Unia Europejska opierała się na trzech filarach. Od wejścia w życie traktatu lizbońskiego podział Unii Europejskiej na filary został zniesiony.
Filary
I. Zakres działania dwóch Wspólnot Europejskich (głównie sprawy gospodarcze, w tym Unia Gospodarczo-Walutowa); w 2002 roku wygasł zawarty na 50 lat traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, obecnie obowiązujące traktaty to: Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej
II. Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa
III. Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych (do 1999 r. współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych).
Z punktu widzenia prawa międzynarodowego Unia Europejska jest organizacją międzynarodową nieposiadającą podmiotowości prawnej, bazującą na strukturach Wspólnot Europejskich i na zestawie kilkunastu tysięcy aktów prawnych, zarówno politycznych jak i gospodarczych, które wszystkie państwa członkowskie przyjmują dobrowolnie i równie dobrowolnie przestrzegają. Podmiotowość prawną Unia Europejska ma zyskać dopiero po ratyfikacji Traktatu Konstytucyjnego UE. Według podpisanego w 1992 roku Traktatu z Maastricht podstawowymi celami Unii są:
- promowanie ekonomicznego i społecznego postępu poprzez zacieśnianie współpracy gospodarczej i likwidowanie barier w obrocie handlowym między państwami członkowskimi,
- wzmacnianie obrazu Unii jako jednego ciała politycznego mówiącego jednym głosem na arenie międzynarodowej poprzez prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej,
- dążenie do stworzenia obywatelstwa europejskiego i poczucia przynależności do jednej wspólnoty u zwykłych obywateli poprzez zapewnienie jednakowych norm prawnych i pełnej swobody przepływu ludzi w obrębie Unii,
- rozwijanie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwego traktowania, którym ma być UE poprzez wprowadzanie wspólnych norm prawnych, socjalnych i stałą poprawę poziomu życia państw uboższych.
Głównymi instytucjami i organami Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej) są:
Rada Europejska - jest instytucją, lecz nie jest organem Wspólnot. Jest to szczyt szefów państw i rządów obradujący, co najmniej dwa razy do roku. Zadaniem Rady Europejskiej jest wypracowanie kompromisu w kluczowych kwestiach politycznych, w których nie udało się osiągnąć jednolitego stanowiska na forum Rady Unii i Komisji Europejskiej.
Rada Unii Europejskiej (zwana też Radą Ministrów) - kluczowy organ decyzyjny i legislacyjny we Wspólnocie. Zadaniem Rady jest pełnienie funkcji prawodawczej, koordynacyjnej, kontrolnej i regulacyjnej. Rada składa się z piętnastu przedstawicieli (ministrów) - po jednym z każdego z państw członkowskich. Reprezentują oni interesy swojego kraju. Rada podejmuje decyzje jednomyślnie, większością kwalifikowaną (głosy ważone) lub większością zwykłą.
Komisja Europejska - organ wykonawczy Wspólnot. Składa się z 20 komisarzy będących funkcjonariuszami Unii Europejskiej. W Komisji reprezentują więc oni interesy wszystkich członków, zajmując się, podobnie jak ministrowie w rządach krajowych, poszczególnymi obszarami spraw. Członkowie Komisji wyłaniani są za wspólną zgodą państw członkowskich i zatwierdzani przez Parlament Europejski. Kadencja Komisji trwa 5 lat. Francja, Niemcy, Hiszpania, Włochy i Wielka Brytania są obecnie reprezentowane w Komisji przez 2 komisarzy, pozostali członkowie mają po jednym przedstawicielu. Siedzibą Komisji Europejskiej jest Bruksela.
Parlament Europejski - jedyna wspólnotowa instytucja wyłaniana od 1979 roku w wyborach powszechnych. W obecnym kształcie w parlamencie zasiada 626 przedstawicieli wszystkich państw członkowskich. Parlament jest instytucją, która nie stanowi samodzielnie prawa we Wspólnotach, lecz w ramach kilku procedur uczestniczy w jego uchwalaniu. Parlament pełni także funkcję kontrolną (kontrola wykonania budżetu). Główną siedzibą Parlamentu jest Strasburg.
Europejski Trybunał Sprawiedliwości - organ sądowniczy we wspólnotach. Składa się z piętnastu sędziów pełniących swoje funkcje przez 6 lat i rekrutujących się z grona najwybitniejszych prawników. Trybunał pełni funkcje sądu konstytucyjnego, sądu najwyższego, sądu pracy, sądu cywilnego. Orzeczenia Trybunału mają charakter ostateczny. Siedzibą ETS jest Luksemburg.
Trybunał Obrachunkowy - zwany także Trybunałem Rewidentów Księgowych to organ kontrolny we wspólnotach. Składa się z piętnastu audytorów, wybieranych na sześcioletnią kadencję. Zadaniem audytorów jest kontrola wykonania budżetu Wspólnot, wydatków nieobligatoryjnych oraz budżetów poszczególnych instytucji Wspólnot. Siedzibą Trybunału jest Luksemburg.
Do najważniejszych organów pomocniczych we Wspólnotach należą COREPER (Komitet Stałych Przedstawicieli), Komitet Ekonomiczno-Społeczny, Komitet Regionów.
COREPER (Comite des Representants Permanents, Komitet Stałych Przedstawicieli)
Jest organem przygotowującym prace Rady Unii Europejskiej. COREPER I - przygotowujący spotkania mniej ważnych Rad, składa się z zastępców ambasadorów a COREPER II, w którego skład wchodzą ambasadorowie przygotowuje posiedzenia Rady Ogólnej, Rady Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości, Rady ds. Rozwoju i Rady Ekonomii i Finansów. COREPER ds. Rolnictwa, przygotowuje obrady Rady ds. Rolnictwa.
Komitet Ekonomiczno-Społeczny
Organ doradczy, którego zadaniem jest wyrażanie opinii na temat unijnej polityki gospodarczej i społecznej. Składa się z 222 przedstawicieli życia gospodarczego i społecznego państw członkowskich UE mianowanych jednomyślnie przez Radę UE. Reprezentują oni interesy pracodawców, pracowników i innych środowisk gospodarczo-społecznych (w tym konsumentów).
Komitet Regionów
Jest organem, który umożliwia regionom i społecznościom lokalnym udział w opracowywaniu i wdrażaniu polityki UE. Składa się z 222 przedstawicieli społeczności regionalnych i lokalnych (mianowani przez Radę UE na podstawie propozycji państw członkowskich).
Europejski Bank Centralny
Bank powstał w 1998 r. w wyniku postanowień Traktatu z Maastricht. Jego siedzibą jest Frankfurt nad Menem. Bank działa w ramach Europejskiego Systemu Banków Centralnych i nadzoruje stabilność systemów finansowych i polityki walutowej UE. Pełni również nadzór nad instytucjami kredytowymi. Od 1 stycznia 1999 r. ma wyłączne prawo emisji euro. Jest instytucją zarządzaną przez Radę złożoną z członków dyrekcji i gubernatorów narodowych banków centralnych.
Europejski Bank Inwestycyjny
Został utworzony w 1958 r. Jego siedzibą jest Luksemburg. Działalność EBI nie jest nastawiona na zysk. Jego kapitał tworzony jest przez państwa członkowskie. Zadaniem EBI jest zrównoważony rozwój Jednolitego Rynku w interesie Wspólnoty poprzez: udzielanie pożyczek i gwarancji umożliwiających finansowanie projektów, inwestycji kapitałowych we wszystkich sektorach gospodarki.