Leki przeciwbólowe

Ból - jeden z najsilniejszych stresów, przeżycie przykre, o charakterze subiektywnym, wskazujące na zagrożenie organizmu lub osobowości bądź wyrażające je, mające także znaczenie ochronne dla zachowania całości organizmu lub osobowości. Ból powstaje pod wpływem różnych bodźców (mechanicznych, chemicznych, termicznych), które uszkadzają żywą tkankę. Jego receptorami są zakończenia nerwowe w skórze i w innych tkankach organizmu. Ból może być wynikiem pobudzenia (np. przez ucisk) dróg przewodzących impulsy nerwowe i pobudzenia ośrodków bólowych w mózgu, a także występować jako zjawisko psychiczne (emocjonalne). Odczuwaniu bólu towarzyszy pobudzenie współczulnej części autonomicznego układu nerwowego.

Rozróżnia się bóle: powierzchowne (w skórze), głębokie (np. w mięśniach, stawach), trzewne (różnych narządów wewnętrznych). Ból trzewny promieniować może do odległych miejsc organizmu (np. w zawale mięśnia sercowego, w kamicy żółciowej). Ze względu na charakter rozróżnia się bóle: ostre, tępe, palące, kłujące. Bodźce bólu wywołują różnorodne reakcje w całym organizmie, np. zmiany tętna i ciśnienia krwi, pocenie, zmiany motoryki jelit, czynności gruczołów dokrewnych, zmiany oddychania i napięcia mięśniowego, reakcje ruchowe o charakterze obronnym. Mogą być szkodliwe dla organizmu (ból długotrwały i intensywny działa wstrząsowo i może doprowadzić nawet do śmierci).

Walka z bólem polega na usuwaniu, w miarę możliwości, jego przyczyn, a także na stosowaniu różnych środków przeciwbólowych: farmakologicznych i fizycznych (głównie ciepła i zimna, np. okładów, termoforów, worków z lodem). Dużą rolę odgrywa uspokajające oddziaływanie na psychikę chorego.

Leki przeciwbólowe (Analgetyki) - grupa różnych środków, działających na różnym poziomie przewodzenia bodźców bólowych: od receptorów w tkankach, przez nerwy “przewodzące” ból i połączenia nerwowe (synapsy) znajdujące się w rdzeniu kręgowym, po ośrodek bólowy w części mózgu zwany wzgórzem i w korze mózgowej. Leki przeciwbólowe działają na czterech podstawowych poziomach:
Na poziomie receptorów bólowych i neuronów czuciowych - leki takie jakjak lidokaina i bupiwakaina (leki znieczulające miejscowo)
Na poziomie synaps w rdzeniu kręgowym i we wzgórzu np.: morfina, Dolargan, Fentanyl,
Na cały ośrodkowy układ nerwowy - wziewne analgetyki, m.in. podtlenek azotu,
Ośrodkowo, tzn. na poziomie mózgu, czucie bólu zmniejszają tzw. niesteroidowe leki przeciwzapalne (działające silnie przeciwzapalnie, przeciwbólowo, przeciwgorączkowo oraz słabo uspokajająco), np. kwas acetylosalicylowy czy paracetamol.
Jak działają leki przeciwbólowe?

Uczucie bólu powstaje w wyniku podrażnienia receptorów bólowych. Impuls nerwowy z takiego receptora przesyłany jest drogą nerwów do rdzenia kręgowego, a następnie wyżej do kory mózgowej gdzie powstaje wrażenie bólu.

W trakcie swojej wędrówki, a także w punktach "odbioru" impuls podlega różnym modyfikacjom i może być wzmocniony bądź wytłumiony. Na jego modyfikowanie ma wpływ szereg substancji obecnych w naszym organizmie. I tak np. prostaglandyny powodują nasilenie bólu, a endorfiny, dynorfiny i enkefaliny zmniejszają go. Działanie współczesnych leków przeciwbólowych polega bądź na "udawaniu" substancji, które ból zmniejszają (np. endorfin), bądź na wpływie na wytwarzanie substancji ból nasilających (prostaglandyn). Te dwa opisane mechanizmy działania pozwoliły podzielić leki przeciwbólowe na dwie główne grupy:
- narkotyczne leki przeciwbólowe
- nienarkotyczne leki przeciwbólowe

Środki narkotyczne (inaczej opioidowe) - to wprowadzane do organizmu substancje, które łączą się ze swoistymi dla siebie receptorami opioidowymi w mózgu i powodują prawie natychmiastowe zniesienie bólu. Ich działanie jest niezwykle silne, przez co używane są wyłącznie w przypadku ciężkich stanów, rozległych urazów (np. na wojnie) czy zaawansowanych chorób nowotworowych. Dodatkowo powodują uspokojenie pacjenta i polepszają jego samopoczucie. Ich stosowanie wiąże się jednak z ogromnym ryzykiem uzależnienia, co znacznie ogranicza ich użycie. Klasycznym przykładem takiego leku jest morfina, a wspomniana endorfina jako odkryta później, właśnie jej zawdzięcza swoja nazwę - endogenna, (czyli produkowana przez organizm) morfina.

Środki nienarkotyczne - to jedne z najczęściej używanych, a także nadużywanych leków w ogóle. Choć związki te różnią się ogromnie między sobą, to mechanizm ich działania jest bardzo podobny – wszystkie hamują enzym cyklooksygenazę, która jest niezbędna do produkcji nasilających ból prostaglandyn.
Prostaglandyny to substancje:
- rozszerzające naczynia krwionośne,
- obniżające ciśnienie krwi,
- zwiększające kurczliwość mięśnia sercowego,
- hamujące agregację płytek krwi,
- rozszerzające mięśniówkę oskrzeli,
- pobudzające perystaltykę przewodu pokarmowego (wywołują biegunkę) i silnie kurczące macicę,
- zwiększające wydzielanie śluzu żołądkowego,
- zwiększające przepływ krwi przez nerki, wydzielanie wody, sodu i potasu

Działanie przeciwbólowe środków nienarkotycznych jest nieporównywalnie słabsze niż leków narkotycznych, ale nie powodują za to uzależnień (sporadyczne przypadki) i często posiadają właściwości przeciwgorączkowe i przeciwzapalne.
Działanie to pozwoliło zaliczyć je do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), stosowanych w leczeniu np. chorób reumatycznych. Czołowym lekiem należącym do tej grupy jest paracetamol oraz kwas acetylosalicylowy.
Inne leki przeciwbólowe takie jak naproksen, ibuprofen, ketoprofen, aspiryna, czy diclofenac posiadają także działanie przeciwzapalne, stąd też sprawdzają się w zwalczaniu bólu w przebiegu schorzeń zapalnych.
Trzeba jednak pamiętać, że nadużywanie w/w leków może wiązać się z wystąpieniem szeregu działań niepożądanych. Nienarkotyczne leki przeciwbólowe w nadmiarze powodują upośledzenie funkcji wątroby – u osób z chorobami wątroby ich dawka toksyczna jest znacznie mniejsza. Rzadziej dochodzi do upośledzenia funkcji nerek. U astmatyków mogą nasilać się skurcze oskrzeli. Warto wspomnieć, że leki przeciwbólowe powinniśmy zażywać po posiłku, nie na czczo. Dlatego też, w celu ograniczenia niekorzystnego wpływu na śluzówkę żołądka, obecnie stosuje się preparaty w formie powlekanej, które zaczynają działać dopiero w jelicie.


Paracetamol (Acenol)
Sztandarowym obecnie nienarkotycznym lekiem przeciwbólowym jest paracetamol. Został on wprowadzony do lecznictwa w 1893 roku przez Meringa. Zaczęto stosować ten związek na szeroką skalę w 1949 roku, a w 1955 roku w USA lek stał się dostępny bez recepty. W ostatnich latach paracetamol (znany również jako acetaminofen, acenol, panadol, tylenol, tempra) stał się stosowanym powszechnie lekiem przeciwgorączkowym i przeciwbólowym, a wiąże się to z zastrzeżeniami dotyczącymi pochodnych kwasu salicylowego u dzieci, w związku z możliwością wystąpienia tzw. Zespołu Rey’a. Paracetamol pochodzi od Fenacetyny, przeciwbólowego leku syntetycznego, działającego również uspokajająco i przeciwgorączkowo, mający jednak bardziej toksyczne działanie.
Acenol ten ani nie wykazuje działania przeciwzapalnego, przeciwwirusowego, ani nie wpływa na krzepnięcie krwi. Po doustnym podaniu szybko i prawie całkowicie wchłania się z przewodu pokarmowego, osiągając maksymalne stężenie we krwi po około 60-120 minutach. Jest wydalany głównie przez nerki.
Paracetamol może być podawany w postaci tabletek, granulatu, zawiesiny, czopków oraz ostatnio zarejestrowanej postaci dożylnej. Może występować także jako składnik mieszanek przeciwbólowych z kofeiną, salicylamidem, kwasem salicylowym, kodeiną. Obecnie jednak wycofuje się mieszanki paracetamolu z kwasem salicylowym.
Paracetamol jest skuteczny przede wszystkim w bólach mięśni, stawów, bólach kostnych różnego pochodzenia, nerwobólach, bólach nowotworowych, bólach pleców, barku, bólach głowy (również migrenowych), a także w bólach zębów. Poza tym zwalcza się nim stany gorączkowe.
Największą wadą paracetamolu jest - przy zbyt długim stosowaniu leku lub podawaniu go w dużych dawkach - możliwość szkodliwego oddziaływania na wątrobę, czyli hepatotoksyczność. Przy tym lek jest o wiele mniej toksyczny dla dzieci niż dla osób dorosłych ze względu na mniej intensywny metabolizm komórek wątroby u dzieci, dzięki czemu paracetamol prawie w ogóle nie ulega u nich przemianie do toksycznych substancji. Zatem ryzyko uszkodzenia wątroby u dzieci jest znikome. Środek ten może powodować zapalenie nerek oraz niedokrwistość niedobarwliwą. Przede wszystkim nie powinni go przyjmować ludzie z uszkodzoną wątrobą oraz nerkami.

Kwas acetylosalicylowy (Aspiryna) – C9H8O4
Historia tego leku jest bardzo długa. Jest to najstarszy preparat z bardzo dużej grupy leków niesterydowych przeciw-zapalnych o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwgorączkowym.
Od wieków stosowano wywary z kory wierzbowej w leczeniu gorączki i bólów. W roku 1829 Leroux wyizolował z kory wierzbowej glikozyd nazwany salicyliną. W roku 1875 po raz pierwszy wprowadzono salicylan sodowy jako lek przeciwgorączkowy, przeciwreumatyczny oraz przeciw dnie moczanowej. Ukończone w 1897 r. prace dwóch chemików firmy Bayer: Felixa Hoffmanna i Heinricha Dresera pozwoliły wytworzyć czysty kwas acetylosalicylowy. Od wielu lat kwas acetylosalicylowy zajmuje pierwsze miejsce pod względem ilości zużycia tabletek na całym świecie.
Popularna nazwa „Aspiryna” składa się z litery A pochodzącej od acetylu oraz członu SPIR od łacińskiej nazwy tawuły – spirea ulmaria.
Kwas acetylosalicylowy w dużych dawkach ma działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe. Małe dawki leku tj. poniżej 300 mg /dobę wystarczają, by zahamować agregację płytek, czyli zbijanie się i sklejanie płytek krwi, co ma bardzo ważne znaczenie w procesie tworzenia zakrzepów.
Czysty kwas salicylowy (acidum salicylicum), czyli kwas 2-hydroksybenzoesowy ma postać białawych kryształków lub igiełek (temperatura topnienia 157o C) trudno rozpuszczalnych w wodzie (500 cz.), łatwiej w gorącej wodzie, dobrze rozpuszczalnych w alkoholach. W tej postaci działa silnie drażniąco na nabłonki przewodu pokarmowego, w związku z tym wprowadzono do lecznictwa estry kwasu salicylowego. Czysty kwas salicylowy jest stosowany w 2-3% roztworach etanolowych jako środek odkażający (spirytus salicylowy) i odtłuszczający, lekko złuszczający i podrażniający skórę. W wyższych stężeniach (10-20%) działa silnie złuszczająco na naskórek.
Aspirinum, czyli kwas acetylosalicylowy to bezbarwne lub białawe kryształki o temp. topnienia 135o C, łatwo rozpuszczalne alkoholach, trudno rozp. w wodzie. Pod wpływem pary wodnej kwas acetylosalicylowy rozkłada się do kwasu octowego i salicylowego. Jest wchłaniany głównie w jelicie cienkim, po wniknięciu do krwi ulega związaniu z białkami.
Salicylany hamują syntezę prostaglandyn działając przeciwbólowo. Hamują agregację krwinek. Salicylany przedłużają czas krwawienia, zapobiegają powstawaniu agregatów krwinkowych (zespołów zlepionych krwinek) oraz hamują wytrącanie blaszek miażdżycowych na ścianach naczyń krwionośnych. Działają przeciwzakrzepowo i przeciwzawałowo. Salicylany są podawane w małych dawkach (150-300 mg/dobę) w terapiach pozawałowych (profilaktyka) i w chorobie wieńcowej.
Salicylany pobudzają ośrodek oddechowy (podrażniają neurony tego ośrodka) oraz nasilają metabolizm wewnątrzkomórkowy. Zwiększają ilość wydalanego kwasu moczowego, działając przeciwartretycznie. Rozszerzają naczynia krwionośne w skórze, drażnią gruczoły potowe - zwiększając wydzielanie potu. Podczas przemian kwasu salicylowego wewnątrz ustroju powstaje kwas gentyzynowy, czyli 2,5-dihydroksybenzoesowy – o silnym działaniu przeciwreumatycznym. Ponadto w metabolizmie salicylanów powstaje kwas salicylurowy i glukuronowy. Zwiększają ilość wydalanego moczu (działanie moczopędne) poprzez podrażnianie nefronów. Działają żółciopędnie.
Działania niepożądane obserwowane po zażywaniu kwasu acetylosalicylowego są dość liczne i ograniczają w pewnym stopniu możliwość jego stosowania. Przypisuje się mu rolę w wywoływaniu niektórych postaci astmy oskrzelowej tzw. astmy aspirynowej. Aspiryna obniża krzepliwość krwi, a także działa bezpośrednio drażniąco na błonę śluzową żołądka i dwunastnicy. Jej stosowanie wiąże się z wieloma objawami ze strony przewodu pokarmowego, począwszy od niewielkich bólów brzucha i nudności, a skończywszy na krwawieniach z wrzodów żołądka czy dwunastnicy. Czynna choroba wrzodowa stanowi bezwzględne przeciwwskazanie do stosowania preparatów aspiryny. Obecnie istnieją dojelitowe tabletki kwasu acetylosalicylowego, których wchłanianie odbywa się w jelicie cienkim, a nie w żołądku, co pozwala zmniejszyć, (ale nie całkowicie uniknąć) szkodliwego wpływu aspiryny na śluzówkę górnego odcinka przewodu pokarmowego. Asprinę brać zawsze po posiłku!
Kwas acetylosalicylowy powinien być przyjmowany w trakcie posiłku i popijany pełną szklanką wody, by zmniejszyć działania niepożądane dotyczące przewodu pokarmowego. Z uwagi na możliwość krwawienia z przewodu pokarmowego nie należy pić alkoholu podczas leczenia. Dłuższe trzymanie tabletki aspiryny w ustach może prowadzić do nadżerek w jamie ustnej.
Bardzo rzadkim, ale ciężkim powikłaniem występującym u dzieci jest zespół Rey'a. Pojawienie się objawów tej choroby wynika z niedojrzałości układu enzymów wątrobowych oraz mózgu. Polega on na tym, że po podaniu leku w trakcie infekcji wirusowej dochodzi do drgawek oraz uszkodzenia wątroby, które może prowadzić do stłuszczenia miąższu tego narządu.

Otrzymywanie Aspiryny

Substraty: Sprzęt:
kwas salicylowy: 5,5gbezwodnik octowy 8,2g (7,6cm3)kwas siarkowy 5 kroplietanol 16cm3 kolba stożkowa Erlenmeyera V=50cm3termometrbagietkakolba ssawkowalejek Bchnera lub Shotakolba okrągłodenna V=100cm3chłodnica zwrotnazlewka V=100cm3
W kolbie stożkowej o pojemności 50cm3 umieszcza się 5,5g kwasu salicylowego (Grupa acetylowi – grupa uzyskana przez odszczepienie grupy OH od cząsteczki kwasu octowego – CH3CO), 7,6cm3 bezwodnika kwasu octowego i dodaje około 5 kropli stężonego kwasu siarkowego. Całość miesza się od czasu do czasu bagietką i ogrzewa na łaźni wodnej w temp. 50-60oC (temperatura mierzona termometrem w kolbie reakcyjnej) przez 15 min. Mieszaninę reakcyjną zostawia się do ostygnięcia (mieszając od czasu do czasu), a następnie wylewa do około 80cm3 zimnej wody, starannie miesza i sączy pod zmniejszonym ciśnieniem. Osad na sączku dobrze odciska i krystalizuje z mieszaniny etanol-woda.
Źródła:
- Wielka Encyklopedia, PWN 2001
- Podręcznik do Chemii, cz.2, WSIP 2003
- Kompetendium Leków, PWL 2002
- Vademecum Leków, Medi-Media 2000
- Leki współczesnej terapii, Vademecum, Split Trading 2000
- http://www.biofarm.pl/paracetamol.html
- http://www2.pwsz.krosno.pl/~henroz/analgeticum2002.htm
- http://www.panadol.pl
- http://resmedica.pl
- http://www.onkolink.pl
- http://wiem.onet.pl