1. Niziny Polski
Niziny stanowią ponad 91% pow. Polski. Niż Polski tworzą regiony : pobrzeża południowobałtyckie , pojezierza i niziny środkowopolskie. Granica zlodowacenia podzieliła Niż Polski na dwa obszary:
OBSZAR MŁODOGLACJALNY - obejmuje niziny nadmorskie i pojezierza. Jego rzeźba ukształtowała się w okresie najmłodszego zlodowacenia bałtyckiego. Wyraźnie widoczne są tu formy moren czołowych, wysoczyzn moreny dennej i wytopiska, liczne jeziora, pradoliny sandry i głazy narzutowe (trygław)
OBSZAR STAROGLACJALNY - obejmuje niziny środkowopolskie. Charakteryzuje go krajobraz zniszczonych form rzeżby polodowcowej, wytworzonej przez znacznie starsze zlodowacenia - środkowopolskie i południowopolskie.
Powierzchnie Niżu Polskiego ukształtowały nie tylko lądolody ale również rzeki, wiatry, fale i prądy morskie oraz działalność gospodarcza człowieka.Wisła akumulując materiał skalny utworzyłą równinę deltową - Żuławy. Na sandrach wiatry usypały wydmy.
Okres wegetacyjny wynosi tu około 210 dni. Niż Polski porastają lasy liściaste iglaste i mieszane, bogate w zwierzynę łowną.
Pobrzeża południowobałtyckie
Większa jego część leży około 50 m n.p.m. Nad polskim Bałtykiem dominuje brzeg niski - piaszczysty,
Odgrodzone od strony lądu wałem wydm. Wysoki brzeg klifowy występuje w Orłowie i na Przylądku Rozewie.
Piaski i żwiry transportowane przybrzeżnym prądem morskim budują szerokie plaże i mierzeje (Helska, Wiślana)
W ujściach Odry i Wisły osady rzeczne utworzyły płaskie równiny deltowe, porozcinane rzekami i jeziorami. Człowiek osuszając Żuławy doprowadziła do powstania depresji (raczki elbląskie 1,8 m p.p.m.)
Szczecin, Świnoujście, Gdańsk i Gdynia
Pojezierza
Pojezierze pomorskie, Chełmińsko - Dobrzynskie, Mazurskie i Wielkopolskie
Na całym obszarze pojezierzy lądolód pozostawił skały osadowe, mające duże znaczenie w budownictwie (piaski, iły gliny, żwiry, głazy narzutowe).Pagórkowaty krajobraz i duże obszary pastwisk sprzyjają rozwojowi chowu bydła, owiec i kóz.
Pojezierze pomorskie - charakteryzuje się największymi wysokościami względnymi. Najwyższym wzniesieniem jest WIEŻYCA 329 m. Dominują tu liczne ale niewielkie jeziora rynnowe. Klimat morski. Występują tu lasy sosnowe na sandrze (bory tucholskie). Zaznacza się tu również spadek rzek. Największym miastem jest Bydgoszcz (wyższe uczelnie, zabytki, przemysł elektromaszynowy rolno - spozywczy i chemiczny) i Toruń (Kopernik, bardzo wiele zabytków, uniwersytet).
Pojezierze Mazurskie - występują tu największe i najgłębsze jeziora. Największymi jeziorami są Śniardwy i Mamry, rynnowymi - Jeziorak i Bełdany. Najgłębszym jeziorem jest Hańcza. Region ten wyróżnia się ostrym klimatem. Rzeki połączone są kanałami. Występują tu puszcze sosnowe, bogate w zwierzynę łowną. Występują urozmaicone formy terenu. Miasta: Olsztyn (przemysł spożywczy, meblarski, cenne zabytki), Giżycko
Pojezierze Wielkopolskie - z obszaru tego pojezierza lądolód wycofywał się najszybciej, dlatego formy rzeźby polodowcowej są zniszczone, bardziej łagodne i niższe. Większość jezior zarosła, tworząc bagna i torfowiska. Charakterystyczne dla rejonu są pradoliny i doliny rzeczne. Rzeki płyną właśnie w pradolinach. Występuje klimat morski. Roślinność - puszcze np. Notecka. Miasta: Poznań (jedno z najstarszych miast Polski, targi międzynarodowe i krajowe, ośrodek przemysłowy i życia kulturalnego) Ciechocinek Inowrocław
Niziny Środkowopolskie
Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, Polesie Lubelskie
Najżyźniejsze gleby to mady, czarne ziemie bagienne. W dawnych wiekach prawie cały obszar nizin pokrywała puszcza.
Nizina Wielkopolska - ma krajobraz równinny, wybitnie rolniczy. Na nizinie tej występują złoża węgla brunatnego, gazu ziemnego oraz surowców budowlanych. Miasta: Łódź (drugie pod względem liczby mieszkańców, ul. Piotrkowska, ośrodek przemysłu włókienniczego, elektromaszynowego) Kalisz
Nizina Mazowiecka - największy region geograficzny Polski. W centrum znajduje się kotlina Warszawska do której promieniście spływają rzeki. Nizina ta jest prawie bezleśna i pozbawiona jezior.Występują duże wahania temperatury powietrza. Miasta: Warszawa (stolica, ośrodek przemysłowy.wiele cennych zabytków, najwięcej mieszczkańców)
Nizina Podlaska - ma budowę płytową. Ma krajobraz nizinny, występują łąki, pastwiska, bagna i lasy. Rozwija się rolnictwo - uprawa buraków cukrowych i warzyw. Miasta: Białystok (kościoły katolickie, synagogi i meczety, przemysł włókienniczy i elektromaszynowy)
Polesie Lubelskie - charakteryzują ją zatorfione równiny i duża ilość małych jezior. Eksploatowany jest również węgiel kamienny. Duże obszary zajmują bagna oraz jeziora krasowe. Miasta: Włodawa (barokowa synagoga i kościół św. Ludwika)
Nizina Śląska - występują tu żyzne gleby i długi okres wegetacyjny. Uprawia się pszenice, buraki cukrowe, rzepak. Występują tu również największe w Polsce złoża rud miedzi. Transport wodny odbywa się po Odrze. Gleby (czarnoziemy bagienne i lesowe oraz mady) i okres wegetacyjny sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Miasta: Wrocław (największy ośrodek kulturalny i usługowy Dolnego Śląska , pięknie odnowiony rynek z gotyckim Ratuszem, liczne muzea, szkoły )Opole
2. Wyżyny polskie
Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko - Czestochowska, Niecka Nidziańska, Wyżynę Kilelecko - Sandomierską i Wyżynę Lubelską z Roztoczem
Krajobraz ich jest zróżnicowany i zmienia się głównie w zależności od rodzaju i odporności skał na wietrzenie.
Wyżyna Śląska - średnia wysokość bezwzględna wynosi tu ok. 200 - 300 m. n. p. m. a najwyższym wzniesieniem jest góra św. Anny (400) która w trzeciorzędzie była czynnym wulkanem. W erze mezozoicznej istniało tu morze. Pozostałością po tym są wapienie, dolomity, łupki i piaskowce. Istotną cechą ukształtowania powierzchni są hałdy. Duże złoża węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu spowodowały intensywny rozwój przemysłu wydobywczego. Wraz z rozwojem przemysłu powstawały miasta tworzące stopniowo zespół miejski -GOP. Osobliwością przyrodniczą jest Pustynia Błędowska. Znajduje się ona w okolicach Olkusza i Kluczy, obecnie zmieniła swój wygląd gdyż zasadzono na niej nowe drzewa: sosny, olchy i wierzby. Gospodarka rozwija się w zakresie przemysłu wydobywczego i przetwórczego. Miasta: Katowice (młode miasto - prawa miejskie uzyskało w połowie XIX, są ważnym ośrodkiem przemysłowym naukowym i kulturalnym kraju, leży na dziale wodnym Odry i Wisły).
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska - średnia wysokość wynosi tu ok. 300 - 450 m n.p.m. a najwyższym wzniesieniem jest Górą Janowskiego (504) w Ogrodzieńcu. Wyżyna jest zbudowana z wapieni jurajskich. Południowa część regionu porozcinana jest dolinami (jarami) krasowymi. Największą i najbardziej znanym jarem krasowym jest Dolina Prądnika. Innymi formami rzeźby są tu liczne jaskinie, mosty, leje, zapadliska i ostańce wapienne.Rozwija się tu turystyka i rolnictwo (żyzne gleby - uprawa buraków cukrowych i żyta).Miasta: Częstochowa (leży nad Wartą, jest ważnym węzłem kolejowym kraju, ważnym ośrodkiem przemysłowym - przemysł metalurgiczny elektromaszynowy włókienniczy i mineralny, miasto posiada wiele zabytków kultury - klasztor na Jasnej Górze, Stary Rynek).
Niecka Nidziańska - średnia wysokość wynosi tu ok. 200 - 300 m n.p.m. a największe wzniesienie ma wysokość 415 m n.p.m. Pod względem geologicznym region ten tworzy nieckę wypełnioną utworami mezozoicznymi, głównie marglami kredowymi. W czasie ostatniego, bałtyckiego zlodowacenia południowa część niecki pokryła kilkumetrowa warstwa lessu ma której wytworzyły się żyzne gleby. Dzięki temu rozwija się tu rolnictwo (pszenica, buraki cukrowe). Surowcem mineralnym jest tu przede wszystkim gips eksploatowany w Gackach nad Nidą, jak również wapień eksploatowany w Pinczowie. Region słynie też ze źródeł mineralnych - leczniczych. Znanymi uzdrowiskami są Busko i Solec Zdrój.
Wyżyna Kielecko-Sandomierska - środkową jej część zajmują Góry Świętokrzyskie. Należą one do najstarszych gór w Polsce. Góry te wyróżniają się masywem paleozoicznym otoczonym utworami mezozoicznymi: triasu jury i kredy. Najwyższy szczyt to Łysica (612). Osobliwością przyrodniczą Gór Świętokrzyskich są gołoborza występujące w pasmie Łysogór. Niższe partie gór zbudowane są z wapieni, piaskowców i zlepieńców pochodzących z młodszych okresów ery paleozoicznej i mezozoicznej. Przedłużeniem Gór Świętokrzyskich jest Wyżyna Sandomierska o średniej wysokości 300 m n.p.m. Występują tu liczne wąwozy. Na lessach utworzyły się żyzne gleby i uprawia się buraki cukrowe, warzywa oraz drzewa owocowe. Obecnie eksploatuje się tu tylko wapienie. Rozwija się tu turystyka i przemysł elektromaszynowy, mineralne, metalurgiczny i spożywczy.
Miasta: Sandomierz (stanowi bardzo piękny zespół zabytków architektonicznych: romańskich, gotyckich, renesansowych i barokowych, krajobraz miasta urozmaicają głębokie wąwozy lessowe, jest ważnym ośrodkiem przemysłowym - szkło i usługowym regionu) Kielce (położony w centrum Gór Świętokrzyskich, rozwija się tu przemysł materiałów budowlanych, artykułów chemii gospodarczej i meblarski, jest największym ośrodkiem przemysłowym i usługowym kraju)
Wyżyna Lubelska i Roztocze - pod względem budowy geologicznej wyżyna jest niecką której podłoże stanowią utwory jurajskie.W okresie kredowym niecka była zalana przez morze na dnie którego osadziły się wapienie margle kreda pisząca piaski kwarcowe i fosforyty. Eksploatuje się tu margle kręte pisząca, węgiel kamienny i less do wyrobu kostki brukowej. Na lessach wytworzyły się czarnoziemy i gleby brunatne. Wyżyna Lubelska należy do najważniejszych rejonów rolniczych kraju (pszenica, buraki cukrowe, chmiel i tytoń). Roztocze zbudowane jest z wapieni kredowych i margli.Średnia jego wysokość wynosi 300 - 390 m n.p.m. a najwyższe wzniesienie to Wielki Dział (390).Na obszarze Roztocza utworzona Roztoczański Park Narodowy. Miasta: Lublin
(największy ośrodek kulturowy i przemysłowy regionu, 5 wyższych uczelni, rozwinięty przemysł elektromaszynowy, spożywczy i odzieżowy)
3. Kotliny podkarpackie
Obszar ten obejmuje Kotlinę Oświęcimską i Kotlinę Sandomierską
Kotliny te stanowią obniżenie pomiędzy łańcuchem Karpat a wyżynami. Kotliny połączone są Bramą Krakowska. Leżą one w zapadlisku tektonicznym, które powstało w czasie alpejskich ruchów górotwórczych. W trzeciorzędzie wypełniało kotliny płytkie morze.W osadach morza trzeciorzędowego znajdują się obecnie surowce: siarka, sól kamienna, gaz ziemny.
Znaczny obszar zajmują mało żyzne gleby, wykształcone na polodowcowych piaskach i glinach. Kotlina Sandomierska jest ważnym w gospodarce kraju regionem przemysłowym.
Kraków - połozony po obu stronach Wisły na pograniczu Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej, Pogórza Karpackiego i Kotliny Sandomierskiej. Jest historyczna stolicą kraju. Znajduje się tu wiele zabytków. Współczesny Kraków jest trzecim co do liczby mieszkańców miastem Polski. Rozwija się to min. Turystyka ale także przemysł hutniczy, elektrotechniczny, chemiczny i farmaceutyczny.
Największym miastem Kotliny Oświęcimskiej jest Oświęcim.
4. Polskie Góry: Sudety i Karpaty
Obszar polskich gór tworzą dwa łańcuchy Sudety i Karpaty, które oddziela Brama Morawska
Sudety i Przedgórze Sudeckie - Sudety są średniej wielkości górami. Tworzyły się one w procesie fałdowania kaledońskiego i hercyńskiego w erze paleozoicznej. Potem były niszczone aż do powstania płaskiej równiny. Po raz ostatni Sudety zostały wypiętrzone w fałdowaniu alpejskim. Wypiętrzyły się wtedy zrębowe zrębowe pasma górskie i powstały zapadliskowe kotliny śródgórskie. Sudety są więc górami zrębowymi.
Do największych kotlin należą tu Jeleniogórska i Kłodzka. Na rzeźbę Sudetów wpłynęła także epoka lodowcowa. Drugi okres kształtowania się gór wpłynął na różnorodność występujących tu skał (magmowe wylewne (porfiry), magmowe głębinowe (granity), osadowe (piaskowce, wapienie). Różnorodność skał wpłynęła na zróżnicowanie form rzeźby Sudetów. Wierzchołki gór mają kształt kopuła ich stoki są na ogół łagodne. W miejscach występowania granitu powstały skałki o niezwykłych kształtach.
Panuje tu ostry klimat - wraz z wysokością obniża się temperatura i zwiększona roczna ilość opadów atmosferycznych. Wieją tu też silne i porywiste wiatry. Przedgórze Sudeckie i śródgórskie kotliny są gęsto zaludnione.
Najwyższy szczyt - Śnieżka 1602 m.
Sudety i przedgórze Sudeckie obfitują złoża surowców mineralnych. Obecnie najważniejszym surowcem jest tu węgiel brunatny (wydobywany metoda odkrywkową)Powoduje to znaczne zanieczyszczenia środowiska. Spalanie węgla powoduje wydzielanie się do atmosfery dwutlenku węgla i dwutlenku siarki co jest powodem powstawania kwaśnych opadów atmosferycznych.Innymi surowcami mineralnymi są: rudy miedzi cyny, złoto, srebro, rudy uranu. Spośród złóż surowców skalnych największe znaczenie gospodarcze maja złoza granitu.
Rozwija się tu także przemysł przetwórczy (Wałbrzych, J. Góra)
Istnieją tu też zakłady lecznicze korzystające z wód mineralnych (także ciepłych). U podnóża Karkonoszy leża dwie znane miejscowości turystyczne - Szklarska Poręba i Karpacz
Karpaty - młode wysokie góry, wypiętrzone w fałdowaniu alpejskim. Ich przebieg ma kształt rozległego łuku. Od Alp oddziela je dolina Dunaju, a od Sudetów Brama Morawska. Karpaty są górami fałdowymi
Schemat 2. Góry fałdowe
W Karpatach Zachodnich wyróżnia się następujące strefy:
- zewnętrzną - fliszową
- wewnętrzną - posiadającą skomplikowaną budowę geologiczną, wielokrotnie fałdowaną
- południową - wulkaniczną
Do Polski należy większa część Karpat Zachodnich. Ponadto do Polski należy mała część Karpat Wewnętrznych obejmująca Podhale i Tatry oraz fragment Karpat Wschodnich - Bieszczady.
Karpaty zostały sfałdowane w kredzie i trzeciorzędzie w czasie fałdowania alpejskiego. Zbudowane są ze skał magmowych i osadowych. Dominują tu wapienie, dolomity, margle, łupki, piaskowce i granity.
Na rzeźbę Karpat wpływa nie tylko budowa geologiczna ale również czynniki zewnętrzne. Zróżnicowanie rzeźby Karpat stało się podstawa podziału tych gór na regiony.
Pogórze Karpackie - region zbudowany z fliszu (gruba warstwa naprzemianległych osadów morskich, głównie piaskowców, wapieni i łupków oraz zlepieńców i margli, przetransportowanych przez wody i wiatry z nowo powstałych gór i osadzanych na dnie morza w okresie kredy i trzeciorzędu).Rozciąga się ono od kotlin podkarpackich aż po Beskidy.Jest regionem rolniczym, gęsto zaludnionym
Beskidy - zbudowane również z fliszu. Występuje tu ropa naftowa i gaz ziemny. Obszar ten jest najstarszym w Europie ośrodkiem wydobycia ropy naftowej, dziś wyeksploatowanym. Duże znaczenie mają też skały budowlane, piaskowce, piaski, żwiry i gliny oraz lecznicze źródła mineralne w Krynicy, Żegiestowie, Rymanowie i Iwoniczu. Beskidy również dzielą się na szereg pasm.Najwyższym wzniesieniem całych Beskidów jest Babia Góra (1725)
Bieszczady - tworzą długie, równoległe pasma gór o stromych stokach, poprzedzielanych szerokimi obniżeniami. Krajobraz urozmaicają bezleśne wierzchołki gor porośnięte wysokimi trawami. Płaskie wierzchołki gór zwane są połoninami
W Beskidach mają swoje źródła liczne rzeki na których zbudowano zapory i sztuczne zbiorniki wodne
Beskidy ze względu na łagodna rzeźbę stanowią obszar rolniczy (sadownictwo, uprawa warzyw).
Podhale - jest rozległa kotlina rozciągająca się pomiędzy Beskidem Sądeckim, Pieninami i Tatrami. Zbudowane jest z łupków i piaskowców. Głównymi miastami i ośrodkami przemysłowymi tego regionu są Zakopane i Nowy Targ. Słabe gleby nie sprzyjają rolnictwu.Głównym Źródłem dochodów jest obsługa ruchu turystyczno - wczasowego.
Pieniny - położone na wschód od Podhala. Są to wzniesienia zbudowane z wapieni jurajskich i kredowych. W krajobrazie wyróżnia się najwyższy szczyt Trzy Korony (982) oraz skałki wapienne. W czasie fałdowania alpejskiego w warstwy skał mezozoicznych wdarła się magma tworząc miejsca występowania skał wulkanicznych - andezytów. Występują tu zjawiska krasowe, bogactwo lasów iglastych, przełom Dunajca.
Tatry - stanowią najwyższe pasmo górskie Karpat. Wysokość wielu szczytów w Tatrach przekracza 2000 m n.p.m. Do Polski należy tylko północną cześć Tatr której najwyższym szczytem są Rysy (2499). Południowa część Tatr z najwyższym szczytem należy do Słowacji.Na współczesną rzeźbę Tatr wpłynęła nie tylko budowa geologiczna, ale również czynniki zewnętrzne.Znajduje się tu około 40 stawów, doliny u kształtne, 40 wodospadów.
Pasma
- turnie
- piętro kosodrzewiny
- regiel górny
- regiel dolny
- pola uprawne
W Karpatach znajduje się 6 Parków Narodowych: Babiogórski, Gorczański, Magurski, Bieszczadzki, Pieniński i Tatrzański