Starożytny Bliski Wschód - Azja Mniejsza, Syria i Palestyna, Mezopotamia do Zatoki Perskiej oraz Egipt - na tym obszarze narodziła się najstarsza cywilizacja w dziejach ludzkości - przejście od epoki kamienia do epoki brązu. Tutaj tez dokonała się tzw. rewolucja neolityczna, czyli przejście od zbieracko - myśliwskiego trybu życia, a co za tym idzie nomadzkiego – wędrownego, do życia osiadłego.
Na to, że Mezopotamia, a potem Afryka północno-wschodnia i Egipt stały się kolebką osadnictwa ludzkiego i rozwoju pierwszych struktur państwowych, miały wpływ niesłychanie dogodne warunki pod osadnictwo. Warunki te m.in. polegały na tym, że w obu przypadkach - Mezopotamii i Egiptu - mamy do czynienia z dolinami wielkich rzek, które były bardzo żyzne, urodzajne a jednocześnie warunki klimatyczne w stosunku do innych części Europy i tej geograficznej części świata, były niezwykle korzystne - łagodny klimat, ziemia użyźniana poprzez wylewy rzek.
Nazwa Egipt, wywodzącą się ze staroegipskiego „Kemi” (czarna ziemia, muł nilowy) obejmowano obszar ok. 1 mln. km2, zamknięty na zachodzie wielkimi oazami, na wschodzie Morzem Czerwonym, na południu I Katarakta, na północy wreszcie rozlewiskiem Delty Nilu sięgającym Morza Śródziemnego. Drobny jednak tylko procent tego obszaru, bo ok. 30 tys. km2, zajęty był pod uprawę, prawie wyłącznie w dolinie Nilu, której szerokość miejscami, np. kolo Asjut, zawęża się do samego koryta rzecznego, miejscami zaś przybiera znaczniejsze rozmiary, dochodząc od kilkuset metrów do kilku, a wyjątkowo, jak pod Edfu, do kilkunastu kilometrów szerokości, by dopiero w Delcie przybrać poważniejsze rozmiary. Nil więc, główna arteria komunikacyjna, dzięki wylewom wyznaczał charakter kraju, dzieląc go na Egipt Dolny, tj. Delte i Gorny, tj. wąska dolinę biegnącą od I Katarakty aż do nasady Delty. Obok tych dwóch podstawowych części mniejsza rolę odgrywały zachodnie oazy, ważne jednak ze względu na kwitnąca w nich, podobnie jak w Delcie, hodowlę bydła. Natomiast pas gór w Pustyni Arabskiej dostarczał Egiptowi przede wszystkim złota i miedzi, podstawowych surowców, którym Egipt zawdzięczał głównie przez tysiąclecia swą dominującą pozycję polityczna, gospodarczą i kulturalną. Z doliny Nilu biegły na wschód drogi karawanowe łączące Egipt z półwyspem Synaj, ważnym ze względu na eksploatowane tam pokłady miedzi, a dalej z Palestyną, droga zaś morska z Fenicją, eksporterem drzewa cedrowego z Libanu, szczególnie ważnego dla pozbawionego w ogóle drzewa Egiptu. Ze środkowej części Egiptu, z Koptos, biegła ważna droga łącząca go z Morzem Czerwonym, a dalej z Arabia i być może z Zatoką Perską. Brak było w Egipcie rudy żelaza, co niewątpliwie przyczyniło się do osłabienia jego pozycji na Wschodzie od ok. 1000 r. p.n.e., obfitował natomiast w surowce kamienne: wapień, piaskowiec, granit, alabaster, które znalazły szerokie zastosowanie w budownictwie.
Słowo „faraon” jest transkrypcją wyrazu hebrajskiego, utworzonego według hieroglifu per-aa, oznaczającego „wielki dom”. Przeszło do nas za pośrednictwem Greków. Jako tytułu zaczęto go używać (podobnie jak biżuterii stanowiącej insygnia władzy) dopiero w okresie Nowego Państwa. Słowo „faraon” zawsze poprzedzane jest hieroglifami oznaczającymi: „Oby żył w dobrym zdrowiu i był szczęśliwy”. Skrybowie najczęściej pisali jednak „Król” (nesut), „Pan” (neb) lub „Jego Wysokość”. Faraon miał zarazem naturę boską i ludzką. Jako syn boga słońca Re był także powtórnym ziemskim wcieleniem boga-sokola Horusa. Krew i ród władcy były święte. W czasach Starego Państwa sam faraon stał się bogiem Re. Dwa spośród jego pięciu świętych imion były oddzielane od reszty hieroglifów kartuszami w kształcie pętli ze sznura, symbolizującej „wszystko, co okala słońce”.
Stare Państwo Egipskie przypada na III tysiąclecie p.n.e. (2800 - właściwy okres dynastyczny). Na okres panowania Starego Państwa przypada 6 dynastii, o których możemy wypowiadać się z całkowitą pewnością, przypadają też najpoważniejsze ustalenia związane z organizacją społeczeństwa egipskiego, państwa egipskiego, budową pewnej ideologii państwowej, ze stworzeniem pewnych przyzwyczajeń. Społeczeństwo egipskie było niezwykle konserwatywne, a więc przywykało do pewnych ustaleń i pilnie ich przestrzegało, było niezwykle posłuszne władzy. Wiązało się to z pozycją władcy jednoczyciela, z silną wolą władcy, który awansuje do roli boga i występuje jako bóg Ra (z czasem ta formuła łagodnieje), ale niewątpliwie występuje jako ten, który pozostaje w kontakcie ze światem bogów, no i oczywiście jako ten, który w momencie łączenia Egiptu Górnego z Dolnym, a dokonało się to poprzez podbój przez Egipt Górny Egiptu Dolnego. Władca, który tego dokonał nazywa się Menes Narmer (Paleta Narmera - bardzo ciekawy dokument ikonograficzny. To nic innego, jak specjalny przyrząd służący do celów kosmetycznych dla pań). Paleta przedstawia dwie rożne sceny pozostające ze sobą w łączności. Na pierwszej scenie przedstawiony jest wojownik, którego identyfikuje się z władcą Górnego Egiptu, który uderza pałką postać klęcząca u jego stóp, na odwrotnej stronie tej palety widzimy uroczystą procesję. Za procesją podąża władca, który ma już na głowie koronę Dolnego Egiptu. Jest to symbol zwycięstwa nad Dolnym Egiptem.
Po zjednoczeniu Egiptu pozycja władcy musiała być pozycją niezwykle silna, ponieważ zjednoczenia dokonano drogą przemocy, oprzeć się to musiało na armii i na arystokracji, która koncentrowała się wokół władcy. Pozycja faraona, bo tak nazywa się władcę Egiptu - nie znamy właściwego określenia tytułu władcy, ponieważ zakazano jego używania; imię faraona było święte, wymienienie go było świętokradztwem. Po zjednoczeniu Egipt podzielono na okręgi zwane nomami (z j. greckiego nomos oznacza powiat, w papirusach występuje określenie ritsu). Dla Nowego Państwa - liczba 42 nomow - 22 w Egipcie Górnym, 20 w Egipcie Dolnym. Na czele nomu stal nomarcha (gubernator) - wysoki urzędnik państwowy, zarządca okręgu, posiadający ogromną władzę, odpowiedzialny bezpośrednio przed królem - faraonem. Z czasem kształtuje się naczelny podział administracyjny na Egipt Górny i Egipt Dolny, z wyodrębnieniem wicekróla dla Egiptu Dolnego. Przy boku faraona, juz w III tysiącleciu p.n.e., widzimy dostojnika - wezyra. Wezyr - to jakby prawa ręka faraona, stoi na czele wojska. Generalnie dla I polowy III tysiąclecia nie dostrzega się jeszcze kapłanów. Kapłanizacja Egiptu będzie się dokonywała na przestrzeni długiego okresu czasu.
Ustalone zostały podstawowe struktury społeczne - faraon - ponad społeczeństwem, dalej arystokracja i potem reszta pospólstwa, która de facto nie miała żadnych praw (masy te wierzyły i podlegały faraonowi, czciły faraona jako boga). Najlepiej tę strukturę społeczeństwa oddają piramidy, które rozpoczęto budować za III dynastii (mniej więcej w 27 stuleciu p.n.e.).
Faraon - Chorus - syn Izydy i Ozyrysa - Chorus - symbol zjednoczonego Egiptu, następnie bóg słońca Ra (tak obecny „Re” był nazywany potocznie w Egipcie). Egipt należy do niego. Faraon zgodnie ze swoją wolą rozdziela przywileje, ziemie.
Budownictwo piramidalne przypada generalnie na III - IV dynastie, zwłaszcza na IV (Cheops). Potem następuje zmierzch budownictwa piramidalnego, wiązało się to ze spadkiem pozycji władcy, a wzrostem znaczenia arystokracji.
W okresie III - IV dynastii następuje jeszcze jedno zjawisko - kanon w sztuce egipskiej. W okresie Starego Państwa został wypracowany pewien model - kanon przedstawiania władcy. Nie wolno było od niego odstąpić. Ten kanon przeniesiono również na sposób przedstawiania członków poszczególnych warstw społecznych - kanon przedstawiania arystokratów, kapłanów. W niższych warstwach społecznych panowała już dowolność, większa swoboda. Całkowitą swobodę miał artysta w przedstawianiu świata natury, zwierząt, roślin.
Sposób przedstawiania w sztuce egipskiej uformował się pod wpływem ukoronowania struktury społecznej w okresie Starego Państwa Egipskiego i był przestrzegany przez długie lata. Jeszcze w okresie rzymskim, cesarzy rzymskich w Egipcie przedstawiano na wzór tych przedstawień faraonów.
Gdy w okresie Nowego Państwa Egipskiego zaczęto przedstawiać faraona, na wyraźne jego życzenie, w sposób naturalny, tzn. wydłużona czaszka, nienaturalne wybrzuszenie (wskutek jakiejś choroby), cieniutkie kończyny - ręce, nogi - co wydawało się niemożliwe do przedstawienia, bardzo szybko ten sposób przedstawiania faraona stal się jakby nakazem dla artystów. Nastąpiło odejście od starego kanonu - nastał nowy kanon - dowodzi to konserwatywnej postawy Egipcjan, niechętnym zmianom.
Fatalnym dla Starego Państwa Egipskiego był okres panowania VI dynastii. Ostatni władca wstąpił na tron jako niemowlę i nie miął czasu i szansy, aby wykształcić własny charakter samodzielnego sposobu rządzenia. Władza była w ręku arystokracji, która wpływała na jego wychowanie i na sposób rządzenia. Spowodowało to, ze Stare Państwo Egipskie chyliło się ku upadkowi. Arystokracja w poszczególnych okręgach zaczęła dążyć do usamodzielnienia się, rodzą się wyraźne tendencje separatystyczne, decentralistyczne, co doprowadza do upadku władzy centralnej. Kolejne dynastie VII, VIII, IX to dynastie zawężone w swoim władaniu. Egipt znajduje się w poważnym chaosie.
Okres po upadku VI dynastii nazywany Pierwszym Okresem Przejściowym. Pod pojęciem okresów przejściowych rozumiano te panowania, gdzie władza uległa zdecydowanemu osłabieniu.
Okres przejściowy - 2200 p.n.e. - trwa do schyłku III tysiąclecia, dopiero za panowania dynastii XIII następuje poprawa.
W XVIII stuleciu, około r. 1730 następuje najazd na Egipt ludów koczowniczych, które wychodzą z północnego wschodu. Hyksosi - panowie pustyni - dużą grupą nacierają na Egipt, zajmują deltę. W delcie lokalizują ośrodek swojej władzy, częściowo podbijają Egipt Górny, dochodzą nawet do I Katarakty. Ten okres panowania hyksowskiego określa się jako okres czarny - trwa on 150 - 200 lat. Następuje regres w rozwoju i kulturze.
Dynastia XIV - wielcy Hyksosi
Dynastia XV - mali Hyksosi - panowanie ograniczyło się do delty, stolica w Awaris w zachodniej delcie.
Ruch odrodzeniowy wychodzi z Teb - za panowania dynastii częściowo XVI i XVII, ostatni władca dynastii XVII o imieniu AMOSE bądź Jamose zdołał pokonać Hyksosow i wygnać ich z delty. Jest to schyłek XVI stulecia p.n.e. (schyłek XVI/XV stulecia). Dojscie do władzy Amose spowodowało zmianę pewnego podejścia do otaczającego Egipcjan świata. Zwyciężyła teza, ze nie wolno izolować się od świata polnocno-wschodniego, ze stamtąd mogą napłynąć następne niebezpieczeństwa. W związku z czym juz Amose, a potem jego następcy rozpoczęli ogromne wyprawy w głąb Syrii, docierając daleko na północ aż do wielkiego luku Eufratu. Rozpoczyna się okres walk Egiptu o panowanie nad Syria i Palestyna.
Hyksosi sprawili, ze armia egipska uzbroiła się, wprowadzili do walki konie oraz lekkie wozy bojowe - rydwany bojowe.
Upadek Hyksosow otwiera najwspanialszy okres w dziejach Egiptu, tzw. Nowe Panstwo Egipskie, które trwa od 1500 - 1530 p.n.e. az do roku 1085.
Najznakomitszy okres przypada na czasy panowania XVIII dynastii. Jest to okres największej potęgi Egiptu.
Amosis I – liczne ekspansje, usunął z Egiptu Hyksosow, zdobył Nubie i na południu położył kres lokalnych wielmoży.
Amenhotep I, Tutmosis I prowadza walki w Palestynie i Syrii - docierają do Eufratu.
Tutmosis I
HATSZEPSUT - 1503 -1483 - jedyna kobieta faraon. Rezydencja królewska znajduje sie w Tebach - centrum kultury umysłowej kraju. Stad wyszła inicjatywa walki z Hyksosami. Amon naczelnym bogiem panteonu - symbol odrodzenia egipskiego. Jako solarny bog Amon - Re uosabiał wszystkich pozostałych bogów.
Hatszepsut
Świątynia Amona w Karnak - największego właściciela gruntów, niewolników, stad bydła. Istniała ścisła więź domu królewskiego z rodami kapłańskimi. Do dużego znaczenia dochodzą żony i matki królewskie – najważniejsza jest Hatszepsut. Dogmat „boskiego pochodzenia władzy” zapewniał jej ciągłość i umacniał legalność. Przywrócono zasadę koregencji (panowanie na czas małoletniości). Żądza władzy, ekstrawagancje na dworze, panoszenie sie bardziej lub mniej wpływowych faworytów, knowania Tutmosisa III - mogło to osłabić Egipt. Jednak nie wpłynęło to ujemnie na państwo. Hatszepsut prowadziła politykę pokojową, wyposażyła ekspedycje morska do Punt (Somali lub Erytrea), rozwinęła działalność budowniczą - świątynia w Karnak, świątynia w Deir el Bahari - pośmiertny kult Hatszepsut i jej ojca Tutmosisa I.
Po jej śmierci - samodzielnym władcą został Tutmosis III. Imię ciotki (Hatszepsut) wymazuje z dokumentów. Był „Napoleonem” starożytnego Egiptu. Początki jego władzy były pod znakiem wędrówki Hurytow, którzy zagarnęli Palestynę. Interesy Egiptu zostały zagrożone, zwłaszcza ze przyjazne dotąd miasta-państwa Palestyny zmieniły stosunek do Egiptu. Przewodził im Kadesz n. Orontesem. Około 1480 r. - wyprawa do Palestyny. Zdobył miasta Jaffa i Gaza, rozgromił pod Megiddo koalicje syryjsko-palestyńskich książąt. Na terenie Palestyny aż do gór Libii założył egipskie garnizony. Podporządkował tez miasta Fenicji i przekształcił je w bazę wypadową do Syrii.
Ok. 1470 r. wyprawa w głąb Syrii i po zwycięskiej walce z królem Mitanni dotarł pod Karkemisz. Stal sie hegemonem na całym obszarze Syrii i Palestyny, w drodze powrotnej zdobył Kadesz. Jest to szczytowy okres egipskiego panowania - az po Eufrat.
AMENCHOTEP II, TUTMOSIS IV, AMENCHOTEP III - utrzymali całość imperium w Azji.
AMENCHOTEP IV - po 4 latach spokojnych rządów podejmuje walkę z kapłaństwem, likwiduje kult boga Amona, wynosi sie z Teb. Achetaton zostaje nowa stolica (Tell el Amarna), zmienia imię na Echnator (ulubieniec Atona), był bezwzględny w stosunku do wrogów - np. Nefretete. Buduje nowe świątynie - Achetaton, Memfis, Heliopolis.
Nefretete
Prześladował wyznawców kultu Amona, nie zajmował się jednak lokalnymi kultami.
Okres ten nazywa sie schizma amarnenska, okresem amarnenskim. Po jego śmierci -Achetaton został opuszczony, o Echnatonie mówiono - ten szaleniec z pustyni, ten, który porzucił imię boga. Przegrał. Wojna jaką wypowiedział kapłanom była wojną na śmierć i życie. Chodziło o pozycję faraona, rządzenie państwem, o politykę Egiptu w stosunku do sąsiadów itd. Echnaton stosując kult Atona nie docenił tradycjonalizmu egipskiego, konserwatyzmu. Jego polityka nie spotkała się ze zrozumieniem. Amon - słońce jako takie, Aton - oznacza poświatę, która rozwija się wokół tarczy słonecznej. Według Echnatona była to wyższa forma bóstwa niż bóg Amon.
W jego otoczeniu przebywała kobieta o imieniu Nefretete, była jego zona. Jej rola w upadku faraona jest niejasna. Mówi się, że odstąpiła od niego, zdradziła, przeszła na stronę kapłanów boga Amona. Nie jest to potwierdzone.
Na tej fali amarnenskiej nastąpiło odejście od kanonu przedstawiania faraonów i ich żon. Dlatego mamy piękną podobiznę Nefretete, niestylizowaną, naturalna.
Po nim, na tron powołano młodszego brata 7-letniego Echnatona - TUTENCHAMONA. Stawiał opór kapłanom Amona, nie pozwolił na prześladowanie zmarłego faraona i nie pozwolił jeszcze wtedy na niszczenie imion Echnatona w dokumentach. Po jego śmierci (zginął zamordowany) pozostała wdowa, młodziutka faraonowa, która dostała się w szpony kapłanów króla Amona i została zmuszona do poślubienia kapłana tebańskiego Ai. Na nim kończy się XVIII dynastia. Po nim władzę przejmuje Horemhab - uważa się go za pierwszego króla XIX dynastii.
Tutenchamon
HOREMHAB - spokojna polityka. Skupia się na sprawach wewnętrznych. Stolica w Memfis. Dyscyplina w armii, zreformowane sadownictwo, gospodarka świątynna. Stanowiska w administracji państwowej w rekach zasłużonych dowódców wojsk. Horemhab należał do opozycji Tutenchamona. „Listy królów” Ramesydow wykreowały go na bezpośredniego następcę Amenhotepa III. Przemilczano panowanie Echnatona, Tutenchamona i boskiego ojca Ai.
PARAMESE - oficer ze wschodniej Delty - desygnowany przez Horemhaba na następcę tronu. Od 1319 jako RAMZES obejmuje władzę. Jest stary.
Władzę sprawuje jego syn SETI I (1317-1304). Koncentruje się na sprawach syryjskich. W Syrii panują Hetyci, lecz za Mursilisa III osłabli, część wasali uwolniła się od ich zwierzchnictwa. Egipcjanie musieli uporządkować sprawy w Palestynie. Tam był konflikt miedzy osiadłą ludnością a ludami pasterskimi, napływającymi ze wschodu. Konflikt groził odcięciem Gazy od sfery wpływów. Wyprawa Seti - pomyślna. Dotarl pod Kadesz i włączył te twierdze w sferę wpływów egipskich Wtedy rozpoczęły się potyczki z bandami rozbójników - hapiru. Walki z Libijczykami, do zach. Delty - napływają nowe plemiona - Maszwasz (zostają spacyfikowane i osiedlone w Egipcie). Odbudowano zabytki zniszczone w okresie amarnenskim. Kaplani tebańscy walczą o odzyskanie świetności. Faraon przeciwstawia się temu.
Jego następcą zostaje syn – RAMZES II (1304 - 1238). Liczył na poparcie Syrii, której ciążyło zwierzchnictwo Hetytów. W drugim roku panowania odniósł zwycięstwo na południe od Byblos, wtedy król Amurru lamie przymierze z Hetytami i przechodzi na stronę egipska. W następnym roku Ramzes wyprawia się do Syrii, by odzyskać drogi handlowe (1302). Bitwa nie została jednak rozstrzygnięta. W ósmym roku panowania ponowne walki, znowu bez rezultatu. W 21 roku panowania Ramzes zawiera traktat z Hattusilisem III - pomoc i przyjaźń, kilka lat później poślubia Ramzes córkę Hattusilisa III - przybywa z orszakiem i darami.
Ramzes rozwinął działalność budowlana - np. najokazalsza świątynia Ramzesa w Tebach Zach. - Ramesseum. Wprowadził samouwielbienie, wykorzystał maksymalnie boskość władzy, cechy nadludzkie. Rzeźba - Ramzes człowiek modli się do Ramzesa - boga. Ramessydzi byli równi bogom, to oni umożliwiali bogom ich działalność. Propaganda nadludzkich właściwości faraona.
Na arenie międzynarodowej Ramzes niczego nie dokonał. Traktat z Hetytami - bezsilność Egiptu. Jego boskość - miała powetować inne walory, których został pozbawiony.