W „Panu Tadeuszu” szczegółowo poznajemy bogato charakteryzowany ród Dobrzyńskich (szlachta zaściankowa). Klan czystej krwi polskiej, którego członkowie od czterystu lat przebywali na Litwie, składa się z zubożałej szlachty zamieszkałej w Dobrzynie.
Adam Mickiewicz ukazuje wzorowych Polaków - patriotów, zachowujących wieloletnie tradycje i pielęgnujących pamięć o przodkach współtworzących historię kraju ojczystego, lecz niepozbawionych wad.
Dobrzyńscy cieszą się szacunkiem ludzi i słyną „męstwem swoich szlachciców, pięknością szlachcianek”.
Od wieków bronili ojczyzny ("gdy król Jan Trzeci/ Obwołał pospolite ruszenie przez wici,/ Chorąży województwa z samego Dobrzyna/ Przywiódł mu sześćset zbrojnej szlachty").
Niegdyś silni, możni i wpływowi, nie muszący się o nic martwić ("Zwykli byli Dobrzyńscy żyć o łatwym chlebie"), dzisiaj znajdujący się w o wiele gorszej sytuacji, zmuszeni ciężko pracować na własne utrzymanie ("Teraz zmuszeni sami pracować na siebie / Jako zaciężne chłopstwo!").
WYGLĄD
1) Strój/ ubiór.
Praktycznie nie różnili się od chłopów, ale zaznaczali swą odrębność strojem.
Mężczyżni noszą „kapoty białe w czarne pręgi, a w niedziele kontusze”, kobiety natomiast ubierają się w „drylichy albo perkaliczki” i trzewiki, a prace wykonują w rękawiczkach.
2) Uroda.
Każdy z rodu Dobrzyńskich miał czarne włosy, oczy, wysokie czoła oraz orli nos.
MOWA, ZWYCZAJE
1) "Zachowali mazurską mowę i zwyczaje."
TRADYCJA
1) Dobrzyńscy byli niezwykle przywiązani do tradycji. Od lat nadawali dzieciom te same imiona (nadawali im imiona polskich świętych). Mężczyznom: Bartłomiej, Maciej ("Tak syn Macieja zawżdy zwał się Bartłomiejem, / A znowu Bartłomieja syn zwał się Maciejem."); kobietom: Kachna, Maryna ("Kobiety wszystkie chrzczono Kachny lub Maryny.").
Dla rozróżnienia poszczególnych osób, nadawano im przydomki (imioniska), zależne od zajęcia, charakterystycznej cechy wyglądu, przyzwyczajeń, zalet lub przywar ("By rozeznać się wpośród takiej mieszaniny, / Brali różne przydomki od jakiej zalety / Lub wady, tak mężczyźni jako i kobiety.").
OGÓŁEM
1) Wśród szlachty zaściankowej możemy znaleźć bogactwo różnorodnych charakterów.
Istnieje tu podział ze względu na różnicę pokoleń: starsze osoby nacechowane są spokojem, rozsądkiem i równowagą, natomiast młodsze pokolenie cechuje zbytnia porywczość, gniew.
2) Nad całą społecznością czuwa Maciek nad Maćkami.
MATYJASZ DOBRZYŃSKI
1) Przydomki:
* Kurek na kościele,
* Zaboki (jego ręka często zdaje się szukać szabli przy boku),
* Królik.
2) Maciej to siedemdziesięciodwuletni „starzec dziarski, niskiego wzrostu, dawny konfederat barski”.
3) W młodości przeszedł służbę wojskową, podczas której niezwykle zasłużył się dla kraju, między innymi ratując pana Pocieja. ("Ostaatni raz wojował poszedłszy z Ogińskim / Do Wilna, gdzie służyli oba pod Jasińskim. / I tam z Różeczką cudów dokazał odwagi. / Wiadomo, że sam jeden skoczył z wałów Pragi / Bronić pana Pocieja, który, odbieżany / Na placu boju, dostał dwadzieścia trzy rany.").
- bezinteresowny, dumny, skromny - nie przyjął zapłaty za uratowanie życia od Pocieja ("Niech Pociej Macieja, / A nie Maciej Pocieja ma za dobrodzieja").
4) Człowiek prosty, ubogi, cichy, nie zabiegający o uznanie innych, ceniący spokój.
5) Szanowany (wręcz czczony) przez innych, cieszący się wyjątkowym poważaniem ("a z całego rodu / Maciek, prostak ubogi, był najwięcej czczony); głos wielkiej mądrości ludowej i praktycznej, to właśnie do niego z różnymi pytaniami przychodzili zarówno starzy, jak i młodzi.
6) Zna się na historii, prawie, gospodarce, lecznictwie ("Znający dzieje kraju, rodziny podania, / Zarówno świadom prawa, jak i gospodarstwa. Wiedział także sekreta strzelców i lekarstwa").
7) Żywi prawdziwą, szczerą nienawiść do Rosjan ("I że nigdy z moskiewską partyją nie trzymał; / Na sam widok Moskala pienił się i zżymał.").
DOMOSTWO MAĆKA DOBRZYŃSKIEGO
Dom Maćka nad Maćkami stoi między karczmą a kościołem, na jego podwórko wchodzi się przez bramę bez wrót. Domostwo otaczają niezasiane ogrody bez płotu, na których grządkach rosną młode brzózki.
Chata sprawowała niegdyś rolę stolicy wioski, bo była bardziej rozwinięta od innych domostw. Po prawej stronie budynku wybudowano z cegły świetlicę, lamus, spichrz, gumno, oborę i stajnię. Wszystko to wydaje się stare, ale nadzwyczajne. Dachy domów pokrywa zielony mech, gumna zaś strzecha pokrzyw i innych roślin. Na strychach utworzono gołębniki, w oknach widnieją jaskółcze gniazda, a przed progiem skaczą króliki. Kiedyś dom ten był domem obronnym, często napadanym, o czym świadczą żelazne kule leżące pod bramą. Był też cmentarzem dla ludzi przypadkowo zabitych, bo na dziedzińcu znaleźć można resztki żelaznych krzyży. Cała posiadłość jest zaniedbana, opuszczona, powyrywane klamki, haki, wiele starych kul tkwiących w ścianach. Nad drzwiami wielkiego domu Dobrzyńskich widnieją stare herby. Wnętrze wygląda jak zbrojownia – pełno tu broni i innych wiekowych przedmiotów. Już dawno o nich zapomniano, więc nikt nie zwraca nawet na nie uwagi. Jedynymi mieszkańcami opuszczonego domostwa są gołębie, kucharka oraz mały chłopiec.
BARTEK PRUSAK
1) Przydomek został nadany mu przez żart; nienawidził on Prusaków.
2) Rozważny patriotyzm wynikający z podeszłego wieku, ale także z dużej wiedzy i świadomości politycznej.
3) Osoba doświadczona i oczytana.
MACIEJ KROPICIEL (Chrzciciel), MACIEJ KONEWKA i BARTEK BRZYTEWKA (przydomki wszystkich trzech pochodzą od nazwy oręża używanego w walce).
Reprezentują młodszych mieszkańców Dobrzyna. Są pełni energii, chętni do walki z zaborcą, ale i porywczy, najpierw działają, dopiero potem myślą. Ich skłonność do ulegania nastrojom chwili prowadzi do błędów, za które muszą płacić. Niewątpliwie są patriotami, jednak nie zawsze realnie oceniają swoje położenie.
GŁÓWNE CECHY SZLACHTY ZAŚCIANKOWEJ
- żywość, odwaga, szybkość w podejmowaniu decyzji, zdolność do czynu,
- kłótliwość, płytkość intelektualną, stawianie siły i wiary we własne możliwości nad rozsądkiem i trzeźwą oceną sytuacji.
- zbiorowa siła, która w obliczu realnego niebezpieczeństwa potrafi się zjednoczyć, odrzucając wzajemne niesnaski.