Co to jest powieść? Odmiany gatunkowe powieści

Powieść to obszerny utwór literacki pisany prozą, o swobodnej i elastycznej kompozycji, przedstawiający rozległy obraz określonych zjawisk, wypadków historycznych, zależności społecznych i sytuacji psychologicznych. Powieść jest gatunkiem epickim. Odgrywa w kulturze czasów nowszych doniosłą rolę. Spośród wszystkich gatunków literackich odznacza się największą pojemnością poznawczą, z łatwością ogarnia ona bogaty i różnorodny materiał życiowy. Stendnal określił powieść jako "zwierciadło przechadzające się po gościńcu". Podstawowym elementem klasycznej konstrukcji powieściowej jest fabuła rozbudowana i wielowątkowa, obejmująca dzieje licznych bohaterów, czy środowisk społecznych.

Świat powieściowy jest tworem narracyjnym. Kształtuje się w toku narastania mniej lub bardziej zindywidualizowanego narratora, który prezentując bohatera lub wydarzenia zajmuje wobec nich określone stanowisko - postawę interpretującą i oceniającą, nie zawsze bezpośrednio ujawnioną. Punkt widzenia narratora uzewnętrznia się w różnorodnych formach narracji i trzecioosobowej, i pierwszoosobowej oraz poprzez określone stosunki i napięcia między narracją a wypowiedziami postaci. Spotkać można w powieści również bardziej złożone sposoby narracji, będące kombinacją wypowiedzi kilku narratorów, np. "Lord Jim" Conrada.

W historii powieści wykształciło się wiele odmian gatunkowych związanych z coraz bardziej posuwającym się zróżnicowaniem zakresów tematycznych.

Najważniejsze w nich to:
- powieść społeczno-obyczajowa - będąca obrazem pewnego środowiska socjalnego, na tle procesów rządzących tym środowiskiem przedstawione są losy bohaterów. Przykładami tego typu powieści są : "Nad Niemnem" Orzeszkowej, "Lalka" Prusa, "Rodzina Połanieckich" Sienkiewicza, czy też "Chłopi" Reymonta.
- powieść psychologiczna - kładąca główny nacisk na sferę przeżyć wewnętrznych bohatera. (Dostojewski "Zbrodnia i kara", Hardy "Tessa d'Urberville". Proust "W poszukiwaniu straconego czasu", Kuncewiczowa "Cudzoziemska").
- powieść polityczna - przedstawiająca mechanizm życia politycznego (Kaden-Bandrowski "Mateusz Bigda", Breza "Mury Jerycha")
- powieść historyczna - w wersji starszej, reprezentowanej przez Kraszewskiego czy Sienkiewicza dominowały elementy fikcyjne, w wersji nowszej - przynosi utwory osnute w przeważającej części na losach bohaterów autentycznych (Tołstoj "Piotr I")
- powieść sensacyjna - o wyrazistej intrydze, obejmująca wiele rozmaitych typów m.in. powieść kryminalną.
- powieść awanturnicza - której przedstawicielami są Cooper, May, Dumas.
- powieść podróżnicza - opierająca się na żywej akcji pełnej lirycznych niespodzianek i niezwykłych przygód, reprezentowana np. przez Umińskiego.
- powieść fantastyczna - w dawnej formie powieść utopijna (Krasicki) ; w nowszej odmianie powieść fantastyczno-naukowa (Lem, Verne)
- powieść biograficzna - przedstawiająca dzieje autentycznej postaci znanej z histori. Przykładami tej odmiany mogą być powieści Zweiga, Mourois'a.
- powieść autobiograficzna - rezygnująca z fikcji fabularnej.
- powieść cykliczna - składające się z większej liczby części powiązanych tematycznie i kompozycyjnie mniej lub bardziej spoiście. ("Trylogia" Sienkiewicza, "Komedia ludzka" Balzaka)

Jedną z nowoczesnych odmian powieści cyklicznej jest powieść- rzeka - szeroko rozbudowana i wieloczęściowa, przedstawiająca zazwyczaj dzieje rodziny w kilku pokoleniach (Dąbrowska "Noce i dnie").