Sprawa polska w czasie I wojny światowej.

W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej, w związku ze znalezieniem się zaborców w dwóch różnych blokach militarnych, wśród Polaków powstały odpowiednie orientacje polityczne. Najwięcej zwolenników, zwłaszcza w Galicji miał pogląd, że sprawę polską będzie można rozwiązać przy pomocy Austro- Węgier. Utworzyli oni w 1912r. Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Natomiast inne koła polskie, z Romanem Dmowskim na czele, uważały, iż najgroźniejszym wrogiem są Niemcy i zjednoczenie ziem polskich pod berłem Rosji wydawało im się najkorzystniejsze dla narodu polskiego. Rządy państw zaborczych nie kwapiły się do podejmowania zobowiązań w stosunku do którejś z grup. Dokonując mobilizacji, powołały do swych armii ok. 2mln polskich poddanych.

Ze względu na znaczenie ziem polskich jako ważnego obszaru działań wojennych, obu stronom walczącym nie była obojętna postawa społeczeństwa polskiego. Już w pierwszych dniach wojny dowództwa wojsk państw centralnych wydały odezwy do narodu polskiego obiecujących mu wolność i niepodległość. Naczelny wódz armii rosyjskiej Mikołaj Mikołajewicz ogłosił 14 sierpnia 1914 manifest mówiący o „połączeniu się Narodu Polskiego w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego” i „odrodzeniu się w swej wierze, języku i samorządzie”. Obie proklamacje, dość mgliste i nieszczere miały charakter propagandowy i niczego nie zmieniały w położeniu Polaków. Rządy zaborcze nie miały zamiaru wprowadzać w czyn obietnic swych dowódców wojskowych.

Po wybuchu I wojny światowej, zwolenników współpracy z państwami centralnymi zaczęto nazywać aktywistami, a zwolenników współpracy z Rosją- pasywistami. Aktywiści utworzyli w sierpniu 1914r. w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, który politycznie patronował Legionom Polskim, a pasywiści w listopadzie 1914 powołali w Warszawie Komitet Narodowy Polski.

Po zajęciu wszystkich ziem Królestwa Polskiego, w sierpniu 1915 Niemcy I Austro-Węgry dokonały ich podziału na dwie strefy okupacyjne, rozgraniczone biegiem rzek Pilicy i Wieprzu. Warszawa stała się siedzibę niemieckiego generała-gubernatora H. Beselera, natomiast Lublin- siedzibą austro-węgierskiego gen-gub. E. Dillera, następnie K. Kuka. Okupanci rozpoczęli natychmiast rabunkową gospodarkę na zajętych ziemiach.

Po opuszczeniu przez wojska rosyjskie Królestwa Polskiego, premier rządu rosyjskiego I. Goremykin, oświadczył, że car zgadza się na autonomię. Francja i Wielka Brytania traktowały wówczas sprawę polską jako wewnętrzną sprawę ich sojusznika Rosji. Pragnęły one także pozyskać żołnierz polskich. W tym celu cesarze Niemiec i Austro-Węgier, wydali 5 listopada 1916 odezwę, zapowiadającą utworzenie związanego z nimi państwa polskiego, a władze niemieckie przystąpiły do tworzenia ochotniczych oddziałów polskich. Akcja werbunkowa nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Społeczeństwo polskie zdawało sobie sprawę, że zaborcy pragnął jedynie pozyskać nowych żołnierzy do walki w ich interesie. Wówczas okupacyjni gubernatorzy powołali 6 grudnia 1916 namiastkę władzy polskiej Tymczasową Radę Stanu (TRS), złożoną z 25 członków. Miała ona jednak tylko charakter opiniodawczy.

Ogłoszenie aktu 5 listopada spotkało się początkowo z protestem rządu rosyjskiego. Następnie car Mikołaj II w rozkazie do armii i floty z 25 grudnia 1916 zapowiedział utworzenie zjednoczonej Polski. Stanowisko to poparli szefowie rządów Francji i Wielkiej Brytanii. Także prezydent USA- Thomas Wilson- stwierdził, że Polska powinna być państwem niepodległym.

Nowy ważny impuls w sprawie polskiej dał wybuch rewolucji lutowej i obalenie caratu w Rosji. Deklaracja Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych z 27 marca 1917 głosiła, że Polska ma prawo do całkowitej niepodległości, oczywiście prawo to miało być ograniczane przez sojusz z Rosją.

W myśl aktu 5 listopada Niemcy, którzy za wszelką cenę chcieli zwerbować polskich żołnierzy, wiosną 1917r. zaczęli tworzyć Polską Siłę Zbrojną (PSZ; Polnische Wehrmacht) pod dowództwem gen.-gub. Beselera i pod patronatem TRS. Zgodnie z umową zawartą między Niemcami a Austrią w skład PSZ weszły Legiony Polskie. Piłsudzki, którego powołano na członka TRS gotów był współpracować w tworzeniu armii Niemiec pod warunkiem otrzymania odpowiednich gwarancji. Nie uzyskawszy ich, postawił na rozbudowę Polskiej Organizacji Wojskowej. W lipcu 1917 wystąpił z TRS, większość I i III Brygady Legionów odmówiła złożenia przysięgi, a tym samym zgody na przemianowanie ich na Polnische Wehrmacht. Piłsudzki został aresztowany i wywieziony do Magdeburga. Skompromitowana TRS złożyła dymisję, a Niemcy próbowali nadal realizować swoje plany za pomocą Rady Regencyjnej.

W chwili wybuchu rewolucji lutowej znajdowało się w Rosji ok. 3,5 mln Polaków. W lecie 1917 doszło do utworzenia I Korpusu Polskiego z gen. J. Dowbór- Muśnickim na czele, a następnie innych oddziałów polskich pod dowództwem R.Dmowskiego. We Francji Polacy stworzyli w Bajonnie ochotniczy oddział, poniósł on ogromne starty w bitwie pod Arras. W czerwcu 1917 przystąpiono do formowania armii polskiej na terenie Francji. Akcję propagandową wśród Polonii amerykańskiej prowadził Ignacy Paderewski. W sierpniu powstał w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski. Szybko został uznany przez państwa zachodnie. Siedzibę miał w Paryżu, a na jego czele stanął R. Dmowski. KNP przejął dowództwo nad oddziałami armii polskiej we Francji i prowadził akcję propagandową na rzecz niepodległej Polski.

Rewolucja październikowa stworzyła nowe perspektywy rozwiązania sprawy polskiej. Podczas rokowań pokojowych w Brześciu, Niemcy i Austro- Węgry zmusiły delegację bolszewicką do anulowania traktatów rozbiorowych. Dużą przysługę uczynił Polakom prezydent USA apelując o niepodległość, jako jedyną możliwą drogę do utrzymania pokoju i przywrócenia prawa w Europie. Posłowie polscy domagali się w parlamentach Niemiec i Austro-Węgier o uznanie niepodległości Polski, zjednoczonej z trzech zaborów. Tą samą działalność prowadzili na terenie Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych Dmowski i Paderewski.

Tymczasem w kraju upadła ostatecznie władza okupantów. Powstały władze lokalne i regionalne, aspirujące niekiedy, jak np.: Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, do rangi rządów państwowych. Obok nich tworzyły się rewolucyjne Rady Delegatów Robotniczych. Młodzież w Krakowie, a następnie w Warszawie oraz w innych miastach, rozbrajała żołnierzy niemieckich i austryjackich. W Lublinie 1 listopada 1918 powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej.