizmu ludzkiego jest pełne zagadek i tajemnic
Na terenach Gruzji i Azerbejdżanu żyje wiele osób, których wiek przekroczył 100 lat, a niektórzy mieszkańcy gór Karakorum na granicy Pakistanu z Afganistanem i Chinami żyją ponad 110 lat. Najstarszym człowiekiem, którego wiek biologiczny został udowodniony, był 121-letni wieśniak z Vicambamba w Ekwadorze.
Życie człowieka ma biologiczny koniec, a starzenie się organizmu ludzkiego jest pełne zagadek i tajemnic. Naukowcy całego świata zastanawiają się, dlaczego hodowle komórek rakowych mogą żyć i mnożyć się bez końca, a zdrowe i prawidłowe komórki po pewnym czasie nieuchronnie obumierają.
Istnieje wiele hipotez i teorii próbujących wyjaśnić przyczyny starzenia się człowieka. Nie ma jednak wątpliwości, że u podstaw tego zjawiska leży starzenie się i obumieranie pojedynczych komórek, z których są zbudowane ludzkie tkanki i narządy.
Teoria błędu genetycznego
W trakcie każdego podziału komórki jest popełniany minimalny błąd w przekazywaniu instrukcji genetycznej. Nakładanie się takich błędów doprowadza w końcu do unicestwienia komórki.
Teoria immunologiczna
Procesy starzenia się organizmu wynikają z osłabienia układu odpornościowego, a szczególnie z upośledzenia immunologicznej pamięci limfocytów. Osłabiony system immunologiczny nie jest w stanie skutecznie bronić organizmu przed zakażeniami i rozwojem nowotworów, traktuje komórki własne jak obce, inicjując w ten sposób niezwykle groźne procesy autodestrukcyjne.
Teoria wolnych rodników
Cząsteczki nazywane wolnymi rodnikami, nieustannie powstające w organizmie i w środowisku naturalnym, niszczą komórki, tkanki i narządy człowieka.
Te niekorzystne dla ludzkiego ustroju cząsteczki powstają pod wpływem czynników wewnętrznych, takich jak procesy oddechowe komórki, procesy enzymatyczne katalizowane przez niektóre enzymy, autooksydacja związków biologicznie czynnych, w wyniku fagocytozy i wątrobowej hydroksylacji leków.
Powstawanie wolnych rodników przyspieszają również czynniki zewnętrzne - reakcja tlenu z paliwem napędowym wykorzystywanym w silnikach, smog, spalanie substancji organicznych i jełczenie tłuszczu oraz związki tworzące się podczas produkcji mas plastycznych.
Toksyczne działanie wolnych rodników polega na uszkadzaniu materiału genetycznego (mutacje, nowotwory), utlenianiu wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (miażdżyca) oraz na przyspieszaniu procesów starzenia się komórek (inaktywacja enzymów, uszkodzenie kolagenu, śmierć komórki)
Teoria enzymatyczna
Proces starzenia się organizmu jest wynikiem upośledzonej z wiekiem syntezy enzymów, głównie tzw. neuroprzekaźników, obecnych w mózgu.
Teoria miażdżycowa
Według tej teorii przyczyną starzenia się organizmu jest miażdżyca, która powoduje degradację różnych narządów, głównie serca i mózgu.
Teoria zaprogramowanej śmierci komórki
W latach 70. wprowadzono pojęcie apoptozy, czyli zaprogramowanej śmierci komórki. Nazwa pochodzi od greckiego słowa określającego "kwiat tracący swoje płatki" lub "drzewo tracące swoje liście". Samobójczy, genetycznie zakodowany gen śmierci komórki jest przyczyną systematycznego niszczenia komórek stałych lub uszkodzonych przez różne czynniki toksyczne. Gen p53, regulujący to zjawisko, nazwano "genem śmierci". Genetycy całego świata zastanawiają się nad możliwością blokowania "genu śmierci", czego efektem mogłaby być nieśmiertelność komórek.
Inną przyczyną śmierci komórki jest skracanie się chromosomów. Po określonej liczbie podziałów komórkowych dochodzi do tak znacznego skrócenia chromosomów i utraty tak dużej ilości genów, że komórka zostaje pozbawiona informacji genetycznej i umiera. Procesem tym steruje bezgenowa część chromosomu, nazwana telomerem. Jedynie w przypadku podziałów komórek rakowych nie dochodzi do skracania chromosomów, które mogą mnożyć się w nieskończoność. W ten sposób komórki zdrowe mają określony czas życia, podczas gdy komórki rakowe żyją nieskończenie długo.
Apoptoza w sercu
Apoptoza występuje we wszystkich komórkach, także w komórkach mięśnia sercowego - w miocytach. Proces ten jest bardziej nasilony w prawej komorze serca, co powoduje, że ściany lewej komory są dwa razy grubsze od prawej. Apoptozę przyspieszają i nasilają takie schorzenia jak nadciśnienie tętnicze krwi i choroba niedokrwienna serca
"Żyjmy dłużej" 5 (maj) 1999
Ryciny
W czasie rozwoju człowieka tempo wzrostu narządów
Wewnętrznych. Bywa bardzo różna
% masy ciała
w wieku dorosłym
Rycina 2
Rycina 3
Rycina 4
Fazy rozwojowe w pierwszych dwóch latach życia dziecka ( Bogdanowicz )
Rycina 5
Prawa określające kierunki rozwoju ( Hurlock)
Rycina 6
Rozwój uzębienia u dziecka . Liczba miesięcy życia, w których wyrzynają się
dane zęby.
Rycina 7
Dobra i zła postawa ciała ( wg. W.C Olson 1949)
Rycina 8 Indywidualne krzywe szybkości wzrastania u chłopca o znacznie
przyspieszonym rozwoju
Indywidualne krzywe szybkości wzrastania u chłopców o zwolnionym rozwoju
1 – przyrost wzrostu
2 – przyrost ciężaru ciała
3- przyrost szerokości barkowej,
4- przyrost siły mięśni grzbietu
II-V stopnie dojrzałości płciowej wg drugorzędnych cech płciowych
II- początek dojrzewania,
V- pełna dojrzałość.
Rycina 8 Indywidualne krzywe szybkości wzrastania u dziewcząt o znacznie
przyspieszonym rozwoju ( wg. Denysiuk, H. Milcerowa)
Indywidualne krzywe szybkości wzrastania u dziewczynek zwolnionym rozwoju
1 – przyrost wzrostu
2 – przyrost ciężaru ciała
3- przyrost szerokości barkowej,
4- przyrost siły mięśni grzbietu
II-V stopnie dojrzałości płciowej wg drugorzędnych cech płciowych
II- początek dojrzewania,
V- pełna dojrzałość.
Rycina 9 Tempo wzrastania skok „szkolny” i skok pokwitanowy ( Wolański
,Pyżug )
Rycin 10 Rozwój zdolności motorycznych. Kształtowanie się sprawności
motorycznej w zakresie siły. Rzut piłką 2kg.
,
Rycina 11 Tempo przyrostu ciężaru ciała i wysokości dziewcząt i chłopców
polskich
Rycina 13 Niektóre wskaźniki tempa rozwoju warszawskich dziewcząt
Warszawskich ( Wolański)
Rycina 13 Niektóre wskaźniki tempa rozwoju warszawskich chłopców
warszawskich
Rycina 12 Charakterystyczne profile twarzy w wieku 3 i 21 lat życia
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.