ARKADIA
Naturalna tęsknota człowieka za beztroskim i szczęśliwym życiem ma długą tradycje. Już w czasach starożytnych istniała pamięć o mitycznym „złotym wieku" i utraconych na zawsze krainach szczęścia, gdzie człowiek beztroski i niewinny istniał harmonijnie zespolony z naturą. Taką szczęśliwą krainę nazywano Arkadią. Prawdziwa Arkadia mieściła się w środkowej części greckiego Peloponezu, zaś mieszkańcy tego górzystego kraju zajmowali się wypasem bydła, uprawą pszenicy i winnej latorośli. Dzięki literaturze zyskała ona nobilitacje i stalą się symbolicznym obrazem idealnego kraju, miejsca wiecznej szczęśliwości, jedną z utopii, jakie stworzyła ludzka wyobraźnia, obok Edenu, Olimpu i Atlantydy. To Sielanki Teokrata. Bukoliki i Georgiki Wergiliusza oraz Przemiany Owidiusza sprawiły, że Arkadia prawdziwa i utopijna stały się jednością i zaczęły oznaczać dla ówczesnych ludzi oazę szczęśliwości.
W kulturze chrześcijańskiej, drugim źródle sztuki europejskiej, również odnajdujemy topos raju utraconego. Biblijni banici Adam i Ewa zostali wygnani z Ogrodu Eden, ale raj pozo-stal idealny, nie skalany grzechem.
Takie właśnie szczęśliwe krainy - Arkadie - próbowali wskrzesić twórcy ery nowożytnej. Każda epoka miała swoją literacką wizję szczęścia. Wiązało się to oczywiście z celami i łożeniami danej epoki.
Z kolei w czasach renesansu, kiedy gospodarka, zwłaszcza rolnictwo, zaczęty przynosić należyte dochody, beztroski, arkadyjski żywot zaczęto wiązać z życiem wiejskim. Pojawiają się w polskiej literaturze utwory takie, jak Żywot człowieka poczciwego Mikołaja RC)U czy Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego, które głoszą apoteozę „wsi spokojnej", gdzie
...człowiek szczęśliwie, Bez wszelakiej lichwy żywię.
Kiedy przyszły trudne lata zaborów, mit arkadyjski pojawiał się szczególnie często w polskiej literaturze emigracyjnej. Na prawdziwą Arkadię wykreował w Panu Tadeuszu Adam Mickiewicz Soplicowo, aby „pokrzepić serca" emigracyjnych tułaczy, pozbawionych ojczyzny. Podobny sposób kreowania dalekiej, utraconej Ojczyzny odnajdziemy w wierszu Cypriana Kamila Norwida pt. Moja piosnka II. Dla emigrantów Polska to kraj ludzi bogobojnych, prawych i szlachetnych. Inne utwory, dla których inspiracją stanie się idealne Soplicowo, to Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej i Noce i dnie Marii Dąbrowskiej.
Jeszcze raz do motywu arkadyjskiego powróci Stefan Żeromski w swojej ostatniej powieści z okresu międzywojennego pt. Przedwiośnie. Piewcą utraconej Wileńszczyzny po drugiej wojnie światowej stal się emigrant Czesław Miłosz, który w pełnej liryzmu powieści Dolina !ssy przyrównał j ą do dalekiej Arkadii.
Niezwykłą Arkadię ukazał Bruno Schulz w Sklepach cynamonowych. Oczami dziecka widzimy świat pełen niezwykłości i cudownych przemian. Jest to niezgoda na rzeczywistość, próba odnalezienia świata szczęśliwego.
Mikołaj Rej ..Żywot człowieka poczciwego" RE
Jan Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce” RE
Adam Mickiewicz „Pań Tadeusz" RO
Cyprian Kamil Norwid „Moja piosnka" (II) RO
Stefan Żeromski „Przedwiośnie" XX
Bruno Schulz „Sklepy cynamonowe" XX
CIERPIENIE
Ból to radość, co jeszcze twarzy nie odkryła napisał Leopold Staff w wierszu O słodyczy cierpienia, określając jedną z podstawowych zasad naszego istnienia. Warunkiem osiągnięcia szczęścia jest doznanie cierpienia. Ból nie jest wyłącznie doświadczeniem niszczącym, ma swój głęboki moralny sens. Bez niego nie staniemy się ludźmi, nie osiągniemy duchowej dojrzałości. Pozostaniemy niedorośli przed śmiercią, jak określił to ksiądz Twardowski w przepięknym wierszu Oda do rozpaczy. I tak jak Józio i Rózia - nie dostaniemy się do raju, gdyż:
Kto nie zaznał goryczy ni razu. Ten nie dozna słodyczy w niebie.
Nie jest łatwo zaakceptować doświadczenie cierpienia. Boimy się bólu i własnej słabości. Szukamy drogi do szczęścia. Pytamy o to, jak żyć, by nie cierpieć. Oszukujemy sami siebie, gdyż cierpienia nie możemy się wyrzec i nie możemy go uniknąć. Jest treścią naszego życia. Człowiek nie kamień - stwierdził Jan Kochanowski w Trenie XVI. Nie potrafi nie odczuwać bólu, tego nie nauczy żadna filozofia. Cierpienie trzeba zaakceptować i przeżywać z godnością - to jest ważna prawda zawarta w słowach: ludzkie przygody / Ludzkie noś (Tren XIX). Gdy to zrozumiemy, osiągniemy w życiu harmonię i będziemy mogli powtórzyć za Staffem: Nic mi, świecie, piękności twej zmącić niezdolne!
Gdy człowieka spotyka nieszczęście, przychodzi czas na refleksję. Uświadamiamy sobie naszą słabość, kruchość istnienia, pozorność pewnych wartości. Pytamy też - dlaczego? Dlaczego to nas spotkało? Czym zawiniliśmy? A może cierpienie jest tylko próbą, a nie karą? Są to trudne pytania. Pytania Hioba i ojca Paneloux. Dramatyczne pytania o sens miłości i wiary. O sens sprawiedliwości i zaufania.
Bohaterka Odprawy posłów greckich J. Kochanowskiego, Helena, pod wpływem cierpienia i lęku stwierdziła, że życie ludzkie jest pełne nieszczęść, że chwil radosnych przeżywamy znacznie mniej niż bolesnych. Trudno dociec, na ile miała rację, ale nasza egzystencja jest pełna bólu. Cierpienie ludzkie ma wiele wymiarów, a literatura ukazywała je od zawsze.
Cierpiał Prometeusz, okrutnie ukarany przez bogów. Cierpiała Niobe, której odebrano wszystkie dzieci. A także upokorzony, osierocony, pozbawiony wszystkiego Hiob. Ukrzyżowany Chrystus. I Jego matka, stojąca pod krzyżem i bezsilnie patrząca na śmierć własnego syna. Antygona, której brata okrutnie zhańbiono, odmawiając mu pochówku. Orfeusz, który utracił ukochaną Eurydykę. Korzecki, który nie mógł znieść świadomości, że na świecie jest tyle zła i bólu. Cierpieli wzgardzony Wokulski i odrzucona Joasia. Werter i Gustaw. Wallenrod i Aldona. Karasia, która straciła ukochanego, i Justyna, której kazano zabić własne nie narodzone dziecko. Bólu nie można określić ani zdefiniować. Każdy jest sam ze swoim cierpieniem.
Sens cierpienia określa się wobec pojęcia szczęścia i tłumaczy, że nadaje ono sens naszemu człowieczeństwu. I tak jest, dopóki nie przekroczy ono ludzkiej miary. Pewnych spraw nie zrozumiemy nigdy, przerastają bowiem naszą wyobraźnię. Jak pojąć ból człowieka, który patrzy na śmierć całej swojej rodziny? Co czuje matka, której malutkim niemowlęciem żołnierze bawią się jak piłką, dopóki nie roztrzaska się na bruku? A ta, która podaje własnemu dziecku truciznę, by uchronić je przed piekłem podróży w bydlęcym wagonie i okrutnej śmierci w komorze gazowej? Nigdy nie pojmiemy całej grozy wojny i holocaustu. Tak jak nie dowiemy się, co czuje kobieta, mieszkanka Algierii, której zamordowano ośmioro dzieci. Jej zdjęcie obiegło cały świat. Ale czy świat zrozumiał?
Mit o Niobev AN
Homer „Iliada" AN
Biblia- „Księga Hioba" AN
„Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła)" ŚR
Jan Kochanowski „Treny" RE
Johann Wolfgang Goethe „Cierpienia młodego Wertera" RO
Adam Mickiewicz „Romantyczność" RO
Adam Mickiewicz „Dziadów część trzecia" RO
Krzysztof Kamil Baczyński Wiersze XX
Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem" WS
Zofia Nałkowska „Medaliony" WS
Andrzej Szczypiorski „Początek" WS
MIŁOŚĆ
Miłość - uczucie najpiękniejsze i najtrudniejsze. Głębokie i piękne, potrafi dać radość i szczęście, ale potrafi i zabić. Tworzy i niszczy. Nie umiemy powiedzieć, czym jest, ma tak wiele twarzy. Czasem trwa długo, czasem tak prędko umiera, traci swą moc. Czasem się zmienia; jakże okrutna jest siostra miłości, nienawiść...
Nie potrafimy żyć, nie kochając. Bez miłości nasze dusze byłyby martwe. To uczucie to jeden z wymiarów naszego człowieczeństwa.
Jak wiele możliwości ma człowiek, który chce kochać... Tyle do zaoferowania innym i sobie.
Kochamy naszych rodziców już jako maleńkie dzieci. Tak piękne są pierwsze słowa dziecka; w każdym języku świata nazywają one właśnie matkę i ojca. Kochającymi dziećmi pozostajemy na zawsze. Czasem musimy z pokorą wrócić do naszej miłości, jak syn marnotrawny, ale odpowie nam - wybaczenie.
Kochamy nasze dzieci: ofiarowujemy im wszystko. Czasem, jak nieszczęsny Goriot, kochamy za bardzo i zostajemy zapomniani. Cierpimy, ale i tak kochamy.
Brat kocha siostrę. Siostra - brata. Antygona oddaje życie dla tej miłości. Nie pozwoli na zhańbienie ciała Polinejkesa.
Ile piękna ma w sobie kochające się małżeństwo... ile bólu jest tam, gdzie wkradły się nieuczciwość, obojętność, samotność, nienawiść? Co czuła Justyna, a co Elżbieta? Jaka była samotność Benedykta? Jaka - tęsknota żony świętego Aleksego?
Na tysiącach stron opisują twórcy miłość dwojga ludzi: mężczyzny i kobiety. Jak różne są jej oblicza. Bywa wierna i niespełniona, szalona i dojrzała, zmysłowa i platoniczna, radosna i pełna rozpaczy. Za każdym razem inna. W każdej odnajdziemy fragment naszego istnienia. Orfeusz i Eurydyka, Tristan i Izolda, Romeo i Julia, Wokulski i Izabela, Joasia i Judym, Cezary i Laura... Ludzie. My.
Miłość daje nam tak wiele... ale czasem nas gubi. Tak jak Wertera, Gustawa, Wokulskiego, Cezarego, Justynę. Namiętność potrafi nami zawładnąć, odebrać godność, rozsądek, życie. Poprowadzić ku śmierci lub szaleństwu.
Jakże często my sami niszczymy miłość - my i nasze przesądy, nasze prawa, nasze wojny. Nie odnaleźli szczęścia Abelard i Heloiza. Nie mieli doń prawa Giaur i Leila. Nie pozwolono żyć Basi i Krzysztofowi. Jakże często literatura ukazuje nam rozpacz, tęsknotę, gorycz.
Czasem miłość jest jednak szczęśliwa. I nadal jest różna. Jest wiernością, przywiązaniem, serdecznością, tkliwością. Czasem - żarem. Pięknie pisali o prawdzie miłości Tetmajer, Leśmian, Pawlikowska.
Kochamy... więc jesteśmy. Kochamy innych ludzi. Kochamy Boga. Kochamy ojczyznę. Kochamy świat, piękno, życie. Czasem jesteśmy szczęśliwi. Czasem jednak los jest dla nas okrutny i każe płacić straszną cenę za miłość.
Mit o Orfeuszu i Eurydyce AN
Homer „Iliada" AN
Święty Paweł „Hymn o miłości" (Biblia) AN
Dzieje Tristana i Izoldy ŚR
Wiliom Szekspir „Romeo i Julia" RE
Jan Andrzej Morsztyn „ Wybór wierszy" BA
George Byron „Giaur" RO
Adam Mickiewicz „Dziady cz. IV" RO
Adam Mickiewicz „Dziadów część trzecia" RO
Honore de Balzac „Ojciec Goriot" PO
Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni" MP
Gabriela Zapolska „Moralność Pani Dulskiej" MP
Zofia Nałkowska „Granica" XX
REWOLUCJA
Rewolucja Jako zjawisko oznacza chaos, gwałtowną zmianę władzy (często w drodze zamachu stanu) i śmierć setek tysięcy niewinnych ludzi, niezależnie od tego po czyjej stronie będziemy szukać prawdy - rewolucjonistów czy obrońców starego systemu.
Rewolucja wydaje się być jednym wielkim paradoksem - rewolucjoniści walczą o realizację wielkich, szczytnych haseł przy zastosowaniu metod zaprzeczających głoszonym zasadom. Paradoksalne jest również to, że w zasadzie każdą rewolucję z gruntu można uznać za złą i utopijną, gdyż zakłada całkowitą destrukcje starego porządku, uznanie go w całości za zły i bezwartościowy i budowę zupełnie nowego świata, opartego na lepszych zasadach, które mają gwarantować ludziom szczęście. Historia pokazuje, że takie myślenie jest mrzonką, która może rodzić tragiczne skutki. Z drugiej zaś strony wiemy, że gdyby nie rewolucja, wielu istotnych wartości w kulturze by nie było.
Odkąd w historii istniały rewolucyjne przewroty, literatura nie pozostawała wobec nich obojętna. Zygmunt Krasiński zdawał sobie sprawę, że rewolucja jest dziejową koniecznością, ale nie mógł się z nią pogodzić, gdyż niosła zagładę starego świata i dawnych wartości.
Juliusz Słowacki w słynnym wierszu Uspokojenie rewolucję zinterpretował zgoła inaczej. Uspokajał on tych, którzy się jej boją. Uważał, że jest ona ofiarą, którą społeczeństwo musi złożyć, by osiągnąć najwyższy stopień doskonałości. Rewolucja, podobnie jak śmierć jednostki, to zrzucenie starej skorupy, aby mógł dokonać się postęp. Obraz rewolucji rosyjskiej z 1917 roku odnajdujemy w powieści Stefana Żeromskiego pt. Przedwiośnie. Ustami bohaterów ocenia pisarz jako fałszywą taką rewolucję, podczas której odbierane są przemocą rzeczy przez innych zrobione, gdy się wchodzi siłą do cudzych domów, kościołów. Autor ukazuje rewolucję w Rosji jako zło. Przestrzega przed nią polskie społeczeństwo. Pragnie, aby jego ojczyzna uniknęła tego strasznego doświadczenia, które jest katastrofą, utopieniem kraju we krwi, zagrożeniem jego istnienia. Międzywojenny dramat Witkacego pt. Szewcy również zajmuje się rewolucją jako taką. Z pełnej groteski i absurdu sztuki można wyczytać negację tego zjawiska. Katastroficzny obraz rewolucji przedstawił Sławomir Mrozek w dramacie Tango. Autor ocenia, że jest ona zwycięstwem tępej, bezmyślnej siły, dziełem straszliwej przemocy.
W ocenie wielu twórców literackich rewolucja jest dziejową koniecznością, jednak z drugiej strony w utworach swych ostrzegają, że nie przyniesie nic nowego, że będzie to tylko zmiana ról.
Juliusz Słowacki „ Uspokojenie" RO
Zygmunt Krasiński „Nie-Boska komedia" RO
Stefan Żeromski „Przedwiośnie" XX
Stanisław Ignacy Witkiewicz „Szewcy" XX
RODZINA
Motyw domu i rodziny odnajdujemy w utworach pisarzy wszystkich epok literackich, może właśnie dlatego, że rodzina stanowiła i stanowi podstawową komórkę, na której opiera się całe społeczeństwo.
Po raz pierwszy dom rodzinny pojawił się w twórczości Jana Kochanowskiego, w jego znanej fraszce Na dom w Czarnolesie. Odziedziczony po przodkach, nie ma marmurów ani złoconych ścian, ale można w nim żyć dostatnio i spokojnie w gronie rodzinnym, zachowując czyste sumienie i życzliwość sąsiadów. W Pieśni świętojańskiej o Sobótce poeta opowiada o tym, jak wielką rolę ma do odegrania w domu gospodyni i matka. Dom miał zapewnić w owych czasach Polski niepodległej nie tylko godziwe warunki materialne rodzinie, ale również wpoić młodemu pokoleniu zasady chrześcijańskie, był więc „szkołą życia" dla przyszłych pokoleń.
W okresie oświecenia pojawiały się utwory przedstawiające w sposób krytyczny domy szlacheckie i panujące w nich stosunki. Celował w tym Ignacy Krasicki, który, chcąc uchronić Rzeczpospolitą przed upadkiem, naśmiewał się w swoich utworach z Polaków, przepijających ojcowizny, i modnych dam, przerabiających stare dwory szlacheckie na zachodnie pałace.
Idealny dom szlachecki przedstawił Jan Ursyn Niemcewicz w Powrocie posła. Żyj ą w nim w zgodzie i harmonii dwa pokolenia Polaków. Dom zawsze ustępować powinien krajowi -stwierdza Podkomorzy, jeden z głównych bohaterów utworu, i w tym duchu wychowuje swoich synów.
W okresie zaborów dom był również ostoją tradycji i polskości. Dostrzegamy to w Ślubach panieńskich A. Fredry, a przede wszystkim w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza. W dworku w Soplicowie wiszą na ścianach obrazy Kościuszki, Rejtana, Jasińskiego, kurantowy zegar wygrywa Mazurka Dąbrowskiego. Rodzina Sopliców dawała przykład wielkiego patriotyzmu. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej to powieść przedstawiająca rozległy obraz życia społeczeństwa polskiego na Litwie. Autorka przedstawia tu różne modele rodziny i zastanawia się, co tworzy szczęście rodzinne. Dokładnie opisuje stosunki panujące w domu. Wnikliwie analizuje przyczyny nieporozumień, konfliktów, oddalania się od siebie osób bliskich. Przedstawia też, w jak różny sposób bohaterowie rozumują swoją role jako małżonków, rodziców czy dzieci. Kreśli więc portret matek i żon, ojców i mężów, często bardzo różniących się od siebie i inaczej pojmujących swoje obowiązki.
Czym bliżej jednak współczesności, tym więcej utworów literackich przedstawia konflikty panujące w rodzinach polskich, a nawet tragedie, do których w nich dochodzi. Bohater utworu W. Gombrowicza Ferdydurke buntuje się przeciwko rodzinie, która usiłowała narzucić mu swoje poglądy i konwenanse. Dom i rodzina, coraz częściej targana konfliktami, zatraca z czasem swoje podstawowe funkcje, przestaje zapewniać bezpieczeństwo materialne i psychiczne swoim członkom.
Homer „Odyseja” AN
Mikołaj Rej „Żywot człowieka poczciwego" RE
Molier „Skąpiec" BA
Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót posła" OŚ
Adam Mickiewicz „Konrad Wallenmd" RO
Zygmunt Krasiński „Nie-Boska komedia" RO
Bolesław Prus „Kamizelka" PO
Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem" PO
Gabriela Zapolska „Moralność Pani Dulskiej" MP
Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni" MP
Stefan Żeromski „Przedwiośnie" XX
Zofia Nałkowska „Granica" XX
TANIEC
Taniec od zarania dziejów zajmuje niezwykle ważne miejsce niemalże we wszystkich kręgach kulturowych. Taniec jest zwykle rezultatem i wyrazem radości. Ponadto ma moc jednoczenia ludzi. Poza radością może też wyzwalać agresję, bunt, nastrój wojowniczy. Taniec rytualny z kolei odgrywa szczególną rolę w religiach prymitywnych, a znany był prawdopodobnie już w okresie paleolitu. Średniowieczne tańce śmierci (danse macabre) symbolizowały nicość, przemijanie, a przede wszystkim równość człowieka wobec śmierci.
Taniec odgrywa bardzo ważną rolę w życiu człowieka i może właśnie dlatego stał się niezwykle nośnym symbolem literackim. Spróbujemy pokazać w naszym opracowaniu, na przykładach zaczerpniętych ze znanych dzieł literatury polskiej, jak ważną, a jednocześnie różnorodną rolę może odgrywać motyw tańca.
Polonez, pięknie ukazany w Panu Tadeuszu przez Adama Mickiewicza, to polska tradycja narodowa; w utworze jest wyrazem pojednania, nadziei na przyszłość. Z kolei chocholi taniec, kończący słynne Wesele Stanisława Wyspiańskiego, symbolizuje marazm społeczeństwa polskiego, jakby pogrążonego we śnie - jest oceną stanu jego świadomości. Tango to tytuł nie mniej znanego dramatu Sławomira Mrożka, a zarazem kolejny motyw w literaturze polskiej, który posłużył autorowi do ukazania poglądów politycznych.
Walc to tytułowy bohater pięknego wiersza Czesława Miłosza - wypełnia on salę balową w noc sylwestrową, uspokaja kołysze, wprawia przestrzeń w ruch.
Polonez, chocholi taniec, walc, tango stały się niejako „bohaterami" literatury polskiej, na stałe wchodząc do kanonu jej symboliki. Niekiedy taniec nie pełni roli symbolu, lecz staje się po prostu tłem do ukazania przeżyć bohaterów. W ten sposób motyw tańca wykorzystany został przez Stefana Żeromskiego w powieści Przedwiośnie. Autor posłużył się tym motywem dla bardziej wyrazistego przedstawienia postaci, ich wyglądu, zachowania, temperamentu, dla ukazania uczucia miłości i zazdrości.
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" ŚR
Adam Mickiewicz „ Pań Tadeusz" RO
Stanisław Wyspiański „ Wesele" MP
Sławomir Mrozek „Tango" WS
TOTALITARYZM
XX stulecie przyniosło wydarzenia, które okazały się być jednymi z najbardziej tragicznych w dziejach ludzkości. Szukając przyczyn tego wielkiego dramatu, jakim były cierpienia milionów ludzi podczas dwóch wojen światowych (obozy koncentracyjne, planowe eksterminacje ludności na wielką skalę, miliony ofiar zbrodni komunizmu i faszyzmu), natrafiamy na pojęcie - zagadnienie totalitaryzmu. Wydaje się, że to właśnie totalitaryzm, generujący zbrodnicze postępowanie władzy państwowej, jest jedną z głównych przyczyn tego, co się stało.
Historia pokazuje, że ustrój totalitarny jest wielkim niebezpieczeństwem dla człowieka, nie tylko ze względu na dokonywane zbrodnie, lecz również z powodu zagrożenia, jakie niesie dla duchowo-intelektualnego życia człowieka. Ogrom tragedii powodowanej przez istnienie tego ustroju sprawił, że literatura współczesna dość obszernie podejmuje temat totalitaryzmu, jego genezy i wpływu na człowieka.
Przyczyny istnienia w danym państwie ustroju totalitarnego były w zależności od miejsca i czasu różnorodne. Zwykle pojawiał się człowiek lub grupa ludzi, którzy byli przekonani, iż realizowana przez nich ideologia zbawi człowieka i świat, w zależności od uwarunkowań społeczno-politycznych. Dochodzili oni do władzy dzięki zamachowi stanu, jak miało to miejsce w 1917 roku w Rosji, lub też zyskiwali mandat do rządzenia od społeczeństwa w wyniku demokratycznego wyboru, co z kolei stało się w Niemczech za czasów Hitlera. Natomiast sposób funkcjonowania, metody działania grupy rządzącej w państwie totalitarnym były bardzo podobne.
Określenie cech państwa totalitarnego będzie pomocne w odszukiwaniu motywu totalitaryzmu w literaturze współczesnej. Jedną z elementarnych cech takiego państwa jest wszechobecność we wszystkich dziedzinach życia społecznego, dla realizacji stawianych celów. Państwo kontroluje obywateli, począwszy od ich działań gospodarczych, obywatelskich, po życie osobiste. Dobrze widoczne jest to w sferze kultury, która jako oddziałująca na człowieka, jest wykorzystywana w programie powszechnej indoktrynacji, prowadzonej w celu zapewnienia akceptacji dla działań władzy. Przykładem tego typu działań jest chociażby ideologizacja historii i nauki, tak aby uzasadniały istnienie systemu totalitarnego z jego ideologią. W państwie totalitarnym interes państwa dominuje nad interesem jednostki, władza jest zmonopolizowana przez jedną partię, a działalność innych jest zakazana; najmniejsze próby działalności opozycyjnej są dławione przez niezwykle rozbudowany aparat policji politycznej, stosującej terror psychiczny i fizyczny. Państwo totalitarne działa tak, aby wszelkimi dostępnymi metodami podporządkować sobie obywateli.
Michał Bułhakow „Mistrz i Małgorzata" XX
George Orwell „Folwark Zwierzęcy" WS
Gustaw Herling-Grudziński „Inny świat" WS
Kazimierz Moczarski „Rozmowy z katem" WS
Tadeusz Konwicki „Mała Apokalipsa" WS
Andrzej Szczypiorski „Początek" WS
Zbigniew Herbert „Potwór Pana Cogito" WS
WĘDRÓWKA
„ Idź dalej niezłomnie, a mnie zostaw sny. Nic nie jest stracone, skończone też nie, Gdy droga przed tobą, a sam jesteś w tle. (E. Stachura Idź dalej)
Tak pisał Edward Stachura, dla którego wędrowanie było nie tylko celem, ale przede wszystkim sensem życia. Wędrówka - to odnajdywanie miejsc ulubionych, najbliższych sercu, [...] określa również głębszy sens działań człowieka. Topos nieustannie wędrującego człowieka wyraża więc istotę ludzkiej kondycji: wiecznego nienasycenia, poczucia braku i niespełnienia (E. Stachura). Podróż niesie ze sobą nowe doświadczenia, może symbolizować chęć poznania, ucieczkę, poszukiwanie szczęścia czy lepszych warunków życia, może wreszcie wiązać się z misją, posłannictwem. Zwykle oznacza porzucenie na zawsze lub na pewien czas dotychczasowych warunków, środowiska, otoczenia.
Motyw wędrówki, tułacza jest motywem przewodnim Odysei Homera, której powstanie datowane jest na VIII w. p.n.e. Odnajdujemy go także we współczesnej nam Małej Apokalipsie Tadeusza Konwickiego, w której bohater, wędrując po Warszawie, widzi absurdy otaczającej go rzeczywistości. Jest to ostatni dzień jego życia, szuka więc w tej wędrówce sensu i prawdy ostatecznej.
Biblijna wędrówka Izraelitów przez pustynię to dzieje ludzkich potknięć, upadków i powstawań w drodze do Boga - uosobienia miłości i prawdy. Jest ona symbolem dążenia człowieka do pełnej wartości. Pań Tadeusz to swoista wędrówka stęsknionego za Ojczyzną poety-wygnańca do kraju lat dziecinnych, w którym wszystko jest dobre, swojskie i kochane, do bliskich sercu krajobrazów i ludzi.
Czytelnik spotyka się w utworach literackich również z wędrówką w zaświaty, umożliwiającą kontakt z umarłymi, którzy - przekroczywszy granicę życia i śmierci - wiedzą więcej i znają ukrytą istotę świata. Ludzkość od początku swego istnienia zadawała sobie pytanie o los człowieka po śmierci, o życie „na tamtym świecie".
Niezwykle interesującą wędrówkę przedstawił Jonatan Swift w powieści Podróże Guliwera. Ta podróż ma charakter dydaktyczny, a sam utwór jest pamfletem na sytuację społeczną i polityczną w Anglii XVIII wieku i dyskusją z mitami oświeceniowymi.
Niejednokrotnie ludzie nie docierają do celu swej wędrówki, jak Seweryn Baryka. Bohater Przedwiośnia Stefana Żeromskiego był w Rosji w czasie rewolucji i marzył o powrocie do Polski. Opowiadał synowi o rodzinnym kraju, o „szklanych domach", wspaniałej przyszłości. Zmarł jednak w pociągu przed granicą polską, a przed śmiercią prosił Cezarego: Ty tu nie zostawaj! Jedz tam!
Różne więc były inspiracje autorów do opisania wędrówki, różne motywy działania samych tułaczy. Jednakże każdy z twórców bezsprzecznie starał się potwierdzić znaną od dawien dawna prawdę, którą tak pięknie ujął Edward Stachura w tytule jednego ze swoich wierszy: Wędrówką życie jest człowieka. O prawdziwości tego prostego, ale jak wiele wyrażającego stwierdzenia świadczyć mogą liczne utwory literackie, w których występuje motyw wędrówki.
Homer „Odyseja" AN
Biblia- „Księga Wyjścia" AN
Legenda o świętym Aleksym ŚR
Dante „Boska komedia" ŚR
Walter „Kandyd" OŚ
Adam Mickiewicz „Sonety krymskie" RO
Adam Mickiewicz „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" .. Adam Mickiewicz „Pań Tadeusz" RO
Juliusz Słowacki „Kordian" RO
Juliusz Słowacki Hymn „Smutno mi. Boże!" RO
Bruno Schulz „Sklepy cynamonowe" XX
Stefan Żeromski „Przedwiośnie" XX
Tadeusz Konwicki „Mała Apokalipsa" WS
WIEŚ
Wieś... Czasem spokojna i wesoła, czasem targana straszliwymi niepokojami, płonąca ogniem buntu. Fascynująca inną, jakże bogatą i ciekawą kulturą. Okłamywana i biedna. Chciwa i okrutna. Różne oblicza ma polska wieś.
Jakże często polscy twórcy stawali się obrońcami praw tych, którzy, jak to pięknie powiedziano kiedyś podczas kolejnej historycznej zawieruchy, żywią i bronią. Obrońcami praw ludzi, którzy tak wiele czyniąc dla innych, nie mieli czasem czym wykarmić własnych dzieci. Mieszkańcy wsi długo uważani byli za ludzi podlejszego gatunku. Protestowali przeciw temu światli pisarze. Pisali o krzywdzie ludzkiej M. Rej, A. Frycz Modrzewski, S. Szymonowie. A. Mickiewicz i H. Sienkiewicz. S. Żeromski. Ukazywali twardych, spracowanych ludzi, jakże często pozbawianych godności. To oni: Oluchna i Pietrucha, Rzepowie, Gibałowie, mieszkańcy Lipiec, Chłodka czy Bronowic. Chłopi.
Wieś ma także inne oblicze - barwne i piękne. Mieniący się kolorami tęczy strój krakowski fascynował młodopolskich artystów. Szukali na wsi piękna... i odnaleźli je. Odnaleźli też spokój, radość, szczęście. Czasem - miłość. Jak Włodzimierz Tetmajer i Lucjan Rydel, Gospodarz i Pań Młody z Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Znali ten sekret wsi już twórcy renesansowi. Tylko tu żyje się spokojnie, uczciwie, bezpiecznie. Ale nie dajmy się zwieść. Wieś to nie barwna wycinanka. Żywa uroda, która tak zachwycała Pana Młodego, to nie wszystko.
Jest w opowiadaniu S. Żeromskiego Rozdziobią nas kruki, wrony... scena straszna. Chłop, nędzarz ostatni, którego obdarzono nagle wolnością, znajduje zwłoki powstańca. Pamiętamy, z jaką radością je ograbił. Pamiętamy też „pogrzeb" bohatera, który znalazł wieczny spoczynek w mokrym dole razem z zabitym koniem. To także prawda o wsi. Tak samo okrutna, jak krwa-wy upiór Szeli, który odwiedza Dziada na weselu. Ale jest i inna prawda. Prawda Kuby Sochy, który w powstaniu walczył razem z „panami' i narażał dla nich życic. A potem... pokornie umarł w stajni, niemal przez wszystkich zapomniany, gdy obok huczało weselisko. Niełatwa była polska historia i niełatwy był los mieszkańców wsi.
Nie dziwmy się staremu chłopu, opisanemu przez Władysława Reymonta, gdy mówi, że car jest dobry, bo dał ziemię. Ziemia była dla wsi wszystkim. Życiem. Świętością. Darem, przez wiele lat wyczekiwanym. W Chłopach spotkamy wieś, która budzi się do życia. Już nie każdy schyli pokornie głowę i zdejmie czapkę przed dziedzicem. Mieszkańcy Lipiec będą bić się o swoje prawo do lasu. Przegonią też niemieckich kolonistów. Nie wyrażą potulnie zgody na budowę rosyjskiej szkoły w ich wsi. Są już sobą - i są Polakami.
Wieś. Inny, fascynujący świat. Kultura, której korzenie tkwią w naszej słowiańskiej przeszłości. Piękno, które zasługuje na miłość, i prawda, która zasługuje na szacunek. Docenili je pisarze, malarze, kompozytorzy - Norwid, Reymont, Chełmoński, Szopen... Piękno i prawda, które można odnaleźć w muzyce, obyczaju, języku, architekturze. Coraz częściej, niestety, zapominane.
Szymon Szymonowie „Żeńcy" RE
Henryk Sienkiewicz „Szkice węglem " PO
Władysław Reymont „Chłopi" MP
Stefan Żeromski Opowiadania MP
Stefan Żeromski „Przedwiośnie" XX
WŁADCA
Władza... Wiele potrafimy dokonać, by ją zdobyć, a jednocześnie nieraz zdaje się ciężarem ponad ludzkie siły. Jest trudnym do udźwignięcia obowiązkiem, ale i oszałamiającym narkotykiem. Magia władzy potrafi owładnąć najsilniejszym człowiekiem i zniszczyć go. Władza daje moc, silę, bogactwo. Dla słabego człowieka, tchórza, karierowicza zawsze będzie śmiertelną pułapka, silny i odważny czasem udźwignie jej ciężar z godnością. Władza daje potęgę, ale i uczy pokory. Wymaga odpowiedzialności i mocnego charakteru bardziej niż silnej pięści. Trudno jest być władcą.
Literatura podejmuje temat władzy od najdawniejszych czasów. Odnajdziemy portrety władców w mitach i Biblii, antycznej tragedii, średniowiecznych chansons de geste, dramatach Szekspira i romantyków, literaturze współczesnej... Któż nie zna chciwego króla Midasa, który zapragnął, by wszystko, czego dotknie, zamieniało się w złoto; sprawiedliwego króla Salomona, który potrafił rozstrzygnąć każdy spór; okrutnego Kreona, karzącego zdrajcę ojczyzny nawet po jego śmierci; odważnego i mądrego Karola Wielkiego; ambitnego Makbeta i podłego Klaudiusza; despotycznego cara Mikołaja i szalonego księcia Konstantego; butnego Gnębona Puczymordy i sprytnego towarzysza Napoleona?
Pisano o władcach w dramatach, powieściach, wierszach. Pisano w traktatach politycznych. O królach, cesarzach, książętach, carach, przywódcach partii. O ludziach sprawiedliwych i despotach. Władcach słabych i potężnych. Rozważnych i mądrych albo nieodpowiedzialnych i głupich. Pisano o tym, jacy byli, i jacy powinni być - ku nauce i ku przestrodze.
Piękny jest portret władcy idealnego. Kocha on swoich poddanych jak ojciec, czuje się za nich odpowiedzialny; oni też go kochają i ufają mu. Opłakują go, gdy umrze, jak opłakiwano króla Bolesława. Częściej jednak poddani opłakują swój własny los; władcy bowiem potrafią być okrutni. Tyrani, despoci, autokraci nie są w historii niczym wyjątkowym; nie zapomniała o nich i literatura. Z Biblii znamy nie tylko szlachetnego króla Salomona, ale i krwawego Heroda, który tak bał się o swoją władzę, że kazał wymordować maleńkie, niewinne dzieci. Tron władcy nierzadko spływał krwią - jeśli trzeba było zabić, by zdobyć władzę, niejeden ambitny człowiek zdobył się na to, jak zdobyli się Makbet czy Klaudiusz.
Nie tylko okrutny władca jest nieszczęściem dla swoich poddanych. Jest nim także władca słaby. Krótkowzroczność Priama i jego brak odpowiedzialności zgubią Troję. Zapomniał, że przełożonych występy miasta zgubiły i podjął niewłaściwą politycznie decyzję.
Twórcy wiele pisali o ciężarze władzy. Jak stwierdza Fortynbras w Trenie Fortynbrasa Z. Herberta, nie jest łatwo podjąć się wiecznego czuwania z zimnym jabłkiem w dłoni. Bardzo często jednak władza ciąży nie władcom, ale nam, poddanym: mieszkańcom Teb, Troi, Danii, Szkocji, Petersburga... czy Folwarku Zwierzęcego.
Sofokles „Antygona" AN
Biblia- ..Księga Królewska " AN
„Pieśń o Rolaiidzie" ŚR
Gali Anonim „Kronika polska" ŚR
Jan Kochanowski „Odprawa posłów greckich" RE
Wiliom Szekspir „Makbet" RE
Ignacy Krasicki „Do króla" OŚ
Adam Mickiewicz „Dziadów część III" i „ Ustęp do III cz. Dziadów".. Juliusz Słowacki „Kordian" RO
Henryk Sienkinwicz „Potop" PO
BOHATER (POSTAĆ HEROICZNA)
Gdy człowiek był jeszcze istotą bardzo młodą, która nie oddaliła się zbyt daleko od świata zwierzęcych przodków, czynnikiem decydującym o przetrwaniu była sprawność fizyczna. We współczesnym społeczeństwie tak już nie jest; jakże wielu z tych, którzy korzystają z dobrodziejstw cywilizacji (jak chociażby winda, samochód... i ruchome schody) miałoby trudności z pokonaniem górskiego zbocza czy przejściem określonego dystansu w terenie. Sprawność fizyczna jest modna, ale wcale nie znaczy to, że wszyscy o nią dbają. Ale niezależnie od własnych możliwości, większość ludzi zafascynowana jest odwagą i siłą, o czym wiedzą doskonale producenci filmowi i twórcy gier komputerowych.
Opowieści o potężnych bogach i dzielnych herosach, walecznych władcach i nieustraszonych wojownikach odnajdziemy w każdej literaturze - już w najstarszych zapisanych utworach. Ludzi dzielnych ukazywała literatura zawsze; stopniowo tylko zmieniał się sposób widzenia tej sprawy. Bohater nie musi być już obdarzony nadludzką siłą, jak Herakles czy Samson; raczej zwróci się uwagę na jego postawę, cechy charakteru. Pojawią się na kartach dzieł literackich postaci ludzi dzielnych, a jednocześnie słabych fizycznie; doskonałą ilustracją takiej sytuacji jest para przyjaciół z Gloria victis E. Orzeszkowej, herkulesowej budowy Jagmin i wątły, niepokaźny przyrodnik Tarłowski.
Bohater musi reprezentować jakąś rację ideową, bronić sprawiedliwości, ojczyzny, walczyć o wolność. Często ginie. Temat bohaterskiej śmierci podejmowała literatura wielokrotnie. Umierający bez lęku rycerz czy spiskowiec stanowił wzór do naśladowania, szczególnie atrakcyjny w epoce romantyzmu. Potem nadszedł czas dyskusji i przewartościowywania mitów;
S.Wyspiański rozważa zagadnienie sensu bohaterskiej śmierci w Warszawiance, S. Żeromski bohatera swojego opowiadania, powstańca Winrycha, poddaje celowej deheroizacji. Twórcy zaczynają zastanawiać się nad moralnym sensem poświęcenia życia; według Z. Herberta dla człowieka uczciwego czasem nie ma jednak innego wyboru.
Bohater jako jednostka wyjątkowa pełni w społeczności, w której żyje, ściśle określoną rolę. Dzięki niemu kształtują się określone postawy, trwają pewne idee. C.K. Norwid uważał śmierć wybitnej jednostki za moment, kiedy wpływ danej postaci staje się intensywniejszy;
reprezentowane przez nią idee nie zaginą, przeciwnie, dotrą do wielu ludzi. Pisał o tym w kilku swoich wierszach, między innymi w utworze Bema pamięci żałobny-rapsod. Ale -jak ukazał J. Szaniawski w Żeglarzu - legendą bohatera można także manipulować. Fałszywy wizerunek kapitana Nuta to dla wielu sprytnych jednostek wspaniały interes; jednak zwyczajne ujawnienie prawdy nie rozwiązuje problemu, gdyż wielu ludziom taki właśnie wyidealizowany bohater jest potrzebny jako moralny wzór.
Oprócz dzielnych i wspaniałych bohaterów można spotkać ludzi, którzy mimo pozornie mężnej postawy już dawno bohaterstwa się wyrzekli. Ukazany w Sachemie Indianin, ostatni z plemienia Czarnych Wężów, wojenne atrybuty i pozory dzielności dawno już zamienił na elementy cyrkowego widowiska. Jest on zaprzeczeniem heroizmu; reprezentuje wszystko to, co człowiek godny powinien odrzucić.
Bohaterowie. Ludzie dzielni, szlachetni, pełni poświęcenia i ofiarności, oddający często własne życie dla sprawy, o która walczą. Zawsze będą nas fascynować swój ą wielkością, nawet jeśli przegrają, jak powstańcy z Gloria victis, którym tak piękny hołd złożyła w tym utworze pisarka. Nawet jeśli zastanawiać się będziemy nad sensem umierania, stwierdzimy, że śmierć dla potwierdzenia swego bohaterstwa jest absurdem, nie możemy potępić takiej postawy i odebrać jej moralnego sensu. Jeśli trzeba wybierać między szlachetnymi straceńcami i przystosowaniem sachemów, wybierzmy straceńców; oni odchodzą, ale w cieniu wielkości, nie tańczą dla uciechy gawiedzina grobach ojców.
Biblia—Posiać Samsona AN
Cyprian Kamil Norwid „ Bema pamięci żałobny-rapsod". RO Eliza Orzeszkowa „Gloria victis" PO
Henryk Sienkiewicz „Sachem" PO
Stanisław Wyspiański „ Warszawianka” MP
Stefan Żeromski „Rozdziobią nas kruki, wrony...” MP
Jerzy Szaniawski „Żeglarz" XX
Zbigniew Herbert „ Przesłanie Pana Cogito" WS
DZIECKO
Kiedy prześledzi się szereg utworów literackich, których bohaterami są dzieci, można mieć wrażenie, że nie ma na świecie dzieci szczęśliwych. Niewinne i bezbronne istoty są ofiarami przemocy bądź zaniedbań, dorośli wykorzystują je, oszukują, skazują na cierpienie.
Dlaczego tak ukazywane jest dziecko w literaturze?
Nie jest trudno odpowiedzieć na to pytanie: właśnie dlatego, że są bezbronne i niewinne. Krzywda dorosłego poruszy sumienia z pewnością; ale tym bardziej spowoduje to krzywda dziecka. Gdy A. Mickiewicz opisywał cierpienia aresztowanej młodzieży wileńskiej, celowo podkreślał, że byli wśród prześladowanych mali chłopcy, w zasadzie jeszcze dzieci. Nazywając cara Herodem i pisząc o udręczonych dzieciach, uzyskał określony efekt - któż z ludzi wychowanych w świecie kultury śródziemnomorskiej nie pomyśli wtedy o rzezi niewiniątek? A to nadaje procesom wileńskim określony wymiar.
Ukazując cierpienie lub tragedię dziecka, można zaprotestować przeciw pewnym niedociągnięciom społecznym, niesprawiedliwości i zaniedbaniom. Dwuletni Tadeusz utonął dlatego, że nikt się nim nie zajmował, gdy jego rodzice pracowali. Hela zostaje odesłana przez opiekunkę, której się już znudziła, z powrotem do rodziny biednego murarza; nieszczęsne dziecko, przyzwyczajone już do życia w pałacu, nie potrafi przywyknąć do nędzy. Niewidoma dziewczynka, bohaterka Katarynki, nie ma szans na opiekę lekarską; jej matka jest za biedna. To dziecko ma jednak szczęście; zajmie się nim bogaty adwokat, mieszkający w tym samym domu. Opisując te powikłane, a często tragiczne dziecięce losy, autorzy-pozytywiści upominają społeczeństwo, że konieczne są ochronki dla dzieci wiejskich, że trzeba zadbać o higienę na wsi, 'e działalność filantropijna musi być przemyślana i odpowiedzialna... Czy te przykłady nie przekonują bardziej niż suche artykuły?
Ukazując dziecięcych bohaterów, twórcy poruszają bardzo ważne problemy społeczne, rozważają kwestie moralne, filozoficzne, psychologiczne. Obserwując parę aniołków podczas obrzędu dziadów, możemy zastanawiać się, czym zawiniły tak maleńkie dzieci. Stówa, które nam te istoty przekażą, określają bardzo precyzyjnie istotę człowieczeństwa, polegająca na .dążeniu do duchowej doskonałości. Pisząc z kolei o wychowaniu młodego Polaka w wierszu „ Do matki Polki”, rozważył Mickiewicz bardzo ważne kwestie dotyczące naszego narodowego bytu. Bohater dziecięcy czy wykorzystanie motywu dziecka to dopiero punkt wyjścia; umożliwia on podjęcie różnorodnej, nieraz bardzo złożonej problematyki.
Okrutny świat kłamstw opisany w Dzikiej kaczce wydaje się najbardziej podły, gdy patrzymy nań z perspektywy skrzywdzonej Jadwini. Dzięki ukazaniu portretu tego mądrego, wrażliwego dziecka, określi! Ibsen jednoznacznie, jakie spustoszenia w duszy ludzkiej mogą spowodować fałsz i obłuda, jak niszczą one nawet niewinne istoty. Jadwinia umożliwia nam spostrzeżenie, gdzie czai się zło, które tak trudno pokonać.
Jedną z najciekawszych powieści, poświęconych dzieciom, jest Władca much W.Goldinga Przerażający obraz społeczności, stworzonej przez same dzieci na bezludnej wyspie po awarii samolotu, odbiera nam nie tylko wiarę w niewinność dziecka, ale i podważa przekonanie o doskonałości świata dorosłych.
Nie można jednak zapomnieć, że dzieci są obdarzone wyjątkową wrażliwością i wyobraźnią. Piękno dziecięcej duszy ukazał w Małym Księciu Antoine de Saint-Exupery.
Dziecko jest kimś wyjątkowym. Tkwią w nim nieskończone możliwości przyszłego życia. To, kim będzie, zależy od wielu czynników; niestety, jakże często świat niszczy te kruche
istoty, odbiera im możliwości, które nigdy już nie zostaną zrealizowane. Gdy dla jednych krzywda uczyniona dziecku to najgorsza zbrodnia, inni - właśnie tę zbrodnię popełniają.
Biblia - Rzeź niewiniątek. AN
Adam Mickiewicz „Dziady" część II. RO
Adam Mickiewicz „Do matki Polki" RO
Eliza Orzeszkowa „Dobra pani" PO
Eliza Orzeszkowa „ Tadeusz" PO
Bolesław Prus „Katarynka" PO
Henryk Ibsen „Dzika kaczka" MP
Wiliom Golding „Władca much" WS
KARIERA
Większość ludzi, zapytana, co to znaczy osiągnąć szczęście, zacznie mówić o materialnym dostatku, dobrej pozycji społecznej, szczęśliwej rodzinie, zdrowiu... i o zrobieniu kariery. Tych, dla których najważniejsza jest doskonałość duchowa, a marności tego świata potrafią się wyrzec, by poświęcić wszystko dla innych, jest naprawdę niewielu. Marzymy o sławie, bogactwie, władzy, wierzymy w nasze możliwości, jesteśmy energiczni i ambitni. Należymy do kręgu kultury Zachodu, która tym właśnie cechom natury ludzkiej pozwoliła się najlepiej rozwinąć. Chcemy zrobić karierę.
Ale nie tylko my, dwudziestowieczni uczestnicy „wyścigu szczurów", mamy takie cele i pragnienia. Ambitni, chciwi, żądni władzy i sławy byli i ci, którzy żyli wiele pokoleń przed nami. Właściciele fabryk, prawnicy, urzędnicy, wojskowi, kupcy, dworzanie, dostojnicy cesarscy... Natura ludzka nie zmieniła się od stuleci.
Kariera może mieć różne oblicza. Gdy dla skromnego, utalentowanego człowieka szczytem marzeń jest dokonanie wynalazku, odkrycie nowego prawa natury, polepszenie bytu ludzkości, przeciętna i pospolita większość pożąda tylko splendoru władzy i bogactw. Zdobycie ogromnego majątku i władza nad ludźmi są dla nich najważniejsze. Stanisław Wokulski marzył o sterowaniu balonami i przemianie zaniedbanego Powiśla w dzielnicę przepięknych bulwarów, co nie przeszkadzało mu zrobić olbrzymiego majątku na dostawach wojskowych, prowadzić sklepu i kierować spółką handlową. Krawiec Kujawski nie wykorzystuje odziedziczonego majątku żydowskiego rzemieślnika jedynie dla siebie; stara się ratować dzieła sztuki, by potem przekazać je do muzealnych zbiorów. Wytworny dworzanin dba o ogładę, zdobywa wiedzę, mówi piękną polszczyzną. To są ludzie wartościowi.
Lecz kariera może również niszczyć. Droga na szczyty najeżona jest trudnościami; często, by tam dotrzeć, trzeba zrezygnować z wielu rzeczy. Z godności i dumy, własnych poglądów i ideałów, poczucia niezależności... czasem nawet z bezpieczeństwa. Gdy pewien prokonsul zastanawiał się, czy wrócić na dwór cesarza (nie mógł biedak żyć spokojnie w swojej prowincji, zbyt daleko był od miejsca, gdzie podejmowano decyzje, gdzie ważyły się losy ludzkie), liczył się z tym, że będzie żył w atmosferze ciągłego strachu, podejrzliwości, niepewności, że jego istnienie w każdej chwili może zostać brutalnie przerwane. Przebywając na dworze cesarza, można obawiać się wielu rzeczy; zatrutego wina, aresztowania... ale także - niełaski.
To właśnie niełaski karierowicze boją się najbardziej. Przerażający sen senatora Nowosilcowa jest najstraszliwszą karą, jaką piekielni słudzy zdołali dla niego wymyślić. By nie przegrać wyścigu do stanowisk, pieniędzy i łask, ludzie gotowi są zrobić bardzo wiele. Będą pogardzać dawnymi przyjaciółmi i deptać tych, których los uczynił gorszymi od nich. Zdradzą swój naród, jak Doktor i Pelikan. Zapomną o rodzinie, moralności, godności, jak Eugeniusz de Rastignac. Odrzucą swe dawne poglądy i zgodzą się być marionetkami w rękach innych, jak Zenon Ziembiewicz. Innych ludzi potraktują jak bezwolne narzędzia, które pomogą im osiągnąć cel; to dlatego Łużyn chce się ożenić z siostrą Raskolnikowa, a Rastignac zaakceptuje rolę utrzymanka Delfiny.
Zgodzą się nawet zabijać.
Czym jest zatem dla człowieka kariera? Czy sprawia, że rozwija się on, dając coś z siebie tym, wśród których żyje, czy degraduje, zmienia go w upodlonego niewolnika? Od czego to zależy - od nas samych, praw otaczającego świata, losu?
To zależy jedynie od człowieka. Jest on istotą obdarzoną wolną wolą-jeśli będzie chciał czynić dobro, pozostanie szlachetny, nie zniszczy go jego ambicja. A jeśli za wszelką cenę chce osiągnąć szczyty, może po drodze zaprzepaścić wszystkie ideały, zatracić wszelkie wartości. Ambitny oficer niemiecki, który chciał zrobić karierę, Jurgen Stroop, stał się przecież ludobójcą...
Łukasz Górnicki „Dworzanin" RE
Adam Mickiewicz „Dziady" część III. RO
Adam Mickiewicz Ustęp do „Dziadów " części III. RO
Bolesław Prus „Lalka" PO
Honore de Balzac „Ojciec Goriot" PO
Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara" PO
Zofia Nałkowska „Granica" XX
Andrzej Szczypiorski „Początek" WS
Zbigniew Herbert „ Powrót prokonsula" WS
KONFLIKT POKOLEŃ
Świat, w którym żyjemy, rządzi się określonymi prawami. Naturalną jest dla nas rzeczą, że nie jesteśmy wieczni, że ograniczone w czasie jest wszelkie istnienie na Ziemi. Ma to swoje oczywiste skutki; śmierć staje się warunkiem koniecznym do odradzania się życia. Biblijne prochem jesteś i w proch się obrócisz nie tylko uświadamia nam prawdę egzystencjalną, ale i przypomina jedno z podstawowych praw rządzących światem istot żywych: nie byłoby nas, gdyby nie procesy rozkładu, umożliwiające obieg pierwiastków w przyrodzie.
Skoro więc istnieje śmierć, kolejne pokolenia muszą odchodzić w przeszłość. Starsi ustępują młodszym i zostają zapomniani. Potem znów rodzi się nowe pokolenie, a ci, którzy już oddalili się od swej młodości, zajmują miejsce tych, którzy im ustąpili miejsca, i też odchodzą. Ta nieustanna wymiana pokoleń nie może się jednak odbyć bez walki; młodość toczy nieustanną wojnę ze starością.
Już w mitach greckich, opisujących powstanie świata i narodziny bogów, ukazano, jak synowie buntują się przeciw ojcom. To właśnie w tej straszliwej walce rodził się i kształtowa! nasz świat. Starcie młodości ze starością jest tu fundamentalnym prawem.
Jeśli przyjrzymy się życiu ludzi, zaobserwujemy to samo zjawisko. Społeczności żyjące w trudnych warunkach dość radykalnie rozwiązuj ą problem starców, dla których brakuje miejsca, bo muszą zająć je młodzi. Powinnością nieproduktywnych już ludzi jest po prostu szybko umrzeć. Ale i w cywilizowanym społeczeństwie możemy dostrzec jakże podobny sposób potraktowania tego problemu; mieszkańcy Hottingen opisani w noweli Miłosierdzie gminy wpadli na pomysł, by ułatwić sobie życie, czerpiąc zyski z pracy schorowanych starszych ludzi, którzy tym szybciej z wycieńczenia umrą, i nazwać ten proceder właśnie miłosierdziem.
Wrogość między młodością i starością nie musi manifestować się jawnie, może pozostać w ukryciu. Prędzej czy później jednak wyjdzie na jaw, na przykład wtedy, gdy dorosła córka uprzytomni matce, jak bardzo się postarzała. Niezgoda między pokoleniami stanowi podłoże wielu konfliktów rodzinnych; wtrącanie się rodziców do życia dorastających dzieci czy arogancki sposób odnoszeni się do starszych tu właśnie mają swe źródło. Ciekawe i bardzo wnikliwe studium stosunków rodzinnych przedstawiła M. Kuncewiczowa w Cudzoziemce.
Konflikt może przybrać jeszcze bardziej wysublimowaną postać. Dzieci i rodziców będą różniły poglądy; niemożność dojścia do porozumienia w kwestiach ideowych może doprowadzić do zerwania więzów rodzinnych, jak stało się to w rodzinie Cedzynów, ukazanej w Doktorze Piotrze, a nawet do rodzinnej tragedii, co ukazał Sofokles w Antygenie, gdzie sprzeciw Hajmona wobec postanowień ojca miał wymiar nie tylko osobisty, a rozpacz po stracie narzeczonej popchnęła młodzieńca do samobójstwa.
Starcie dwóch formacji pokoleniowych odbywa się nie tylko w zamkniętym kręgu rodziny. Gdy nadchodzi nowa epoka w kulturze, również ścierają się dwa pokolenia. A. Mickiewicz jako młody romantyk młodość właśnie uważa za siłę, zdolną odrodzić świat; gnuśna i egoistyczna starość zostaje zdecydowanie odrzucona. Inaczej widzi tę sytuację A. Asnyk, według którego postęp nie wyklucza korzystania z dorobku poprzednich pokoleń; jest to nawet wręcz konieczne. W swoich wierszach poeta uświadamia i młodym, i starym, że mają swoje miejsce w pochodzie ludzkości i muszą swoje zadania wypełnić; nie wolno powstrzymywać rozwoju, ale nie wolno również deptać tradycji. Przemijanie jest prawem świata i to ono umożliwia rozwój.
Konflikt pokoleń może być źródłem ludzkich dramatów, może zniszczyć jednostki - jest jednak konieczny. Gdyby nie starcie entuzjastycznej młodości z przyzwyczaj ona już do stanu rzeczy starością, nie byłby możliwy postęp.Mit o powstaniu świata AN
Sofokles „Antygona" AN
Adam Mickiewicz „Oda do młodości" RO
Adam Asnyk ..Do młodych " PO
Maria Konopnicka „Miłosierdzie gminy" PO
Stefan Żeromski „Doktor Piotr" MP
Maria Kuncewiczowa „Cudzoziemka" XX
LEKARZ
Hipokratesowi, najsłynniejszemu lekarzowi greckiemu, wywodzącemu swój ród od mitycznego Asklepiosa, zawdzięczamy sformułowanie podstawowych zasad etyki lekarskiej. Lekarz zobowiązany jest działać tylko dla dobra chorego, nie szkodzić mu; nie wolno zadawać śmierci i ujawniać tajemnicy pacjentów.
W literaturze spotkamy różne portrety lekarzy. Będą między nimi ludzie bardzo ofiarni, wypełniający do końca swoje posłannictwo; będą jednak także ambitni i chciwi, profesję swą traktujący jak normalny zawód, który ma przynosić dochody, zapominający o powołaniu. Będą - niestety - szarlatani czy oszuści.
Postaci szlachetnych, ofiarnych lekarzy odnajdziemy na kartach Dżumy. Dzielny doktor Rieux, który mimo wyczerpującej pracy w ogarniętym zarazą mieście potrafi uśmiechać się do swoich pacjentów, jest wyrozumiały nawet dla starego astmatyka, który wycofał się z życia i obserwuje przemijanie kolejnych dni, czy dla przestępcy Cottarda. Doktor Castel nie poddaje się grozie epidemii, tylko *wspierany przez kochająca żonę, pracuje w skupieniu nad serum, które ma ocalić mieszkańców zadżumionego miasta.
Takich wspaniałych ludzi spotykamy i w innych utworach. Marek Edelman, uczestnik powstania w getcie, któremu udało się ocaleć, teraz ratuje ludzkie życie. Jest bliski swoim pacjentom; każde ocalone istnienie to jego osobiste zwycięstwo. Osłania płomień świecy, by palii się chwilę dłużej, niż życzyłby sobie tego Wszechmocny... Chce zdążyć przed Panem Bogiem. Czy zgodziłby się z nim Rieux, który twierdził, że nie może wierzyć w Boga, jeśli chce walczyć ze śmiercią?
Szlachetną postacią jest doktor Tomasz Judym, dla którego walka z nędzą stała się celem życia. Poświęcił własne szczęście, by pomóc innym. Podobnie ofiarny był Paweł Obarecki, dopóki nie złamała go podłość małomiasteczkowej społeczności. Kiedy upokorzono go po raz kolejny, uniemożliwiono pracę - uległ.
Wielu lekarzy ukazanych w literaturze traktuje jednak swój zawód po prostu jako źródło dochodów. Takim właśnie człowiekiem stał się bohater Siłaczki, kiedy mu wreszcie udowodniono, że jest marzycielem i szaleńcem. Tacy byli lekarze zgromadzeni w salonie doktora Czernisza, których Judym nadaremnie próbował przekonać do zainteresowania się losem nędzarzy, bezdomnych, robotników. Takich spotka również w bogatym uzdrowisku. W tym świecie obowiązywała zasada dawajcie pieniądze i wynoście się.
Lekarzowi, nawet najzdolniejszemu i zaangażowanemu w problemy swoich pacjentów, grozi jednak poważne niebezpieczeństwo: zobojętnienie. Pisze o tym S. Grochowiak w wierszu Lekcja anatomii. Oswojenie ze śmiercią i cierpieniem może spowodować, że lekarz przestanie widzieć w pacjencie żywego, czującego człowieka, będzie on tylko problemem medycznym. Tego straszliwego zagrożenia uniknęli Edelman czy Rieux, prawdziwi lekarze, dla których każdy chory reprezentuje bogactwo swoich przeżyć, doświadczeń, możliwości.
Lekarze nie zawsze chcą pamiętać o treści złożonej przysięgi. Umiejętność uzdrawiania stwarza wiele możliwości manipulowania ludźmi... jakaż to pokusa dla słabych natur. Lekarzy-oszustów, którzy pomóc swym pacjentom nie potrafią, a nawet są dla nich niebezpieczni, piętnował w bajkach I. Krasicki.
Kim jest dla nas lekarz? Nie jest to pytanie, na które łatwo udzielić odpowiedzi w czasach, kiedy aborcja jest w wielu krajach traktowana jak normalny zabieg, dyskutuje się nad legalizacją eutanazji, handluje organami, rozwija się inżynieria genetyczna, pacjent zaś na ogół nie zna specjalisty, do którego się udaje. Nie pomagają budować zaufania do lekarza sytuacje, gdy pacjentowi nie udziela się pomocy. Tego rodzaju bolesne sprawy, które chętnie eksploatuje żądna sensacji prasa, niszczą wizerunek tych, którzy swoje życie poświęcają najszlachetniejszemu celowi na świecie - ratowaniu życia innych ludzi.
Mitologia AN
Ignacy Krasicki Wybór bajek OŚ
Stefan Żeromski „Siłaczka" PO
Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni" MP
Albert Camus „Dżuma" WS
Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem" WS
Stanisław Grochowiak „Lekcja anatomii" WS
MIASTO
Według Słownika języka polskiego miasto to „duży obszar intensywnie i planowo zabudowany, będący skupiskiem ludności wykonującej zawody nierolnicze". By powstały miasta, musi istnieć rozwinięta cywilizacja. To w miastach skupia się rzemiosło i handel, tu powstały pierwsze banki i zakłady przemysłowe. Miasta to ośrodki władzy i kultury.
Współczesne metropolie, pełne pięknych budynków ze stali i szkła, nie przypominają dawnych miast, otoczonych murami, ciasnych, z wąskimi uliczkami pełnymi nieczystości. A jednak mają z nimi wiele wspólnego. Ci, którzy rozważają, czym jest fenomen miasta, widzą w nim nie tylko świadectwo rozwoju cywilizacji, ale także ogromne zagrożenie, Anonimowy tłum mieszkańców miasta jest groźny. Agresywne, destrukcyjne zachowania, spowodowane stłoczeniem na małej powierzchni, jak u zwierząt zamkniętych w klatkach, nie są czymś niezwykłym we współczesnym mieście. Dziś mamy miejskie gangi, kiedyś istniały szajki rzezimieszków... Miasto czyni człowieka anonimowym, a to dla niektórych oznacza bezkarność.
Centralne dzielnice miast są na ogół piękne i zadbane. Ale i we współczesnych stolicach znajdziemy przedmieścia i slumsy, które przerażaj ą nas, tak jak Powiśle przeraziło Wokulskiego. Bohater Lalki zachwycał się Paryżem. Ale nie znał tych dzielnic francuskiej stolicy, które zwiedzamy, czytając Ojca Goriot... Każde miasto ma swoją twarz piękną i szpetną, dzielnice bogactwa i nędzy. I w każdym spotkamy się z występkiem, jak w opisanych w Biblii Sodomie i Gomorze, jak w Petersburgu, który Raskolnikow poznawał od strony dzielnic prostytutek i pijaków.
Jacy są zwykli mieszkańcy miasta? Ci przyzwoici i moralni? Literatura nie wyrażała się o nich zbyt pochlebnie. Są powierzchowni, przyziemni, zajęci zwykłymi, codziennymi sprawami, żyją, nie podejrzewając, że istnieją wartości duchowe i rzeczy wzniosłe. Poznajemy takich ludzi, czytając wiersz Mieszkańcy J. Tuwima, odwiedzając Oran, miasto bez podejrzeń wraz z A. Camusem, zaglądając do kawiarni, ukazanej w Początku, w której Żyd, Henryczek, ośmielił się zamówić ciastko... czy nie oburza nas zachowanie mieszczuchów, którzy, przerażeni, krzy-cząJ'a tego Żyda nie widziałem, by nikt nie posądził ich o udzielanie pomocy?
Miasto zmienia się radykalnie w czasie każdej dziejowej zawieruchy. Pojawiają się wtedy zniszczenia, pożary i śmierć, a wraz z nimi - pospolita grabież, gwałt, choroby i głód... sytuację w ogarniętym przez rewolucję Baku przedstawił S. Żeromski w Przedwiośniu. Jest to bardzo okrutne, realistyczne studium przemocy.
Obraz miasta jest kształtowany przez warunki panujące w danym kraju. Z niedomagań gospodarki lub systemu społecznego rodzi się nędza, a wraz z nią przestępczość. Państwa rządzone silną ręką wprowadzą do swych miast atrybuty potęgi i władzy: policjanta czy żandarma. Mieszkaniec takiego miasta często będzie szpiclem, karierowiczem, tchórzem.
Taki właśnie był Petersburg, opisany przez Mickiewicza; wnikliwy wzrok wygnańca dostrzegł fałsz w pięknie carskiej stolicy, wtórność budowli, zastraszenie ludzi. Petersburg, zbudowany na bagnach na ciałach stu tysięcy chłopów, nie wygląda jak miasto postawione przez ludzi: kto widział Petersburg, ten powie: l Ze budowały go chyba Szatany. Taka była też Mo-skwa z czasów Stalina, opisana przez M. Bułhakowa w Mistrzu i Małgorzacie - miasto zastraszonych, sprzedajnych, małych ludzi, którzy budzą wstręt nawet w... szatanie.
Miasto. Jego piękno i brzydota, bogactwo i nędza - zależą do ludzi. To my uczynimy miasta przyszłości albo ośrodkami kultury i
Biblia AN
Adam Mickiewicz Ustęp do „Dziadów" części III RO
Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara" PO
Stefan Żeromski „Przedwiośnie" XX
Michał Bułhakow „Mistrz i Małgorzata" XX
Julian Tuwim „Mieszkańcy" XX
Andrzej Szczypiorski „Początek" WS
Albert Camus „Dżuma" WS
PRZYJAŹŃ
„Ręka umywa rękę, noga nogi/wspiera, przyjaciel port przyjacielowi.”
Słowa Aleksandra, bohatera Odprawy posłów greckich, skierowane do Antenora, którego chciał prosić o pomoc, wiele mówią o istocie przyjaźni. Aleksander jednak wykorzystuje sytuację, to, co chce uczynić, nie jest słuszne i zagraża państwu, dlatego więzy między nimi nie wystarczą, by Antenor go poparł. Przyjaźń nie jest czymś banalnym i łatwym. Wymaga dojrzałości, poczucia odpowiedzialności, poświęcenia, wymaga także umiejętności oceny ludzkich postępków. Ile to razy „przyjaciele" nas zwodzą, działają na naszą szkodę, wykorzystują... Prawdziwą, głęboką przyjaźń trzeba umiejętnie pielęgnować, tak jak uczył nas Mały Książę z asteroidy B-612: żeby mieć przyjaciela, trzeba go oswoić. Ale czasem przyjaciel odchodzi, tracimy go i cierpimy - decyzja oswojenia niesie w sobie ryzyko leź.
Antoine de Saint-Exupery wiele pisał o przyjaźni, poszukiwał jej istoty. Własne doświadczenia autora, pilota pocztowego, wiele nas mogą nauczyć o tym, czym dla człowieka może być prawdziwy przyjaciel, do czego więź z nim zobowiązuje... Henryk Guillaumet, któremu dedykował pisarz Ziemię, planetę ludzi, czy Leon Werth, wymieniony w Małym Księciu - to ludzie wspaniali i godni, którzy potrafili budować związki z innymi ludźmi. Od nich możemy uczyć się, co to znaczy: przyjaźń.
Więzy przyjaźni rodzą się często w sytuacjach trudnych, w obliczu zagrożenia. Pisał o tym autor Nocnego lotu. Piękny obraz szlachetnej przyjaźni znajdziemy też w Dżumie, gdzie straszliwej epidemii przeciwstawia się właśnie grono przyjaciół, ludzi zawsze dla siebie serdecznych i pełnych ciepła, zdolnych do największych poświęceń, wrażliwych i rozumiejących problemy drugiego człowieka. Rieux i Tarrou, obcy, a jednocześnie tak bliscy, nie mieli możliwości zbudowania trwałej przyjaźni, gdyż jeden z nich musiał odejść. Ale to, co przeżyli, było piękne.
Okrutną próbę przeszła też przyjaźń Pawełka i Henry czka z Początku. Rozdzieleni murem getta, odnaleźli się jednak. Pawełek znalazł schronienie dla przyjaciela, który był dla niego największym na świecie skarbem, a nie zwierzęciem, na które się poluje. Ilu ludziom takie przyjaźnie ocaliły życie?
Henryczka nie udało się uratować. Powrót do getta był jego własnym wyborem; chciał umrzeć godnie. Przyjacielowi pozostało wspomnienie; ci, którzy odeszli, żyją w pamięci tych, którzy ich kochali.
Przyjaciele są za siebie odpowiedzialni, ale muszą umieć uszanować swoją odrębność. Czasem jednak jeden z nich musi wykazać się troską, opiekuńczością, tolerancją; może być mu trudno, ale powinien też umieć zdobyć się na szczerą rozmowę, przeciwstawić się, skrytykować postępowanie tego, kogo uważa za druha - dla jego własnego dobra. Tak jak potrafił to uczynić Razumichin, przyjaciel Raskolnikowa.
Często nadużywamy słowa „przyjaźń" - czasem bezmyślnie, czasem z wyrachowania. Któż nas nie pamięta bajki I. Krasickiego o serdecznych druhach zajączka, który nie mogli mu pomóc, gdy ścigały go psy? Bardzo wszyscy byli akurat zajęci i wśród serdecznych przyjaciół psy zajączka zjadły. Pisał o fałszywej, nieszczerej przyjaźni i Mickiewicz: dopiero w niebezpie-czeństwie Mieszek dowiedział się prawdy o swym kumie. No cóż, prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie...
Przyjaźń... jedno z najpiękniejszych uczuć ludzkich. Czasem połączy kobietę i mężczyznę, a wtedy łatwo może przerodzić się w uczucie inne: miłość. Nie zawsze potrafimy je odróżnić, zbyt płynna i nieuchwytna jest granica między nimi, zbyt tajemniczy jest świat najintymniejszych przeżyć człowieka.
Homer „Iliada" AN
Adam Mickiewicz „Przyjaciele" RO
Adam Mickiewicz „Niepewność" RO
Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara" PO
Antoine de Saint-Exupery „Ziemia, planeta ludzi" XX
Albert Camus „Dżuma" WS
Andrzej Szczypiorski „Początek" WS
PRZYRODA
Przyroda zawsze fascynowała artystów swoim pięknem. Malowane piórem i pędzlem pejzaże zachwycają, umożliwiają nam podziwianie miejsc i zjawisk, których inaczej być może nigdy nie ujrzelibyśmy. Szczególnie cenne są poświęcone naturze dzieła poetów i pisarzy. Słowo odzyskuje w nich swą moc stwarzania i otwiera przed naszymi oczyma świat cudownej urody krajobrazów. Dzięki literaturze możemy, siedząc w wygodnym fotelu, odwiedzać górskie szczyty, urocze doliny, gęste puszcze, spacerować brzegiem morza czy przeglądać się w gładkiej tafli jeziora. Ukazują nam się wschody i zachody słońca, owiewa nas wiatr, którego szum tak wyraźnie słyszymy, zachwycamy się zwiewnością i lekkością mgły. Czasem przyroda jest groźna i napawa nas lękiem; jak łatwo poczuć się zagubionym w mrocznym lesie, w gęstej, wieczornej mgle, na wzburzonym morzu...
Piękno obrazów przyrody w bardzo wielu utworach pozostaje niezauważalne. Krajobraz, potraktowany jako tło akcji, zaznacza artysta szkicowo, dając naszej wyobraźni możliwość dopowiedzenia reszty. Zdarza się jednak, że przyroda jest sama w sobie tematem dzieła. Wówczas opisana zostaje z pełnym kunsztem, na jaki stać artystę. Czasem też piękny opis pejzażu staje się punktem wyjścia do głębokiej refleksji.
Czytając wiersz L. Staffa Wysokie drzewa czy tatrzańskie liryki Tetmajera, delektujemy się czystym pięknem. Lektura tych utworów daje nam jednak coś więcej niż tylko możliwość ujrzenia w wyobraźni elementów natury. Zmienia się nasz nastrój, pojawia się refleksja nad harmonią i doskonałością świata i naszym w nim miejscem.
J. Kasprowicz, opisując różę i limbę na górskim zboczu, rozmawia z nami o sensie życia. J.Tuwim uczy nas potęgi słowa. Wiersze B. Leśmiana przybliżają nas do tajemnic bytu. Wycieczką w krainę absolutu są_ dla nas także Sonety krymskie. Wspinając się na górskie szczyty czy zaglądając w głąb przepaści, człowiek zaczyna pojmować sprawy, dotychczas dla niego całkowicie niezrozumiałe, dociera do absolutu. Czasem są to odkrycia tak nowe i trudne, że nie sposób wyrazić ich słowem; dlatego Pielgrzym opowie o nich dopiero po śmierci. W żyjących języku nie ma na to głosu.
Na tle przyrody wyraziściej rysuje się dramat ludzkiego losu. Zapadający zmierzch opisany w opowiadaniu S. Żeromskiego obrazuje nędzę istnienia. Tragedię rodziny Gibałów uwydatniają zapadające ciemności i nadpełzająca zimna, lepka mgła; migotliwe światło gwiazdy budzi jednak nadzieję.
Poeci opisujący pejzaże często posługiwali się wyszukanymi sposobami, by oddać je prawdziwie. Naśladowanie metody malarskiej impresjonistów czy techniki synestezji umożliwiało oddanie zmienności przyrody i jej nieuchwytnego piękna. Umiejętny dobór środków stylistycznych czynił opis plastycznym i wyrazistym. Szczególnie interesujące obrazy odnajdziemy w Panu Tadeuszu, Mickiewiczowskie ujęcia wschodów i zachodów słońca, drzew, puszczy, wieczornego koncertu przyrody - nie mają sobie równych.
Natura ma swoje potężne tajemnice, które ludzie od dawna próbowali objaśnić. Sięgają do nich mity; we wzruszającej opowieści o Demeter i jej zaginionej córce zapisano ważne prawdy o sensie narodzin i śmierci i wiecznym odradzaniu się przyrody.
Warto poświęcić trochę uwagi opisanej w dziełach literackich naturze. Jest ona nie tylko piękna; objaśnia sens naszego istnienia, pozwala nam dotrzeć do sekretów, poza jej krainą niedostępnych. Kontakt z tym pięknem umożliwia nam osiągnięcie harmonii i wewnętrznego spokoju. Wiedział o tym święty Franciszek, który tak wspaniale wyśpiewał pochwałę stworzenia; wielbił on każdą żywą istotę, widząc w niej cząstkę Boga.
Zatrzymajmy się na chwilę, by dostrzec to piękno. Jest to szczególnie ważne dziś, gdy poddajemy przyrodę w swojej pysze i bezmyślności straszliwej degradacji. Jeśli ludzie nie nauczą się miłości i szacunku do swej matki-ziemi, mogą utracić najcenniejszy skarb, swój jedyny prawdziwy świat; świat natury. Nie zastąpi go betonowa pustynia. Jesteśmy dziećmi puszcz, jezior, gór i dolin, nie autostrad, betonowych gmaszysk i zatrutych wód.
Mit o Demeter i Persefonie AN
„Kwiatki św. Franciszka z Asyżu" ŚR
Adam Mickiewicz „Sonety krymskie" RO
Adam Mickiewicz „Pań Tadeusz" RO
Kazimierz Przerwa- Tetmajer Wybór wierszy MP
Jan Kasprowicz „ Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach " MP
Stefan Żeromski „Zmierzch" MP
Leopold Staff „ Wysokie drzewa" XX
Julian Tuwim Wybór wierszy XX
Bolesław Leśmian Wybór wierszy XX
SAMOTNOŚĆ
Jednym z największych nieszczęść, jakie mogą spotkać człowieka, jest życie w samotności. Ten, kto jest samotny, nie zawsze musi być odizolowany od ludzi; czasem po prostu jest dla nich obcy, nie potrzebują jego istnienia, odtrącają go. Można też świadomie odrzucić związki z innymi; jest to jednak wybór rozpaczliwy, prowadzący na ogół do jeszcze większego spustoszenia.
Nie wszyscy ludzie samotni są nieszczęśliwi. Głęboko uduchowieni pustelnicy, którym obrzydł ten świat z jego podłością i małością, są samotni i szczęśliwi. Ale bogactwo ich duchowego wnętrza, kontakt z Bogiem - powodują, że ta samotność nie jest absolutna. Dla tego, kto nie może istnieć bez związków z ludźmi - samotność jest piekłem.
Dlaczego jesteśmy samotni?
Człowiek może zostać wygnany ze swojej społeczności; tę okrutną karę stosowano od zarania dziejów. Wygnańcem jest podmiot liryczny Hymnu J. Słowackiego, rozpaczliwie tęskniący za krajem, do którego nie ma dlań powrotu. W podobnej sytuacji jest zarażony trądem mężczyzna, skazany na nie kończące się konanie w samotności w wieży nieopodal Aosty. Obserwując z rozpaczą ludzi, do których nie wolno mu było podejść, błagał o choć jednego przyjaciela. Ale gdy w wieży zamieszkała jego siostra, nie zbliżał się do niej, mając nadzieję, że może dziewczyna wyzdrowieje, i nie chcąc jej narażać.
Można cierpieć z powodu samotności w domu pełnym ludzi, jeśli nie rozumieją oni naszych problemów, nie potrafią nic dla nas uczynić. W takim świecie wiecznych pretensji i gorzkich rozczarowań żyje Benedykt Korczyński, samotnie walczący o utrzymanie majątku;
nie rozumie go żona, odrzuca ukochany syn. Ale dla Benedykta jest jeszcze nadzieja, jego dążenia są szlachetne; nie ma natomiast nadziei dla zakochanego Wertera, którego godność podeptano tylko dlatego, że nie urodził się arystokratą, a uczucie do kobiety zamiast pociechą stało się udręką. Werter, który miał tylko jednego przyjaciela, z którym wymieniał korespon-dencję, nie udźwignął ciężaru życia i popełnił samobójstwo. Nie było przy nim nikogo, kto mógłby mu pomóc odnaleźć sens życia.
Samobójczą śmierć wybrał również Korzecki, bohater Ludzi bezdomnych. Wrażliwy, buntujący się przeciw złu świata i całkowicie wobec niego bezradny, mógł pójść tylko tą jedną drogą. O samobójstwie myślał również Zygmunt Krasiński; świadectwem cierpień duchowych poety stały się jego listy. Skazany na konflikt z ojcem, niegdyś oficerem napoleońskim, obecnie lojalnym sługą cara, zmuszony przezeń do ślubu z niekochaną kobietą, zagrożony chorobą oczu, rozczarowany światem - przeżywa swój okrutny dramat samotności.
Również przepiękny liryk L. Staffa Deszcz jesienny pełen jest bólu spowodowanego samotnością. Smutek rozstania, cierpienie i rozpacz, obraz straszliwych ludzkich nieszczęść zostają dopełnione przez sugestywny obraz padającego deszczu. Szary jesienny dzień jakże jest ciężki dla tego, kogo nie ma kto pocieszyć.
Najtrudniejsza jest chyba samotność opuszczonej, starzejącej się kobiety, której nikt nie kocha, dla której za późno na gości. O przeżyciach kobiety pozbawionej miłości wiele pisała Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Czytając jej liryki, poznamy magię tego uczucia; poetka ukaże nam jednak także jego ciemną stronę: czekanie, tęsknotę, samotność...
Oszukaną i zdradzoną, samotną kobietą jest także Cecylia Kolichowska z Granicy. Nie dało jej szczęścia żadne z dwóch małżeństw. Opuścili wszyscy. Rozpaczliwie pragnąca miłości kobieta odtrącała tych, którzy mogli jej tę miłość okazać; nie zawsze jednak starczało im cierpliwości. Ten dramat wzajemnego niezrozumienia spowodował, że starość Cecylii była bolesna i trudna.
Samotność jest dla nas okrutna. Czasem wybierają ją ci, dla których życie straciło swój blask - oszukani, zdradzeni, pozbawieni tych, których kochali, nie godzący się na podłość świata. Czasem zostaje narzucona przemocą; jest wtedy najstraszliwszą torturą.
Juliusz Słowacki „Hymn (Smutno mi. Boże)". RO
Johann W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera" RO
Zygmunt Krasiński Listy. RO
Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem" PO
Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni" MP
Leopold Staff „Deszcz jesienny" MP
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Wybór wierszy XX
Zofia Nałkowska „ Granica" XX
Gustaw Herłing—Grudziński „ Wieża". WS
ZDRADA
Zdrada. Czyn potępiany, przynoszący hańbę temu, kto się go dopuścił. Człowiek, który zdradził, jest potępiony, wszyscy uczciwi i szlachetni się od niego odwrócą. Pozostanie mu straszliwa samotność lub towarzystwo takich samych jak on łajdaków.
Najbardziej znaną w naszym kręgu kulturowym postacią zdrajcy jest Judasz, który sprzedał Jezusa za garść srebrników. Czyż człowiek, który dopuści! się takiej podłości, może zasługiwać na czyjekolwiek współczucie? A. jednak los Judasza jest tragiczny; w jego postępku dostrzegamy coś nieodwołalnego. Zdrada - nawet tak oczywista ~ nie zawsze jest do końca jednoznaczna. Nie wszystko potrafimy ocenie.
Najłatwiej potępić tych, którzy zdradzili, by zdobyć władzę lub zrobić karierę. W. Szekspir ukazał w Hamlecie świat pełen fałszu i kłamstwa, w którym rządzą przemoc, chciwość i okrucieństwo. Brat zabija tu brata, by odebrać mu wszystko: władzę, bogactwo, ukochaną kobietę. Żona sprzeniewierzy się pamięci męża. Książę, syn zamordowanego, cudem uniknie śmierci, wykrywając podstęp swoich wrogów; nie uchroni się jednak przed następną intrygą... Tego świata nie sposób naprawić, tu nawet nie piętnuje się zła; to dobro jest w Elzynorze czymś nienaturalnym.
Po władzę w Polsce usiłowali sięgnąć bohaterowie Na plebanii w Wyszkowie S. Żeromskiego. Władzę tę miały zagwarantować im bagnety bolszewickiej armii. Dla Juliana Marchlewskiego, Feliksa Dzierżyńskiego i Feliksa Kohna nie ma przebaczenia. Zdradzili ojczyznę, popełnili czyn haniebny: wystąpili przeciw własnemu narodowi.
Karierowiczów, dla których nie liczy się własny kraj, można odnaleźć w różnych miejscach i w różnych czasach. Byli tacy i wśród Polaków. Portrety zdrajców, którzy wybrali karierę w carskiej służbie, ukazał A. Mickiewicz w III części Dziadów. Warszawska arystokracja czy służalczy profesorowie z Wilna stracili honor, sprzedali się wrogowi.
Czasem zdrada wydaje się czymś nieuchronnym i niezawinionym, jak sprzeniewierzenie się Tristana i Izoldy, złamanie przez nich wcześniej złożonych przysiąg. Straszliwa moc miłosnego napoju, który nie był dla nich przeznaczony, połączyła ich na zawsze. Nie zdradzili z własnego wyboru. Ich uczucie jest okupione udręką. Tracą godność, skazują się na życie w lęku i stałym zagrożeniu.
Natomiast z zimną precyzją przygotował swą zdradę Ganelon. By zdobyć bogactwa i pozbyć się pasierba, który był mu przeszkodą, uknuł intrygę, której skutkiem była straszliwa klęska tylnej straży wojsk Karola Wielkiego, dowodzonych przez Rolanda. Ganelona, który zdradził swego suwerena i sprzymierzył się z poganami, słusznie spotkała straszliwa kara.
Zasady honoru rycerskiego złamał również Konrad Wallenrod. Nie zrobił on tego jednak, powodowany niskimi pobudkami. Nie kierowała nim żądza zysku czy władzy. Chciał jedynie ocalić swoją prawdziwą ojczyznę, Litwę; innego sposobu nie było. Zapłacił za to utratą godności, spokoju sumienia, osobistego szczęścia. Przez lata żył pod przybranym nazwiskiem, udając człowieka, którego wcześniej musiał zabić. Jego życie było wypełnione bólem, rozpaczą i świadomością okrutnej konieczności.
Zdrada Wallenroda, choć popełniona ze szlachetnych pobudek, pozostaje jednak czynem nieetycznym. W innej sytuacji jest oskarżony o zdradę bohater Omyłki B. Prusa; niesprawiedliwa, krzywdząca ocena jego postawy, która spowodowała jego śmierć, była efektem niedomówień, błędnych sądów, nieporozumień. Samotny człowiek, uważany za zdrajcę i szpiega, niczemu się nie sprzeniewierzył; ośmielił się tylko mieć inne zdanie niż ogół.
Różne są oblicza zdrady, ale nie zawsze jest tak, że odstępca można być jedynie potępiony. Nie tylko chęć zysku czy żądza władzy skłaniają ludzi do zdrady. Czasem postępują tak ci, którzy nie mają innego wyjścia albo nie potrafią pokonać własnej słabości. Czy zdradę można jednak wybaczyć? Na to pytanie nie sposób udzielić jednoznacznej odpowiedzi.
Biblia - Postać Judasza AN
„Pieśń o Rolandzie" ŚR
„Dzieje Tristana i Izoldy " ŚR
Wiliom Szekspir „Hamlet" RE
Adam Mickiewicz „Konrad Wallenrod" RO
Adam Mickiewicz „Dziady" część III RO
Bolesław Prus „Omyłka" PO
Stefan Żeromski „Naplebanii w Wyszkowie". XX
ARTYSTA
przypisywana nadwrażliwość; inne normy etyczne i moralne (większa swoboda)
Mitologia:
• Hefajstos wytwarzał pioruny i dzieła sztuki; tarcza dla Achillesa na prośbę Tetydy (ze scenami z życia Greków; w Iliadzie);
• Apollo jest opiekunem artystów; pięknie gra na lirze;
• Atena pięknie tkała (b. plastyczne sceny przedstawione);
• Arachne też pięknie tkała (podejrzenie że uczennicą Ateny); zgubiła ją pycha (wezwała Atenę na pojedynek-->surowa kara);
• Marsjasz pięknie grał na lirze; wyzwał na pojedynek Apollina-->okrutna kara (obdarty ze skóry żywcem);
• Orfeusz pięknie grał na lirze i śpiewał (zwierzęta kładły się mu u stóp, drzewa wyrywały korzenie aby iść za nim); gdy udał się do Podziemia po żonę, nawet mściwe Erynie wzruszyły się
• Dedal uważany za artystę; jego dzieła to dzieła sztuki (największe osiągnięcie to labirynt na Krecie na życzenie króla Minosa, będący symbolem dzieła doskonałego dla starożytnych);
Biblia Stary Testament
można powiedzieć, że artystą był król Dawid (śpiewem i tańcem wysławia Boga)
Średniowiecze
Sztuka była tworzona ad maiorem Dei gloriam (dla większej chwały Boga); większość dzieł anonimowa, a osoba artysty całkowicie nie znana; prawie nigdy artysta nie był przedmiotem sztuki;
J. Kochanowski "Pieśń XXV" ks. II
(Czego chcesz od nas, Panie) Bóg to Deus artifex (Bóg - artysta), ponieważ świat jest doskonale piękny i służy człowiekowi.
W. Szekspir "Hamlet"
Aktorzy, którzy zjeżdżają się do Elsynoru, swoim talentem i magią sztuki scenicznej pomagają potwierdzić podejrzenia na temat Klaudiusza;
C.D.Norwid "Fortepian Szopena"
• Wspomnienie dni przedostatnich Chopina budzi refleksje na temat jego sztuki, która była doskonałym-wypełnieniem;
• Fidiasz jest uosobieniem sztuki - doskonałego-wypełnienia w rzeźbie;
• Obraz zrzuconego na bruk fortepianu Szopena wyraża charakterystyczną dla Norwida myśł, że jednostka wybitna nie znajduje zrozumienia u współczesnych;
E. Orzeszkowa "Nad Niemnem"
Zygmunt Korczyński uważa siebie za niezwykle utalentowanego artystę. Nie tworzy jednak niczego, bo monotonny polski pejzaż nie dostarcz mu natchnienia. Marzy o ponownym wyjeździe za grznicę, bo tylko bogactwo i różnorodność krajobrazu południowej Europy dostarcza mu bodźców do tworzenia i pozwoli rozwinąć skrzydła malarskiego talentu.
B. Prus "Lalka"
• Występy Rossiniego budzą zachwyt Rzeckiego, który nie zdaje sobie sprawy, że Wokulski wysłał go do teatru tylko po to, by wręczając aktorowi albym, sprawił przyjemność pannie Łęckiej;
• Skrzypek Molinari wzbudza nie tylko artystyczny zachwyt panny Izabeli, choć jego niestosowne zachowanie wywyłuje pewną ambiwalencje uczuć Łęckiej. Na pytanie pani Wąsowskiej, czy Molinari będzie przyjmowany, Książę odpowiada: Owszem, a po chwili dodaje: W przedpokoju;
H. Sienkiewicz "Janko Muzykant"
szlachta nie zauważa talentów takich jak Janko, natomiast dofinansowuje rozwój zachodnich artystów.
S. Przybyszewski "Confiteor"
Artysta to ipse philosophus, daemon, Deus et omnia. Jest kapłanem najwyższej religii - sztuki. Stoi ponad życiem, ponad światem, jest panem panów, nie ograniczony żadną siłą ludzką.
K. Przerwa-Tetmajer "Evviva l'arte"
Sztuka jest wartością najwyższą, a artysta, choć przymiera głodem, zawsze będzie stał ponad światem filistów. W jego piersi płoną ognie przez Boga samego włożone, więc odrzuca dobra materialne i patrzy na tłum z głową pdniesioną.
S. Wyspiański "Wesele"
W borowickiej chacie zgromadzili się na weselu artyści różnych dziedzin. Ale łączyą ich tylko powierzchowna fascynacja wsią i ludem, bierność, młodopolska poza i skłonność do logorei, która potokiem słów pokrywa zupełną pustkę wewnętrzną.
W.S. Reymont "Chłopi"
Jagna jest wyraźnie obdarzona artystycznymi talentami: jej pisanki są najpiękniejsze, ona najgustowniej się ubiera, najlepiej dobierając kolory stroju. Jest też bardzo wrażliwa na piękno otaczającego świata. Przyznaje sobie prawo do swobodnej ekspresji własnych pragnień, upodobania się nijako do modernistycznych artystów, tak jak oni wchodząc w konflikt ze społecznością, w której żyje.
M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka"
Róża Żabczyńska nie może się zrealizować jako artystka. Źle ustawiona kiść, jak twierdzi, uniemożliwia jej zagranie koncertu Brahmsa. Dopiero przed śmiercią zrozumie, co w rzeczywistości nie pozwalało jej na wydobycie całego piękna muzyki.
BEZDOMNOŚĆ
Biblia Stary Testament
• Wyrokiem boskim Adam i Ewa zostali wygnani z raju i skazani na pracę, cierpienie, ból. Utracili bezpieczne schronienie (Ogród Eden), odtąd mieli o nie troszczyć się sami
• Po 430 latach wyprowadził Bóg naród wybrany z ziemi egipskiej. Izraelici porzucili swoje domy i podżyli za Mojżeszem do Ziemi Obiecanej. Wędrówka ich trwała czterdzieści lat i dopiero po tym okresie mogli osiedlić się i założyć domy.
Biblia Nowy Testament
• Chrystus przyszedł na świat w stajence, bo Józef i Maryja nie mogli znaleźć schronienia nawet w gospodzie. Później skazani na bezdomność i tułaczkę, bo Herod usłyszawszy, że narodził się król żydowski, kazał zabić wszystkich chłopców. Uciekli do Egiptu.
• Na bezdomność dobrowolnie skazał się syn marnotrawny, porzucając dom rodzinny i wyruszając w świat ze swoją częścią majątku. Zrozumiał swój upadek i błąd, gdy jako pastuch świń musiał mieszkać i jeść z nimi.
Mitologia
• Przez 20 lat (10 wojny trojańskiej i 10 tułaczki przez gniew bogów) król Itaki (Odys) pozbawiony był rodzinnego domu i dlatego stał się symbolem tułacza, pielgrzyma (homo viator)
• Wszechstronnie zdolny artysta, rzemieślnik, architekt, Ateńczyk Dedal został wygnany ze swego rodzinnego miasta za mord na Talosie. Przybywał na Krecie u króla Minosa, który go więził, obawiając się zdradzenia przez Dedala zagadki labiryntu.
J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"
Gdy Tristan ocalił Izoldę przed trędowatymi, oboje uciekli w głąb lasu moreńskiego; najpierw spali w legowiskach z liści, później Tristan naciął gałęzi i zbudował szałas, a Izolda wysłała go gęstym mchem. "Jedzą tylko mięso dzikich zwierząt, śpią w legowiskach(...), twarze stały się blade, odzież w strzępach(...), ale miłują się, nie czują cierpienia."
"Legenda o św. Aleksym"
Złożywszy wcześniej śluby czystości, Aleksy porzucił w noc poślubną swoją żonę, opuścił też dom rodzinny, a zabrane ze sobą bogactwa rozdał biednym. Od tego momentu, wędrując po świecie jako żebrak, zmieniał kolejne miejsca pobytu, wiódł życie biednego tułacza. Gdy po latach wrócił na dwór ojca, nie rozpoznany przez nikogo spędził jeszcze 16 lat pod schodami rodzinnego domu, z pokorą przyjmując wszystkie upokorzenia.
Z. Morsztyn "Pieśń w ucisku"
Wygnani z Polski arianie stali się bezdomni. Podmiot liryczny skarży się przed Bogiem, że ludzie wkroczyli w jego kompetencje, uzurpując sobie prawo do wyznaczani innym ich miejsca na ziemi. Arianie za swoje przekonania zostali tego miejsca w ogóle pozbawieni.
Molier "Świętoszek"
Intrygi Tarruffa prowadzą do tego, że Orgon i jego rodzina zostają pozbawieni własnego domu i otrzymują nakaz natychmiastowego opuszczenia rodzinnej siedziby. Ratuje ich przed tym wspaniałomyślność księcia.
J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera"
Weltschmertz (ból z powodu świata = ból istnienia), na który Werter cierpi, powoduje, że bohater nie może znaleźć stałego miejsca. Sam o sobie mówi, że jest pielgrzymem, porównuje swoją sytuację z losem mitologicznego Odysa. Ten brak zakorzenienia (także w sensie społecznym) powoduje, że Weter ucieka od świata i ludzi (świat jest we mnie) i jest jedną z przyczyn jego samobójstwa.
G.G. Byron "Giaur"
O bohaterze wiemy, że jest wenecjaninem szlachetnie urodzonym. W Grecji Giaur jest obcy pod każdym względem: narodowym, kulturowym, religijnym. Nie wiemy, ani gdzie mieszka, ani czym się zajmuje, ani z czego żyje. Jego życie, rozpięte między wielką miłością a nienawiścią i żądzą zemsty, jest naznaczone tymczasowością. Nawet klasztor nie stanowi dla niego domu i schronienia, ponieważ Giaur nie odczuwa żadnej więzi z mieszkającymi tam zakonnikami.
A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV
Oprócz bezdomności w sensie społecznym (Gustaw nie akceptuje takiego układu społecznego, gdzie nierówność majątkowa jest przyczyną nieszczęśliwej miłości samobójstwa: błyskotkę niosę dla jasnych panów), występuje tu też w odniesienie do Pustelnika-Gustawa bezdomność w sensie ontologicznym. Do końca nie wiadomo, czy bohater jest człowiekiem, czy duchem (w obecności księdza przebija się sztyletem i żyje nadal). Jest on także bezdomny w sensie dosłownym - po latach nieobecności powraca do rodzinnego domu, który stał się rozsypującą się ruiną i dowiaduje się, że jego bliscy nie żyją.
A. Mickiewicz "Sonety krymskie"
Po raz pierwszy w literaturze polskiej pojawiła się postać pielgrzyma, który w "Stepach akermańskich", mimo natłoku wielu niecodziennych wrażeń, nie może oderwać się myślami od wspomnienia rodzinnego kraju, czeka na głos z Litwy, jest samotnym wygnańcem; w sonecie "Burza" wyróżnia się spośród grupy podróżnych na statku, któremu grozi zagłada, bo nie umie się modlić i nie ma się z kim żegnać - jest więc to bezdomność w sensie dosłownym, jak tez egzystencjalnym; w sonecie "Bajdary" wzrastającą tęsknotę i poczucie osamotnienia usiłuje zagłuszyć wielością doznań i wrażeń (lasy, doliny, głazy w kolei, w natłoku (...) chcę odurzyć się, upić tym wirem obrazów), co okazuje się jednak nieskuteczne (ziemia śpi, mnie snu nie ma). W sonecie
"Pielgrzym" przyznaje, że w zestawieniu z bogatym krajobrazem krymskim wygrywa skromny, ubogi pejzaż stron rodzinnych (Litwo! Piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy(...) i weselszy deptałem twoje trzęsawice niż rubinowe morwy, złote a nanasy).
A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod"
Od młodości Walter Alf pozbawiony był domu: jako dziecko po zamordowaniu rodziców przez Krzyżaków został uprowadzony do Prus; tam jego starannym wychowaniem zajął się mistrz krzyżacki, ale w chłopcu pozostał w pamięci widok pożaru domu rodzinnego i krzyk matki, dlatego jego imię było niemieckie, dusza litewska została. Później zrezygnował ze spokoju, szczęścia i własnego domu w imię celu, którym było zniszczenie Zakonu: szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie.
A. Mickiewicz "Dziady" cz. III
Bezdomni są tu wszyscy, którzy w wyniku procesu zostali skazani na zesłanie. Setki kibitek Bezdomni są tu wszyscy, którzy w wyniku procesu zostali skazani na zesłanie. Setki kibitek, a w nich młodzi spiskowcy pozbawieni zarówno ojczyzny, jak też domu rodzinnego. Symbolem wygnańca jest pielgrzym, który pojawia się w "Ustępie": obcy, samotny, zagubiony w Petersburgu, nie mający możliwości powrotu.
J. Słowacki "Kordian"
Od chwili opuszczenia domu Kordian pielgrzymuje po Europie w poszukiwaniu celu życia. Nigdzie nie jest u siebie, nigdzie nie znajduje schronienia, wszędzie spotykają go kolejne rozczarowania, toteż wędruje dalej (Londyn, Dover, Włochy, Watykan). Nie wiadomo także, czy miał dom po powrocie do Polski. Kordian jest spiskowcem, więc ponad szczęście życia rodzinnego przedkłada konieczność walki i wypełnienie misji - zabicie cara.
J. Słowacki "Rozłączenie"
Wiersz jest wyznaniem biednego tułacza, który tęskni do pozostawionej w kraju kobiety (matki? kochanki?). W celu podkreślenia całkowitej obcości światów, w których oboje przebywają, jej rzeczywistość przedstawia jako znaną, swojską, bezpieczną, zaś tę, w której on przebywa - jako świat w momencie stawania się, dynamiczny, obcy, groźny. Jego losem jest wieczna tułaczka i marzenia o krajobrazie z domem i ogrodem.
J. Słowacki "Hymn"(Smutno mi, Boże)
Powtarzający się jak refren wers smutno mi, Boże wprowadza do wiersza nastrój przygnębienia i żalu. Bohater liryczny ma świadomość, że jego okręt nie do kraju płynie, płynąc po świecie, tęsknotę zaś dodatkowo pogłębiają lecące bociany, które przywodzą na myśl rodzinne strony oraz bolesna myśl nie wiem, gdzie się w mogiłę położę.
J. Słowacki "Testament mój"
W nastroju przygnębienia i żalu wyznanie tułacza, który żegna się z przyjaciółmi, bliskimi, mając świadomość przemijania i swojej obcości i samotności w świecie.
C.K. Norwid "Pielgrzym"
Gloryfikacja pielgrzymstwa (emigracji) jako grupy wybranej (nad stanami jest stanów - stan), którą wywyższa właśnie pogarda dla przywiązania do określonego miejsca na ziemi, domu: mój dom ruchomy z wielbłądziej skóry.
F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara"
• Można mówić o społecznej bezdomności Raskolnikowa, człowieka samotnego, wyobcowanego i zbuntowanego wobec porządku i zbuntowanego wobec porządku świata.
• Trudno też nazwać domem tę klitkę, którą Rodion wynajmuje, a która bardziej przypomina szafę lub trumnę niż mieszkanie, przez co działa przytłaczająco i depresyjnie na psychikę.
M. Konopnicka "Miłosierdzie gminy"
Tytuł noweli jest ironiczny. Gmina, chcąc zapewnić starym ludziom dach nad głową, organizuje licytację, na których jej zamożni obywatele mogą kupić starego człowieka na zasadzie: otrzymują od gminy dodatek na utrzymanie zakupionego i ze swej strony zapewniają mu dom i wyżywienie. Gmina uważa, że zlikwidowała problem bezdomności i żebractwa, w praktyce jest to dla starych ludzi katorga, bo nabywcy chcą ze swoich podopiecznych wycisnąć ostanie soki, więc wykorzystują ich do najcięższych prac.
B. Prus "Lalka"
• Bezdomna jest Magdalenka, której Wokulski pomoże dźwignąć się z upadku i skieruje do domu Wysockiego.
• Choć studenci w kamienicy Krzeszowskiej mają chwilowo dach nad głową, w każdej chwili grozi im wyrzucenie z powodu niepłacenia czynszu.
S. Zeromski "Siłaczka"
Stasia Bozowska właściwie przez całe życie pozostała bezdomna. Jej los został określony w momencie, gdy dokonała wyboru, że chce poświęcić się pracy na rzecz najuboższych. Zamieszkała w więcej niż skromnych warunkach, na wsi, pisała podręcznik dla dzieci wiejskich, nie wyszła za mąż, zdecydowała się nie mieć własnego domu.
S. Zeromski "Ludzie bezdomni"
• Nigdy właściwie nie miał domu dr Judym. Pochodził z rodziny biednego szewca pijaka, nie było dla niego także domem mieszkanie ciotki, gdzie się wychował; później był także pielgrzymem, nie mającym swego domu. Judym jest także bezdomny w sensie społecznym: nie należy do warstwy, z której wyszedł, a nawet nią gardzi, nie został przyjęty do warstw wyższych, gdzie zawsze będzie postrzegany jako syn szewca z Krochmalnej.
• Podobnie Joasia, która pracując jako nauczycielka w Warszawie, tułała się po cudzych mieszkaniach, stąd jej marzenia o własnym skromnym domu.
• Postać inżyniera Korzeckiego wprowadza do utworu inną, metafizyczną wizję bezdomności. Jest to człowiek, któremu nic nie przynosi spokoju, wszędzie uświadamia sobie, że nie ma dla niego miejsca na ziemi, dlatego popełnia samobójstwo, uwalniając się od trosk życia.
• Bezdomni są wszyscy ci, którzy mieszkają w warunkach urągających godności ludzkiej. Nie są to domy, ale budy, nory, owczarnie (w W-wie za Żelazną Bramą, w Cisach - czworaki, w Zagłębiu - mieszkania pracowników kopalni). Bezdomni są także ci, których warunki zmuszają do opuszczeni kraju i szukania pracy i szczęścia na obczyźnie (Wiktorowie).
W.S. Reymont "Chłopi"
W zhierarchizowanej strukturze wsi najniżej są usytuowani ci, którzy nie mają ziemi, nie mają własnej chałupy. Są to m.in. żebracy, jak np. Agata, która każdej jesieni opuszcza wieś, udając się kajś w świat, aby zimą nie być Kłębom ciężarem. Nie ma własnego kąta Jagustynka, która poszła na wycug i teraz za odrobek znajduje mieszkanie i wyżywienie u bogatych chłopów. Istniej też w Lipcach liczna grupa parobków, którzy wynajmują się u gospodarzy na rok (jak Kuba, Witek), pracują za wyżywienie, ubranie, często mieszkają w stajni lub oborze. Ludzie ci nie liczą się w społeczności chłopskiej, nikt ich nie zaprasza na ważne spotkania, nikt ich o zdanie w sprawach dotyczących gromady nie pyta.
S. Żeromski "Przedwiośnie"
• Można mówić o bezdomności Cezarego Baryki, który w gruncie rzeczy nie ma prawdziwego domu (poza okresem dzieciństwa w Baku). Nie czuje się on szczególnie związany z żadnym z krajów, nie ma także sprecyzowanych poglądów politycznych, trudno też wyraźnie określić jego przynależność klasową. Widząc dom w Nawłoci i atmosferę w nim panującą, twierdzi, że czuje się jak bezpański pies
• Żydzi warszawscy z okolic Świętojerskiej, Franciszkańskiej mieszkają w warunkach, które są nieludzkie: wnętrza domów są (...) obłupione z tynku (...) świeci nagi ceglany mur, lecz i on jest oślizgły z brudu, pełen werw i plam (...) Potworne są tam kloaki, ścieki, zlewy, rynsztoki.
• Podobne obserwacje dotyczą Chłodka: spali na cudzym przy kominku, na ławkach i po zapieckach, nie mając własnego domu i nic zgoła, co by własnym nazwać można.
Z. Nałkowska "Granica"
Trudno nazwać domem tę klitkę, którą w piwnicy kamienicy Kolichowskiej zajmują Gołąbscy. Przypomina ona raczej celę, a jej powierzchnia nie przekracza tej, jaką w salonie Cecylii Kolichowskiej zajmuje kanapa z poduszkami na podłodze, stolikiem i lampą. Są to mieszkania ciemne, duszne, małe. U Gołąbskich w jednym łóżku śpi pięć osób oni sami mówią: nie mieszkać tylko siedzieć, bo tam nie można się ruszyć. Przychodzi tu także przespać się wyrzucony z fabryki Hettnera Franek Borbocki.
M. Białoszewski "Pamiętnik z powstania warszawskiego"
Ludzie całkowicie pozbawieni domu szukają schronienia w podziemiach kościołów, w piwnicach lub w ruinach. Mimo takiej zagłady i zniszczenia domów aż po fundamenty, trwa życie w stolicy - ludzie organizują żywność, opracowują system chronienia się, wreszcie opuszczają morze ruin na Starówce i przedostają się do Śródmieścia
MIŁOŚĆ DO OJCZYZNY
"Pieśń o Rolandzie"
Walka z Saracenami w obronie wiary jest obowiązkiem średniowiecznego rycerza. Łączy się ona jednocześnie z obroną ziem swego seniora przed niewiernymi. Dlatego też Roland (wzór rycerza) umierając, pamięta, żeby wspomnieć jeszcze słodką Francję, w obronie której oddał życie. W postaci Rolanda realizował się ideał wierności władcy, ojczyźnie i Bogu.
J. Kochanowski "pieśń V, O spustoszeniu Podola"
Nawiązując do najechania i splądrowania Podola przez Turków w 1575r., Kochanowski apeluje do uczuć patriotycznych szlachty, wzywa do opamiętania się póki jeszcze pora. Twierdzi: pozno puklerza przebici macają.
J. Kochanowski "pieśń XII, O cnocie"
Prawdziwa cnota miłości ojczyzny odznacza się bezinteresownością, nie boi się ludzkiej zawiści i tylko taka jest przez Boga nagradzana, bowiem droga do nieba stoi otworem dla tych, co służą ojczyźnie.
J. Kochanowski "pieśń XIX, O dobrej sławie"
Miłość ojczyzny nie sprowadza się tylko do gotowości do walki w jej obronie. Ku pożytku dobra spólnego można służyć, wykorzystując inne talenty, w które Bóg wyposażył człowieka, np. inteligencję, dowcip, dar pięknej wymowy, siłę mięśni, nieugiętość charakteru.
J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich"
Mitologiczny kostium został tu wykorzystany do przestawienia sytuacji Polski. Kochanowskiego napawa lękiem prywata obywateli (Aleksander-Parys), przekupstwo (Iketaon), nieudolność i chwiejność władcy (Priam). Jak groźne ostrzeżenie grzmią słowa posła Ulissesa: O nierządne królestwo i zginienie bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsca, wszystko złotem kupić trzeba.
W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej"
Jest to opowieść o przygotowaniach do bitwy z wojskami turecko-tatarskimi pod Chocimiem w 1621r. i o samej bitwie. Odwołania do szczytnej i chwalebnej tradycji samrackiej służą obudzeniu w Polakach ducha walki. Hetman Chodkiewicz w swojej przemowie świadomie prezentuje Tatarów jako niegroźnych przeciwników (mało co tam wojennych - dziady, kupce, Żydy). Odwołuje się do sarmackiego obowiązku obrony wiary, kobiet i dzieci oraz ojczyzny jako upersonifikowanej matki (matka utrapiona pod wasze się z tym wszystkim dziś kryje ramiona). W opisie bitwy widać, że płomienne słowa hetmana odniosły skutek: Polak rany zadaje, Turczyn tylko dzwoni (...), nasz gdzie tnie, tam rana; gdzie pchnie, dziura w ciele.
J.U. Niemcewicz "Powrót posła"
Ugrupowanie patriotyczne reprezentuje w utworze rodzina Podkomorzego, który uważa, że dom zawsze powinien ustępować krajowi, dlatego też Podkomorzy tak pokierował życiem synów, aby mogli oni służyć ojczyźnie. Jest on za wprowadzeniem reform służących wzmocnieniu państwa id dobru ojczyzny.
J. Wybicki "Pieśń Legionów Polskich we Włoszech"
Utwór, choć napisany także po trzecim rozbiorze, prezentuje zupełnie inny uczucia. Co prawda nie ma już państwa, ale ojczyzna istnieje w sercach Polaków (jeszcze Polska nie umarła, póki my żyjemy). Utwór wyraża wiarę w możliwość odzyskania utraconej ojczyzny (co nam obca moc wydarła, szablą obijemy), przykład tego jak zwyciężać, należy brać z takich wielkich postaci, jak Napoleon, Kościuszko, Czarnecki.
A. Mickiewicz "Grażyna"
Średniowiecze posłużyło autorowi za pretekst do pokazania ofiary żłożonej na rzecz ojczyzny. Żona księcia litewskiego, Litawora, sprzeniewierzając się zasadzie posłuszeństwa małżeńskiego, postanawia stanąć do walki z Krzyżakami. Potajemnie przywdziewa zbroję męża, który przestał wierzyć w możliwość zwycięstwa. Ona walczy do końca. Na ołtarzu miłości ojczyzny składa życie.
A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod"
Tytułowy bohater, zgodnie z zasadą Machiavellego, za każdą cenę będzie ratował ojczyznę. Poświęci dla niej swój rycerski honor, spokój i zbawienie duszy, własne szczęście na ziemi z ukochaną kobietą. Ponieważ nie może walczyć z wrogiem otwarcie, jedyną drogą pozostaje podstęp i do niego ucieka się Walter Alf (jedyna broń niewolników - podstępy). Pod średniowiecznym kostiumem kryła się rada skierowana do współczesnych Mickiewiczowi, jak walczyć z wrogiem stokroć silniejszym, gdy jedynym celem jest ocalenie ojczyzny.
A. Mickiewicz "Sonety krymskie"
W cyklu osiemnastu utworów miłość do ojczyzny wyraża się tęsknotą za nią. Jest to uczucie, które nigdy nie opuszcza pielgrzyma odwiedzającego różne miejsca na Krymie. Niezależnie od tego, czy są to stepy, podróż statkiem, wędrówka nad przepaścią, kontemplacja ruin haremu, czy bogactwo wrażeń na bajdarskiej równinie, zawsze i wszędzie w tej krainie dostatków i krasy myśl wędrowca powraca do Litwy, którą opuścił, a pamięć znanych mu i bliskich nie pozwala w pełni cieszyć się wręcz barokowo bogatymi pejzażami. Dopiero właśnie tu pielgrzym w pełni mógł zrozumieć swoją samotność wobec ludzi i Boga.
A. Mickiewicz "Reduta Ordona"
Postać porucznika Ordona jest tu wzorem walki do końca i poświęcenia życia dla ojczyzny, gdy nic już więcej zrobić nie można. W utworze Mickiewicza w sytuacji przeważającej przewagi wojsk rosyjskich (lawa błota, morze), reduta dowodzona przez Ordona nie może się utrzymać, toteż porucznik podejmuje decyzję wysadzenia prochowni, w której sam ginie. Poeta dodaje komentarz: bo dzieło zniszczenia w dobrej sprawie jest święte jak dzieło tworzenia. W rzeczywistości Ordon nie zginął, ale kanon poezji tyrtejskiej dopuszczał tego rodzaju nieścisłości.
A. Mickiewicz "Dziady III"
Miłością do ojczyzny kieruje się Konrad, gdy buntowniczo wyzywa Boga na pojedynek, zarzucając mu obojętność wobec cierpień rodaków. Konrad twierdzi: chcę ja (ojczyznę) dźwignąć, uszczęśliwić, chcę nią cały świat zadziwić.
J. Słowacki "Kordian"
To Kordian jest tym, który chce poświęcić się dla ojczyzny. Podczas spotkania w podziemiach katedry ze spiskowcami bohater przekonuje się, że prawie wszyscy są przeciwko zabiciu cara. Prezes i ksiądz każą czekać, podczas gdy Kordian jedyny ratunek dla ciemiężonej ojczyzny widzi w zgładzeniu cara. Sam postanawia dokonać tego dzieła, wierząc że potem kraj nasz wolny! Potem jasność dniowa! Polska się granicami ku morzom rozstrzela i po burzliwej nocy oddycha i żyje.
J. Słowacki "Hymn
(Smutno mi, Boże)" Refrenem są powtarzające się w wierszu słowa: smutno mi, Boże, które określają nastrój utworu. Jest on spowodowany oddaleniem od kraju, świadomością niemożności powrotu (wiem że mój okręt nie do kraju płynie, płynąc po świecie). J. Przyboś nazwał wymowę utworu religią smutku, bo myśl o przemijaniu (nowi gdzieś ludzie w sto lat będą po mnie patrzący - parli) nakłada się na bolesną świadomość pielgrzymowania, której nawet Bóg przez piękno zachodu słońca osłodzić nie jest w stanie.
B. Prus "Lalka"
• Patriotyzm Wokulskiego jest skomplikowany. Gdy była tego potrzeba - wziął udział w postaniu styczniowym, bo w tamtym czasie wierzono, że jest to jedyna droga do odzyskania niepodległości. Za ten czyn odpokutował (nie jest to jednoznaczne, bo stamtąd wrócił do kraju prawie uczonym) na Syberii. Do tego momentu biografia bohatera realizuje wzorzec narodowo-martyrologiczny. Po latach zrozumiał jednak, że podstawą narodowego bytu, gwarancją jego trwania są solidne podstawy gospodarcze i takie stara się budować. Chce prowadzić działalność gospodarczą wielkiego formatu, chce pomóc krajowi dźwignąć się przez pracę, bo uwolnił się do mitu narodowego i wie, że szansą dal Warszawy nie jest bycie szańcem, na który Bóg ciska kamienie, ale nowoczesnym miastem, gdzie znajdą dla siebie miejsce i zajęcie dobrzy kupcy i chcą dla kraju pracować naukowcy.
• Zupełnie innego formatu jest patriotyzm Rzeckiego, który wychowany w kulcie Napoleona, ma za sobą burzliwą przeszłość Wiosny Ludów i nadal trwa w tym narodowym micie walki. Marzy mu się konflikt między Rosją a koalicją niemiecko-austioacką, w którym Polacy będą mogli "wygrać" swoje sprawy. Jego szlachetne, romantyczne marzycielstwo sprowadza się do gorącej wiary w szczęśliwą gwiazdę Napoleona.
H. Sienkiewicz "Potop"
Sensem całej "Trylogii" są słowa kończące "Pana Wołodyjowskiego": ku pokrzepieniu serc. Należało pokoleniu przytłoczonemu klęską powstania, represjami, zrezygnowanemu, któremu nakazywano: "realizm polityczny" i przyziemną pracę organiczną - dać wiarę i nadzieję. Toteż "Trylogia" kreuje postacie takich bohaterów, jak Jerema Wiśniowiecki, Skrzetuski, Podbipięta, Wołodyjowki, Czarnecki, Kmicic. Tworzą oni wzorzec patriotycznych zachowań: gdy ojczyzna w potrzebie, wszystko należy jej poświęcić, łącznie z życiem (wręcz męczeńska śmierć Longinusa Podbipięty, przypominająca rozwiązanie z "Reduty Ordona" śmierć Wołodyjowskiego w Kamieńcu). W "Potopie" oprócz zdrajców ojczyzny, są także i ci, którzy jej nie opuszczą (Wołodyjowski, Sapieha), a ci którzy zbłądzą (Kmicic), zrozumieją swoją omyłkę i zachcą ją Rzeczypospolitej wynagrodzić. W "Potopie" nadzieją jest wspólne działanie narodu, pojawienie się męża opatrznościowego, który nie z soli ani z roli wyrósł, ale z tego, co go boli (Czarniecki) oraz przeświadczenie, że przychylność boska nas nie opuści nigdy (obrona Jasnej Góry).
H. Sienkiewicz "Krzyżacy"
Powieść ta pełniła podobną co Trylogię funkcję, prezentując postacie szlachetnych bohaterów, nieustraszonych rycerzy, pogromców wroga. Taki jest Jurand ze Spychowa, który wydaje Krzyżakom walkę na śmierć i życie, rozważny, acz nieustępliwy Maćko i porywczy Zbyszko, dla którego pragnienie odzyskania Danuśki łączy się z chęcią gromienia Krzyżaków. Kończąca powieść zwycięska bitwa pod Grunwaldem daje nadzieję, pokazuje, do jakiej mobilizacji sił, współdziałania ich do jakich ofiar zdolny jest naród w sytuacji zagrożenia swego bytu.
S. Żeromski "Syzyfowe prace"
Po słynnej lekcji języka polskiego, na której Zygier recytował "Redutę Ordona", w wielu uczniach klerykowskiego gimnazjum obudziły się uczucia patriotyczne. Marcin przeżył wstrząs, przypomniał sobie opowieść strzelca Nogi o powstańcach, zrozumiał, że szedł złą drogą. Przeciwstawiając się systematycznej akcji rusyfikacji, młodzież spotykała się na górce u Gontali, gdzie czytano m.in. utwory polskich romantyków, żywo dyskutowano. W jednym ze swoich znaczeń tytuł powieści nawiązuje do codziennie na nowo podejmowanych wysiłków uczniów, by nie dać się rusyfikatorom, ponieważ właśnie w odmowie oglądania rosyjskich spektakli, protestowali przeciwko fałszowaniu polskiej historii, posługiwaniu się wbrew zakazowi językiem polskim młodzież widziała swój obowiązek wobec ojczyzny.
K.I. Gałczyński "Pieśń o żołnierzach z Westerplatte"
Wiersz jest gloryfikacją bohaterstwa i poświęcenie obrońców Westerplatte, którzy zgodnie z tyterskim kanonem śmierci nie wahali się złożyć dla ojczyzny ofiary z własnego życia (to nic, że tak bolały rany). Zostali za to nagrodzeni podobnie jak wzorowy rycerz średniowiecza, Roland - prosto do nieba czwórkami szli żołnierze z Westerplatte.
MŁODOŚĆ
Okres w życiu ludzkim odznaczający się doskonałą formą fizyczną i psychiczną. Kojarzony jest z emocjonalnym stosunkiem do rzeczywistości, brakiem doświadczenia, beztroską i buntowniczym nastawieniem do świata.
Biblia Nowy Testament
Już w młodości Jezus zadziwia mądrością. Gdy gubi się w świątyni, wdaje się w dysputę z uczonymi w piśmie.
Mitologia
Bogowie dzięki ambrozji i nektarowi są nie tylko nieśmiertelni, ale także wiecznie młodzi i piękni.
Sofokles "Antygona"
• W sporze z synem Kreon próbuje obalić jego argumenty, uciekając się do stwierdzenia, że jest zbyt młody, by móc udzielać rak ojcu i władcy.
• Antygona skarży się, że jest zbyt młoda, by umierać. Nie poznała jeszcze ani szczęścia miłości, ani obowiązku macierzyństwa.
Anonim zw. Gallem "Kronika polska"
Mimo młodego wieku, książę Bolesław Krzywousty odznacza się zaletami i cnotami wielkiego władcy. Jest niezwykle odważny, a jednocześnie roztropny i mądry.
M. Rej "Żywot człowieka poczciwego"
Tak jak każda pora ludzkiego życia, także i młodość ma swoje obowiązki i przyjemności. Przede wszystkim jest to czas życiowej edukacji człowieka i podejmowania ważnych decyzji, jak chociażby wybór towarzyszki życia.
J. Kochanowski "Na młodość"
Szaleństwa młodości są czymś naturalnym. Ci, którzy oburzają się na nie, chcą mieć rok bez wiosny.
I. Krasicki "Do króla"
Młodość jest jednym z zarzutów, jakie pod adresem Stanisława Augusta Poniatowskiego wysuwa szlachta. Młody wiek króla świadczy o braku mądrości, bo, jak wiadomo, stwierdza ironicznie Krasicki, mądrość bierze się z siwych włosów. Na szczęście, z tej wady król już się poprawia - przybywa mu lat, a wraz z nimi siwych włosów.
A. Mickiewicz "Oda do młodości
" Młodość jest dynamiczna, pełna entuzjazmu, zdolna zmienić oblicze świata.
A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"
Widząc zamyślenie Tadeusza przy stole i to, że nie zajmuje się on Podkomorzankami, Sędzia wypowiada zgryźliwe uwagi na temat młodzieży.
B. Prus "Lalka"
Młodość Rzeckiego jest całkowitym zaprzeczeniem jego wieku dojrzałego. Jako młodzieniec był człowiekiem bardzo aktywnym, walczył w powstaniu na Węgrzech, przewędrował całą niemal Europę.
W. Gombrowicz "Ferdydurke"
Młodość tylko pozornie jest okresem beztroski i szczęścia. W rzeczywistości to czas największej presji, jaką na człowieka wywiera otoczenie, próbując go upupić - zamknąć w sztywne schematy.
R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty"
Młodość bohaterów przypadła na czas apokalipsy spełnionej. Wspólnym przeżyciem ich młodości jest wojna: czas walki, dokonywania wyborów, obcowania ze śmiercią, żegnania najbliższych, czas bólu, trwogi, często próby charakterów (szczególnie powstanie warszawskie). Ale to także okres wielkich, choć często dramatycznych krótkich miłości (Malutki - Ałła, Kolumb - Basik, Jerzy - Alina, Olo - Kryska), jak też wspaniałych, zahartowanych przez ten szczególny czas przyjaźni (Olo - Jerzy, Jerzy - Zygmunt).
N.H. Keinbaum "Stowarzyszenie umarłych poetów"
Bohaterami powieści są młodzi chłopcy, uczniowie renomowanej akademii Weltona. Kiedy w ich życie wkracza nowy nauczyciel, John Keating, postanawiają oni wyjść poza nudę i schematy szkoły, żyć w imię zasady carpe diem, co kończy się dla nich tragicznie.
NAPRAWA PAŃSTWA
J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich"
Starożytny wątek wojny trojańkiej stał się dla Kochanowskiego pretekstem do mówienia o sprawach współczesnej mu Rzeczypospolitej. Pokazał państwo z chwiejnym i nieudolnym królem na czele, gdzie szerzy się przekupstwo, gdzie nie przestrzega się prawa. Sytuację w Troi podsumował Ulisses (poseł grecki), który powiedział: O nierządne królestwo i zginienie bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsce, a wszystko złotem kupić trzeba. Druga pieśń chóru skierowana jest do rządzących, wskazuje na ich szczególne miejsce w społeczeństwie, uczy odpowiedzialności.
J. Kochanowski "Pieśń V"
("O spustoszeniu Podola") Utwór nawiązuje do napaści Turków na Podole w 1575r. Poeta krytycznie ocenia postawę szlachty, która ani sama nie broni zagrożonej ojczyzny (Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?), ani nie daje pieniędzy na opłacenie wojska (Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy).
J. Kochanowski "Pieśń XIX"
("O dobrej sławie") Sens utworu sprowadza się do stwierdzenia: służmy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże, co poeta następnie rozwija tłumacząc, jak można różne swoje zdolności spożytkować dla dobra państwa.
A. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej"
Utwór jest sumą poglądów na temat kształtu i organizacji nowoczesnego państwa. Traktat składa się z pięciu ksiąg, obejmujących najważniejsze w funkcjonowaniu państwa dzieciny: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O Kościele", "O szkole". Główne postulaty Modrzewskiego: nacisk położony na moralną storę życia (propozycja powołania cenzora, który kontrolowałby sposób życia i morale obywateli); oddzielenie spraw Kościoła od państwa, Kościół podporządkowany państwu; pieniądze z dóbr kościelnych i klasztornych przeznaczone na rozwój szkół (opodatkowanie); wojny są złem, toteż pisarz nie popiera wojen zaborczych, ale nowoczesne państwo powinno umieć bronić swoich granic.
P. Skarga "Kazania sejmowe"
Zawierające metaforyczny obraz upadku Rzeczypospolitej, trawionej licznymi chorobami. Według P. Skargi były to: brak miłości ojczyzny, niezgoda wewnętrzna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa oraz niebezpieczeństwo heretyckiej zarazy. Państwo porównuje on do matki, a liczne nieprawidłowości do chorób, które ku śmierci szybko przywieść ją mogą: Leczcież pierwej tę chorobą swoją matkę, tę miłą ojczyznę i Rzeczpospolitą. Jego wizja państwa opierała się na idei silnej władzy królewskiej podporządkowanej Kościołowi. "Kazanie wtórne: o miłości ku ojczyźnie" kończy sugestywna metafora ojczyzny porównanej do tonącego okrętu i obywateli, którzy myślą tylko o ratowaniu swego życia i własnego dobytku.
W. Potocki "Nierządem Polska stoi"
Utwór jest krytyką państwa, w którym co rok to nowe prawa i konstytucje, co powoduje, iż nikt nie jest w stanie przestrzegać praw zmieniających się z szybkością corocznych kalendarzy. Prawo jest także niesprawiedliwe wobec obywateli: egzekwowane jest przestrzeganie praw, płacenie podatków tylko przez najuboższe warstwy szlacheckie (którzy się na dziesiątej opierają części).
W. Potocki "Pospolite ruszenie"
Obraz państwa, które jest łatwym łupem dla najeźdźców, ponieważ jego główna siła obronna, jaką jest pospolite ruszenie, w ogóle nie funkcjonuje. Szlachta jest leniwa, niechętna, egoistyczna: wolna, równa szlachta grozi rotmistrzowi, który ośmielił się ją obudzić, sądem w Proszowicach.
I. Krasicki "Świat zepsuty"
Jest rejestrem wad obywateli (pijaństwo, bezbożność, zdrady, zawiść, chęć bogacenia się za wszelką cenę, rozpusta), które nieuchronnie prowadzą kraj do zguby ten nas nierząd pokonał i zgubił. Satyrę kończy metafora ojczyzny jako tonącego okrętu.
J.U. Niemcewicz "Powrót posła"
Zasadą kompozycyjną komedii jezt przeciwstawienie dwóch ugrupowań szlacheckich: postępowego (Podkomorzy, Walery) i staroszlacheckiego, wstecznego (Starosta). Ośmieszając poglądy Starosty Gadulskiego, Niemcewicz jednocześnie opowiada się za: tronem dziedzicznym, Sejmem stale obradującym, zniesieniem liberum veto, wolnością chłopów, mądrym, nowoczesnym wychowaniem młodzieży. Jego poglądy streszczają słowa Podkomorzego dom zawsze ustępować powinien krajowi.
S. Żeromski "Przedwiośnie"
Tytuł powieści jest metaforyczny, odnosi się bowiem do przedłużające się w Polsce przedwiośnia politycznego. To już siedem lat minęło od odzyskania niepodległości, a władze ciągle nie wiedzą, jaki kształt ma mieć odrodzone państwo. Żeromski "podpowiada" kilka możliwych rozwiązań, choć nie opowiada się zdecydowanie za żadnym z nich: droga rewolucji, w której wyniku do władzy dojdą komuniści; przeciwieństwem jej jest droga powolnych reform, pracy państwowej, jaką reprezentuje Szymon Gajowiec; trzecim wyjściem jest idealistyczna nadzieja i osiągnięcia techniki, mogące stworzyć istny raj na ziemi (szklane domy, o których marzy Seweryn Baryka).
G. Orwell "Folwark zwierzęcy"
Funkcjonowanie państwa da się tu sprowadzić do uogólnienia: od utopii do antyutopii, bowiem zwierzęta obalające wszechwładzę Jonesa na dworskim folwarku zamierzą stworzyć istny raj na ziemi: równość wszystkich obywateli, sprawiedliwość, wspólne budowanie, rezygnacja z wszelkiej przemocy, po czym powoli i systematycznie łamią wszystkie ustanowione przez siebie prawa, wyodrębnia się pośród nich elita władzy (świnie), interpretująca na własne potrzeby wszelkie przywileje (inne pożywienie, inny rytm dnia, np. wstawanie). Powoli państwo rządzone przez Napoleona przeradza się w totalitarny folwark, gdzie zwykli obywatele mogą jedynie pracować lub udać się na emigrację wewnętrzną.
OJCIEC
mężczyzna, który ma dzieci; przodek, protoplasta, twórca, inicjator; Bóg - ojciec wobec rodzaju ludzkiego.
Biblia Stary Testament
• Abraham - ojciec, który miłość do Boga przedkłada nad miłość rodzicielską. Bóg obiecał mu, że będzie on ojcem całego narodu wybranego.
• Hiob - sprawiedliwy i wierzący ojciec, którego Bóg wystawia na próbę, odbierając mu całe potomstwo. Ponieważ Hiob nie zwątpił i ufał Bogu, ten na nowo obdarzył go potomstwem.
Biblia Nowy Testament
W przypowieści o synu marnotrawnym ojciec przyjmuje na powrót grzesznego syna, który się ukorzył, i podejmuje go ucztą.
Mitologia
• Kronos - okrutny ojciec, który w obawie przed utratą władzy pożera własne dzieci.
• Zeus - ojciec wielu bogów i herosów, który jednak nie dba o własne potomstwo.
• Dedal - ojciec Ikara, wraz z którym próbował opuścić Kretę. Mądrość ojca nie uchroniła syna przed tragedią, spadł do morza, gdy zrobione przez Dedala skrzydła roztopiły się.
• Lajos - ojciec Edypa, zgodnie z przepowiednią został zabity przez własnego syna, który następnie poślubił własną matkę, Jokastę.
• Kreon - ojciec, dla którego racje serca winny ustąpić względom politycznym. Wydaje wyrok na Antygonę, narzeczoną własnego syna, przyczyniając się tym samym do jego śmierci.
Homer "Iliada"
Priam, zrozpaczony po śmierci Hektora, udaje się do Achillesa, by ten wydał mu ciało syna. We wzruszającej scenie błaga Achillesa o oddanie zwłok Hektora, całując ręce zabójcy syna. Ten wzruszony miłością ojcowską, zgadza się to uczynić, żądając w zamian okupu.
J. Kochanowski "Treny"
Głównym bohaterem lirycznym cyklu jest ojciec i mędrzec zarazem, surowo doświadczony przez los. Tragedia Kochanowskiego jest o tyle dotkliwsza, że widział w Urszulce nie tylko swą córkę, ale i dziedziczkę talentu.
J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich"
Priam, nie zważając na złowieszcze przepowiednie swej córki, Kassandry, uchwala wraz z Radą Trojańską wyrok: Helena pozostanie w Troi. Daje tym samym dowód przywiązania do swego syna, Aleksandra, jak też dowód ślepoty politycznej.
Molier "Skąpiec"
Harpagon jest ojcem, który na pierwszym miejscu stawia sprawy majątkowe i im podporządkowuje życie rodzinne (planuje małżeństwo córki z bogatym człowiekiem), a jego skąpstwo i chęć zdobycia majątku prowadzą nawet do tego, że chciał okpić własnego syna.
J.U. Niemcewicz "Powrót posła"
• Podkomorzy dba o edukację swego syna, Walerego, wysyłając go do szkół w stolicy. Uczy go także, by dom ustępował krajowi, kształcąc go na patriotę i sarmatę oświeconego. Nagrodą za to będzie kariera polityczna Walerego - zostanie posłem na Sejm Wielki.
• Starosta zaniedbuje swoją córkę, a przypomina sobie o niej, gdy zaistnieje okazja korzystnego mariażu z kawalerem Szarmanckim. Gadulski skłonny jest oddać rękę córki, byle tylko powiększyć majątek.
A. Mickiewicz "Powrót taty"
Liryczna opowieść o ojcu, który nie wraca ranki i wieczory, a o którego powrót modlą się jego dzieci. Modlitwa ta uratowała ojcu życie, bowiem wzruszony nią herszt zbójców (sam będący ojcem) ulitował się i puścił go wolno.
A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"
• Stolnik Horeszko, surowy ojciec i strażnik tradycji rodu, nie pozwala córce na małżeństwo z Jackiem Soplicą. W ten sposób burzy szczęście własnego dziecka i przyczynia się do swej śmierci.
• Jacek Soplica nigdy nie pokochał swej żony, nie troszczył się także o syna. Chcąc odpokutować za grzechy młodości, opuszcza Soplicowo, opiekę nad Tadeuszem przekazując swojemu bratu.
A. Fredro "Zemsta"
Rejent Milczek, ojciec Wacława, ogarnięty nienawiścią do Cześnika, skłonny jest stanąć na drodze szczęścia syna i uniemożliwić mu małżeństwo z Klarą.
B. Prus "Lalka"
Tomasz Łęcki, bezkrytyczny ojciec, we wszystkim ustępujący swojej córce, wychowuje Izabelę na kobietę bez serca. Nie potrafi zauważyć wad córki, stale wierzy, że w życiu zrobi na doskonałą partię.
H. Sienkiewicz "Krzyżacy"
Jurand ze Spychowa, któremu Krzyżacy odebrali ukochaną córkę, Danuśkę, jedzie do zamku w Szczytnie, by odebrać dziecko. Godzi się na upokorzenia, a nawet na tortury, by wreszcie dowiedzieć się, że Danuśka oszalała
S. Żeromski "Doktor Piotr"
Dominik Cedzyna to ojciec, który dla dobra syna dokonuje malwersacji (zdobywa pieniądze na kształcenie Piotra). Syn, unosząc się honorem, nie rozumiejąc ojca, opuszcza go na zawsze.
W.S. Reymont "Chłopi"
• Antek Boryna - ojciec i mąż, który zapomina o swojej rodzinie i angażuje się w romans z Jagną. Dopiero po wyjściu z więzienia zrozumiał, czym są dla niego żona i dzieci.
• Antek Boryna pozostaje w nieustannym konflikcie z ojcem, domagając się, by ten przekazał mu ziemię. Spór zaostrza się, gdy Maciej Boryna postanawia ożenić się z Jagną. Między ojcem i synem dochodzi do bójki, po której Antek z żoną i dziećmi opuszcza dom.
• Stary Bylica, ojciec Hanki, został wygnany ze swojej chaty przez starszą córkę, Weronikę. Ostatnie lata życia spędzi razem Hanką, ciężko pracując, ale też czując się potrzebnym. Gdy jednak Hanka zostanie wielką gospodynią, zgodzi się, by ojciec został żebrakiem.
S. Żeromski "Ludzie bezdomni"
Ojciec Tomasza Judyma, wielokrotnie wspominany przez obu swych synów, był ubogim szewcem, a przy tym pijakiem zatruwającym życie swoim dzieciom i żonie. Jego postawa życiowa przyczyniła się do walki Judyma o zapewnianie sobie wykształcenia.
G. Zapolska "Moralność pani Dulskiej"
Felicjan Dulski, pan domu i głowa rodziny, nie wypowiada się w sprawach dotyczących wychowania dzieci. Podporządkowany bez reszty żonie, uważa, że łatwiej jest pozostać biernym. Dopiero, gdy żąda się od niego zajęcia stanowiska w sprawie romansu Zbyszka, wypowiada jedynie słowa: A niech was wszyscy diabli!
S. Żeromski "Przedwiośnie"
Seweryn Baryka w drodze powrotnej do Polski stara się zaszczepić synowi miłość do ojczyzny, opowiadając mu o szklanych domach. Konfrontacja marzeń starego z rzeczywistością (której zresztą nie zobaczył) jest drastyczna: Cezary zaczął widzieć w ojcu dziwaka i idealistę.
Z. Nałkowska "Granica"
• Ojciec Zenona Ziembiewicza niezbyt troskliwie zajmuje się synem. Całe dnie spędza raczej na obchodzeniu gospodarstwa lub wykonywaniu drobnych zajęć. Z czasem przestaje być autorytetem dla syna, który w dzieciństwie widział w nim człowieka wyjątkowego i wszechstronnie wykształconego.
• Zenon Ziembiewicz przedkłada karierę polityczną nad życie rodzinne. Jest ojcem w czysto teoretycznym tego słowa znaczeniu; wychowanie syna powierzył Elżbiecie, niańce.
• Pan Biecki, ojciec Elżbiety, wychowywał ją od odejścia żony aż do śmierci. Był dla córki jedyną naprawdę bliską osobą. Wraz z jego odejściem przestała istnieć rodzina Elżbiety.
B. Schulz "Sklepy cynamonowe"
Ociec jest dla głównego bohatera mędrcem i hierofantem (osoba wtajemniczająca), a także natchnionym herezjarchą. To on odkrywa synowi tajniki wiedzy ezoterycznej (dostępny tylko dla wtajemniczonych), wskazuje przyszłą drogę życia. Jakkolwiek dziecko bardzo kocha ojca, droga, którą samo obierze, będzie inna.
T. Borowski "Dzień na Harmenzach"
Borowski opowiada tu historię Żyda, Beckera, który powiesił swojego syna, ponieważ ten ukradł chleb. W czasie wojny głód niszczył nawet uczucia ojcowskie.
E. Segal "Love Story"
Ojciec Oliviera, członek szanowanej amerykańskiej rodziny, początkowo nie przystaje na małżeństwo syna z córką włoskiego imigranta, Jennifer. Jednak gdy dziewczyna zaczyna chorować na białaczkę, rezygnuje ze swej dumy i pomaga Olivierowi (bezskutecznie) ocalić ukochaną.
POLSKA I POLACY
"Legenda o Lechu, Czechu i Rusie"
Wywodząc naród polski od Lecha, jednego z trzech braci, legenda ta włącza Polaków do rodziny ludów słowiańskich. Tłumaczy też pojawiającą się często nazwę Lechici. Wyjaśnia również pochodzenie godła (biały orzeł) i nazwy stolicy (Gniezno).
M. Rej "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem"
Polska jest krajem, w którym nikt nie wypełnia należycie obowiązków swojego stanu. Ksiądz traktuje swoje zajęcie jako pracę, za którą należy mu się sowita zapłata. Szlachta zgromadzona na sejmie dba tylko o swoje interesy i nie jest w stanie uchwalić żadnych ważnych dla kraju ustaw.
J. Kochanowski "Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów"
• Polska jest odbieżałem stadem, które drapają rozbójce wilcy, ponieważ ani pasterz nad owcami chodzi, ani ostrożnych psów za sobą wodzi. Jest to wyraźna aluzja do sytuacji, jaka wytworzyła się po ucieczce Henryka Walezego.
• Jeśli najazd Tatarów na Podole nie będzie żadną nauką i nie doprowadzi do opodatkowania się na rzecz regularnej armii, nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.
J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich"
Troja jest dla Kochanowskiego obrazem Polski, nierządzonego królestwa i zginienia bliskiego, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsce, a wszystko złotem kupić trzeba. Młódź wszeteczna zaś, która zniewieściała w wygodnym życiu, nie będzie w stanie bronić kraju w potrzebie, jest obrazem polskiej młodzieży.
A. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej"
Polska wymaga wielu reform, przede wszystkim zaś zrównania obywateli wobec prawa. Modrzewski mówi o dwóch ojczyznach - szlacheckiej i plebejskiej, w których prawo różnie traktuje obywateli zależnie od stanu, do jakiego należą. Jednocześnie domaga się reformy polskiego szkolnictwa, jak i oddzielenia Kościoła od państwa.
P. Skarga "Kazania sejmowe"
• Polskę nękają choroby, które zagrażają jej istnieniu. Wśród nich Skarga wymienia między innymi osłabienie władzy królewskiej, skłócenie stanu szlacheckiego i innowierców. Jeśli Polacy nie podejmą prób leczenia tych chorób, Polsce grozi zagłada, którą autor ukazuje w obrazach stylizowanych na biblijne proroctwa.
• Polska jest tonącym okrętem, który należy ratować. Ci którzy chronią tylko swój dobytek, pójdą na dno razem ze statkiem. Ci, którzy podejmują próby ratowania go, uchronią statek i swoje dobra.
W. Potocki "Nierządem Polska stoi"
Brak w Polsce stałych praw. Te, które są, zmieniają się jako minucyje, jak kalendarze i uchwalane są jedynie dla wygody magnaterii. Ich przestrzegania wymaga się jedynie od szlachty ubogiej i biednych ziemian.
W. Potocki "Pospolite ruszenie"
Szlachta zebrana w obozie pospolitego ruszenia nie kwapi się do walki, choć wróg się zbliża. Na wezwanie rotmistrza odpowiada obelgami i oburzeniem, że stawia się ją na równi z chłopami. Według Potockiego, takie zachowanie dowodzi braku ducha rycerskiego.
W. Potocki "Zabytki polskie"
Polacy zajęci są gromadzeniem majątków i życiem na pokaz. Dbając o wystawność i przepych, nie zauważają trudnej sytuacji kraju. Potocki przestrzega, że jeśli chcą zgromadzone dobra przekazać potomkom, muszą ratować ojczyznę. Bo jeśli ona zginie, zginą razem z nią.
W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej..."
Polacy są spadkobiercami wielkich wojowników przeszłości i z natury odznaczają się walecznością odwagą, wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczą.
J. Ch. Pasek "Pamiętniki"
W wojnie ze Szwedami, którzy są heretykami, Polaków wspiera Bóg. A kiedy Szwedzi, uniesieni siłą eksplozji do nieba, zastukali do niebiańskiej furty, św. Piotr odpędził ich od niej i strącił na ziemię, mówiąc, że nie ma dla nich miejsca w raju, bo nie dość, że innowiercy, to jeszcze prześladują Polaków, wiernych Bogu i wyznających jedyną prawdziwą religię katolicką.
I. Krasicki "Pijaństwo"
Polacy hołdują źle pojmowanej sarmackiej gościnności, która objawia się przede wszystkim nadmiernym piciem alkoholu. Prowadzi to do kłótni i bójek przy stole. Polacy po alkoholu stają się niezwykle waleczni i snują wielkie polityczne plany.
A. Mickiewicz "Dziady III"
• Naród polski jest jak lawa, która pod twardą i zimną skorupą kryje wiecznie płonący ogień. Ci, co stoją na narodu czele, arystokracja, odznaczają się serwilizmem (bezwzględne podporządkowanie) wobec cara i Rosji. Ale młodzież jest pełna zapału do walki. Nie pogodziła się z utratą wolności i nigdy się nie pogodzi.
• Polska z widzenia księdza Piotra jest cierpiącym Chrystusem. Rozpięta jest na krzyżu, który ma z trzech wyschłych ludów ramiona, znosi upokorzenia, ale nadejdzie dzień zmartwychwstania, kiedy ukaże się światu w pełni swojej chwały i wskaże innym drogę do wolności.
J. Słowacki "Kordian"
Polacy pogodzili się z niewolą, brak im woli walki. Kordian sam próbuje dokonać zamachu na cara, bo nie ma nikogo, kto byłby mu pomocą. Tak samo było z powstaniem listopadowym - garstka powstańców, którzy nie dojrzeli do roli, jaką sobie wyznaczyli, walczyła samotnie, bo naród nie poszedł za nią. Źle dowódcy, bez wiary w zwycięstwo, rozgadani posłowie, korpus oficerski rycerzy ospalców także przyczynili się do klęski.
B. Prus "Lalka"
Społeczeństwo polskie zajęte zdobywaniem majątków i gromadzeniem pieniędzy nie ma czasu na służbę jakimś ważnym ideałom. Niechętne wszystkiemu, co łączy się z jakimkolwiek ryzykiem, podejrzliwie patrzy na wszystkich, którzy się tego ryzyka nie boją. Narastają nastroje antysemickie, ale Polacy sami niejako powodują to, że w handlu zaczynają dominować Żydzi, ponieważ nie podejmują ryzyka, pozostając przy pewnych, choć przynoszących niewielkie zyski interesach. Nie ma w tym społeczeństwie miejsca na jakikolwiek idealizm, a idealiści czują się wyobcowani i często stają się obiektem kpin.
H. Sienkiewicz "Trylogia"
Polacy są walecznym narodem, który choć ma wiele wad, w chwilach zagrożenia potrafi się zdobyć na niezwykła odwagę i bohaterstwo. Polska to kraj, który nękają liczne nieszczęścia, ale z każdego upadku potrafi się podnieść dzięki swoim obywatelom. Sienkiewicz podtrzymuje stereotyp Polaka-katolika. Na przykład w "Potopie" zdrajcy to w przeważającej części innowiercy.
S. Wyspiański "Wesele"
• Polska to jest wielka rzecz - takimi słowami artyści szafują bardzo łatwo. Ale w rzeczywistości są obojętni na sprawy ojczyzny. Ich słowa się kryją żadnych istotnych treści.
• Naród polski pogrążył się w stanie marazmu, uśpienia, zobojętnienia. Ale jak chochoł na wiosnę odsłoni krzak róży, który może pięknie rozkwitnąć, tak i naród być może przebudzi się i gdy nadejdzie właściwa chwila, stanie do walki o wolność.
S. Żeromski "Rozdziobią nas kruki, wrony..."
Po upadku powstania styczniowego w narodzie polskim zatriumfuje to, co najgorsze, zwyciężą łajdacy i kanalie. Ci, którzy byli naprawdę wartościowi, albo zginęli w walce, albo przepadną w czasie powstaniowych represji.
S. Żeromski "Przedwiośnie"
Polska znalazła się na rozdrożu. Nie wiadomo, jaką drogą pójdzie, ale stoi przed nią wiele niebezpieczeństw, jeśli nie zostaną jak najszybciej rozwiązane problemy społeczne. Najpoważniejszym zagrożeniem jest bolszewizm, który młodemu pokoleniu może wydać się szczególnie atrakcyjny, bo stwarza miraż szybkich i radykalnych zmian.
Z. Nałkowska "Granica"
Polska lat trzydziestych jest krajem, w którym władza należy do karierowiczów i ludzi pozbawionych skrupułów. Palące problemy społeczne przez lata niepodległości nie zostały rozwiązane, za to powiększyły się fortyny tych, którzy bezwzględnie dążyli do swoich celów
PRACA
Biblia Stary Testament
Jedną z konsekwencji grzechu pierworodnego było skazanie człowieka na ciężką pracę przez całe życie. Odtąd człowiek w trudzie będzie zdobywał pożywienie, a ziemia będzie rodziła cierń i oset.
Biblia Nowy Testament
Dla syna marnotrawnego tym, co zdecydowało, by się ukorzyć i wrócić do ojca, była hańbiąca go praca przy wypasie świń.
Mitologia
• Za zabicie swej żony, Magary, Herakles zmuszony był wykonać dwanaście prac w służbie u Eurysteusza, m.in. schwytać łanię kerynejską, zgładzić hydrę lernejską, sprowadzić Cerbera Hadesu, przynieść jabłka z ogrodu Hesperyd i oczyścić stajnie Augiasza.
• Karą dla Syzyfa za nieposłuszeństwo wobec bogów było wtaczanie pod górę ogromnego głazu. Gdy Syzyf dochodził do wierzchołka góry, kamień spadał na dół, dlatego "syzyfowa praca" to praca bez sensu, nie przynosząca wymiernych korzyści.
W baśniach i legendach
praca przedstawiana jest jako zajęcie nobilitujące człowieka, świadczące o jego prawym charakterze, a także chęci służenia innym. Niekiedy nawet bohater z prostego ludu (szewczyk Dratewka) dzięki swej pracy i wytrwałości mógł osiągnąć najzaszczytniejsze stanowiska.
M. Rej "Żywot człowieka poczciwego"
Autor skupia się przede wszystkim na gospodarskich zajęciach szlachcica, zależnych od pory roku. Praca człowieka poczciwego opisywana jest jako przyjemność, a jeszcze większą rozkoszą są jej owoce. W rzeczywistości jednak sam szlachcic niewiele robi, a pełni raczej funkcję nadzorującego prace w gospodarstwie.
J. Kochanowski "Pieśń świętojańska o Sobótce"
Pieśń Panny XII to parafraza Epody II Horacego. Panna chwali życie na wsi, korzyści z niego płynące, a przede wszystkim przyjemną pracę. Obowiązki gospodarza (opieka nad sadem, bydłem, zdobywanie pożywienia na polowaniach) i gospodyni (zajmowanie się domem) opisane zostały jako mało wyczerpujące i przynoszące niezwykłą satysfakcję.
Sz. Szymonowic "Żeńcy"
W przeciwieństwie do sielankowej wsi u Kochanowskiego, w tym utworze nie ma idealizacji życia na roli. Pietrucha i Oluchna pracują ciężko pod okiem Starosty; praca ich zaczyna się przed świtem, a kończy po zmierzchu.
A. Mickiewicz "Pani Twardowska"
W zamian za duszę Twardowskiego diablik miał wykonać trzy prace o stopniu trudności podobnym do prac Herkulesa. Ostania z nich (życie przez rok z żoną Twardowskiego) była ponad siły diabła, który po prostu uciekł.
A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"
Prace w Soplicowie trwają od wschodu do zachodu słońca. Uczestniczy w nich czeladź dworska, natomiast pan domu, Sędzia, jedynie je nadzoruje. Dba o to, by rzetelnie wykonywano obowiązki, a dzięki jego czujnemu oku Soblicowo uchodzi za jeden z najdostatniejszych majątków.
J. Słowacki "Kordian"
Bajka o Janku, co psom szył buty ma nauczyć Kordiana, pełnego wątpliwości i pozbawionego idei przewodniej w życiu, iż praca (nawet najbardziej absurdalna) może nobilitować człowieka i powieść go ku zaszczytom.
W publicystyce pozytywistycznej
znalazły się dwa najważniejsze dla tamtego okresu hasła: praca organiczna i praca u podstaw. Pierwsza zakłada pracę ogółu dal scalenia społeczeństwa (rozumianego właśnie jako organizm); druga to kształcenie warstw najuboższych i stojących na dole drabiny społecznej (tzw. podstaw).
E. Orzeszkowa "Nad Niemnem"
Jednym z kryteriów wartościowania bohaterów powieści jest ich stosunek do pracy. Orzeszkowa widzi pracę sens życia (stała się nim dla Justyny), jako wartość nobilitującą (przykład Jana i Cecylii Bohatyrowiczów), a także jako swego rodzaju sacrum (np. opis żniw urasta do rangi opisu świąt). Pracują nie tylko mieszkańcy zaścianka Bohatyrowiczów, ale także Benedykt Korczyński (właściciel majątku ziemskiego) i jego siostra, Marta (prowadzi mu dom i zajmuje się dziećmi). Także młode pokolenie - Witold, Justyna, Jan Bohatyrowicz - traktować będą pracę jako niezbędny element życia ludzkiego.
B. Prus "Lalka"
Stanisław Wokulski dochodzi do fortuny nie tylko dzięki spadkowi po żonie, ale przede wszystkim dzięki pracy własnych rąk. Jako młody chłopak jednocześnie uczy się i pracuje, by zarobić na utrzymanie. Po powrocie z Syberii przejmuje sklep Minclów, by w końcu doprowadzić do jego rozkwitu. Nawet już jako człowiek bogaty zasiada codziennie w swym sklepie, by przejrzeć księgi rachunkowe, nadzorować pracę subiektów. W pewnym momencie jednak jego działalność wyda mu się bezcelowa, skoro nie potrafiła jej docenić ukochana kobieta.
H. Sienkiewicz "Latarnik"
Skawiński, tułacz bez ojczyzny, podejmuje się w swym życiu wielu zajęć. Ostatnim z nich ma być praca latarnika w Aspinwall, którą jednak traci po nocy spędzonej na lekturze "Pana Tadeusza" (na skutek jego zaniedbania okręt rozbił się o skały).
S. Żeromski "Siłaczka"
Stasia Bozowska, typowa bohaterka pozytywistyczna, rezygnuje z możliwości studiów w Paryżu, by zająć się edukacją wiejskich dzieci.
S. Żeromski "Syzyfowe prace"
Metaforyczny tytuł powieści dotyczy zabiegów rosyjskich nauczycieli zmierzających do wynarodowienia młodzieży polskiej. Rusyfikacja została nazwana "syzyfowymi pracami", ponieważ w klerykowskim gimnazjum nie odnosi zamierzonych skutków. Uczniowie, których zmusza się do poznawania literatury i kultury rosyjskiej, potrafią sami studiować dzieła polskie i rozumieć, co to znaczy być Polakiem.
S. Żeromski "Ludzie bezdomni"
• Ludzie z nizin społecznych (warszawscy robotnicy, chłopi w Cisach czy górnicy) pracują ponad ludzkie siły w fatalnych warunkach wpływających ujemnie na ich zdrowie. Wynagrodzenie, jakie otrzymują, nie starca na to, by zapewnić sobie godziwe warunki życia.
• Tomasz Judym zamierza swoją pracą ulżyć doli najbiedniejszych. Skoro nie udało mu się tego zrobić w Warszawie i Cisach, postanawia się bez reszty poświęcić się pracy lekarza w Zagłębiu. Jego poświęcenie i determinacja są tak wielkie, że rezygnuje z życia osobistego na rzecz pracy dal najbiedniejszych.
W.S. Reymont "Chłopi"
Praca potraktowana została jako pierwszy i niezbędny element ludzkiej egzystencji. Ponieważ bohaterowie przywiązani są do ziemi - żywicielki, ich obowiązkiem jest uprawa roli. Inne wykonywane przez nich zajęcia to: praca na gospodarstwie, wypasanie bydła, przygotowywanie zapasów na zimę itp. Stosunek bohatera do pracy decyduje o tym, jak widzą go inni ludzie, dlatego np. Boryna przychylniej będzie patrzył na gospodarną Hankę niż na Jagnę, która nie kwapi się do pracy w domu czy na roli.
M. Mitchell "Przeminęło z wiatrem"
Po zakończeniu wojny secesyjnej Tara, majątek rodzinny, wymaga odbudowania i reorganizacji. Scarlett O'Hara, jej siostry oraz Ashley Wilkes i Melania ciężko pracują, by niegdyś wspaniała plantacja odzyskała swą świetność. Wojna sprawia, że ci ludzie (nie nawykli do pracy fizycznej) zmuszeni są wyjść na pole i pracą własnych rąk zapewnić sobie utrzymanie.
Witkacy "Szewcy"
Pozbawieni pracy szewcy, osadzeni przez Scurvy'ego w leniwni, nie mogą poradzić sobie ze swoją bezczynnością. Doskwiera im ona tak bardzo, że wyłamują drzwi leniwni i włączają się do rewolucji.
W literaturze lagrowej i łagrowej
praca przedstawiona została jako sposób na fizyczne i psychiczne złamanie człowieka. Niemieckie obozy zagłady i sowieckie obozy pracy eksploatowały swoich więźniów, którzy umierali z przepracowania i wycieńczenia. Jakby na ironię nad bramą obozu w Oświęcimiu zawieszone było hasło: "Praca czyni wolnym" ("Abeit macht frei"); najczęściej uwalniała ona od życia.
G. Orwell "Folwark zwierzęcy"
Po rewolucji w folwarku zwierzęta ustanowiły podział obowiązków. Okazało się jednak z czasem, że świnie nie pracują fizycznie, natomiast sprawują władzę nad innymi. Ciesząc się wolnością, zwierzęta gotowe były harować i tracić zdrowie, byle tylko zachować folwark w swoich rękach (przykładem może być koń Boxer, który z każdym dniem chciał pracować coraz więcej). Jedynymi, które czerpały wymierne korzyści z tej pracy, były świnie.
A. Camus "Mit Syzyfa"
Praca Syzyfa to życie człowieka skazanego na popychanie swego kamienia do góry, by potem patrzeć, jak on spada. Camus każe jednak widzieć w tej pracy sens. Mówi o Syzyfie (człowieku): los jest jego własnością, kamień jego kamieniem; a wiec o sensie tej pracy decydować będzie wewnętrzna wolność "pracującego" i prawo do stanowienia o sobie.
A. Camus "Dżuma"
Praca doktora Rieux staje się przykładem dal wszystkich mieszkańców Oranu walczących z epidemią. Człowiek ten, ryzykując życiem, rezygnując z jakichkolwiek przywilejów, odcinając się od problemów osobistych, w dzień i w nocy pielęgnuje chorych; próbuje pokazać bakcyla dżumy, który nigdy nie umiera. Nierzadko wydaje mu się, że został pokonany przez chorobę (gdy zbiera ona jego pacjentów), jednakże walczy z nią do końca epidemii
U. Eco "Imię róży"
Podział pracy w opactwie jest doskonale zorganizowany. Jego kryterium stanowią umiejętności mnichów, jak też ich pozycja w zakonie. Najwybitniejsi pracują w bibliotece i skryptorium. Mniej znaczni zajmują się herbarium, kuchnią czy wreszcie jatką. Najbardziej uciążliwe zajęcia wykonuje jednak służba, a więc ci, którzy nie należą do zakonu.
T. Keneally "Lista Schindlera"
Praca w fabryce Schindlera stała się dla wielu Żydów szansą na lepsze życie w czasach pogardy. Zajęcia i obowiązki nie wyczerpywały ich, a ponadto otrzymywali oni wynagrodzenie w postaci pożywienia. Zupełnie inna będzie sytuacja w obozie w Płaszowie, gdzie nie może być mowy o odpoczynku, przerwach czy wykonywaniu obowiązków niezgodnie z poleceniami przełożonego.
PRZEMIANA
Biblia Stary Testament
Wiara Hioba została poddana próbie, która polegała na tym, że Bóg odebrał mu majątek, dzieci i zesłał nań trąd. Z bogatego i szanowanego męża Hiob przemienił się w chorego nędzarza siedzącego na gnoju. Mimo że wszystkie zewnętrzne "światowe" dobra zostały mu odebrane, jego ufność w sprawiedliwość boskich wyroków została nie zachwiana. Dzięki jego stałości Pan nie tylko zwrócił mu całą majętność; została ona także podwojona.
Biblia Nowy Testament
• Podczas wesela w Kanie Galilejskiej Chrystus przemienia wodę w wino.
• Syn marnotrawny przeżywa wewnętrzną przemianę, gdy jest w skrajnej nędzy (wypasa świnie). Z utracjusza i lekkoducha staje się człowiekiem myślącym i żałującym wsych grzechów. Decyduje się wrócić do ojca.
Mitologia
• Dzielny myśliwy Akreon w czasie łowów podpatrzył Atemidę w kąpieli, za co rozgniewana bogini zmieniła go w jelenia. Został wówczas rozszarpany przez własne psy.
• Dafne czuła wstręt do mężczyzn i miłości, rozmiłowana tylko w łowach i lasach. Zakochany w niej Apollo gonił ją. Gdy już miał ją doścignąć, nimfa wybłagała u swego ojca ratunek i została przeminiona w drzewo laurowe.
"Legenda o św. Aleksym"
Zawiera motyw przemiany w ujęciu typowym dla literatury hagiograficznej (obejmującej żywoty świętych i legendy o nich). Bohater był synem zamożnego patrycjusza rzymskiego. W noc poślubną zdecydował się porzucić żonę, bogaty dom i ojczyznę. Przez 17 lat pędził żywot żebraczy w Syrii, a następnie wrócił pod bramę domu ojcowskiego i tam żył jak żebrak, nie rozpoznany przez bliskich. Po zgonie został uznany za świętego.
J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"
Bohaterowie doznają przemiany za sprawą napoju miłosnego, który został przygotowany przez matkę Izoldy dla niej i król Marka. Po jego wypiciu dozgonna miłość związała przyszła królową i młodego wasala.
J. Kochanowski "Treny"
Jest to przykład przemiany światopoglądowej. W trenach IX, X i XI podmiot stawia pod znakiem zapytania wszystkie ideały etyczne, religijne i filozoficzne. Zanika optymizm religijny, tak charakterystyczny dla wcześniejszej twórczości poety. Ostatni teren (XIX), tzw. "Tren albo Sen", stanowi syntezę ideałów humanistycznych. Mówiący znów szuka wsparcia w Bogu, poddaje się jego wyrokom. Przemiana podmiotu lirycznego prowadzi zatem od presuponowanej postawy stoickiej, poprzez zanegowanie związanych z nią wartości, a nawet zwątpienie we wsparcie boskie, do połączenia filozofii epikurejsko-stoickiej z filozofią chrześcijańską Odtąd przyświecać mu będzie dewiza Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce.
W. Szekspir "Makbet"
Jest to studium przemiany człowieka pod wpływem demonicznych mocy. Budzą one w tytułowym bohaterze uśpioną żądzę władzy, przepowiadając mu godności, o jakich nie marzył. Także w jego żonie - Lady Makbet - wieść o tych proroctwach wzbudza mroczne siły zła. Nakłania ona swego męża do zabicia króla Dunkana. Pierwsze morderstwo pociąga za sobą kolejne.
G.G. Byron "Giaur"
Giaur to bohater aktywny, stale ulegający przemianom. Poznajemy go jako kochanka, lecz gdy jego wybranka, Leila, zostaje uśmiercona przez swego męża, wciela się on w rolę mściciela i zabija Hassana. Efektem kolejnej przemiany jest wstąpienie Giaura do zakonu.
A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod"
Przemianie ulega tożsamość bohatera. Pod płaszczem mistrza krzyżackiego kryje się pojmany jako dziecko i wychowany w Zakonie Litwin. Mimo że jego osobowość kształtowała się wśród Krzyżaków, Wallenrod określa siebie ostatecznie jako Litwina i prowadzi Zakon do klęski.
A. Mickiewicz "Dziady III"
Gustaw przemienia się w Konrada; można sądzić, że oznacza to, iż bohater z cierpiącego romantycznego kochanka przeobraża się w patriotę. Początkowo jego miłość i do ludzi jest despotyczna i bluźniercza, bowiem bohater ulega szatańskim podszeptom. Ocalony przez Księdza Piotra, Konrad przechodzi koleją przemianę: jego bunt zostaje zastąpiony pokorą, prometeizm - mesjanizmem. Staje się pielgrzymem.
J. Słowacki "Kordian"
Przemiany bohatera są efektem poszukiwania przez niego sensu życia, idei, której mógłby się poświęcić. Początkowo ogarnięty jaskółczym niepokojem i poczuciem bezsilności, sceptycznie odnosi się do zastanych wartości. Doświadczenia zdobyte w czasie podróży pogłębiają rozczarowanie rzeczywistością. Przemiana w jego widzeniu świata następuje na Mont Blanc. Nihilizm zastępuje ideą ofiarnej służby swemu narodowi. Po zamachu na cara Kordian zostaje przedstawiony w odmiennym świetle - jako wariat.
Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"
• Hrabia Henryk jest początkowo Mężem - członkiem rodziny. Jednak jego małżeństwo rozpada się. Gdy wybucha rewolucja, hrabia przemienia się w Męża walczącego w obronie honoru swej klasy - arystokracji, która jest skazana na zagładę.
• Jego żona, Maria, z początku cicha i łagodna, podporządkowana mężowi, oszalała, gdy hrabia porzucił ją dla kochanki. Stała się profetyczną (proroczą) poetką.
J. Słowacki "Balladyna"
Balladyna to biedna chłopka. Aby porzucić swój stan dzięki małżeństwu z rycerzem, zabija swoją rywalkę - siostrę Alinę i - krocząc drogą zbrodni, opanowana żądzą władzy - zdobywa upragnioną koronę. Z wieśniaczki staje się królową.
A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"
Jacek Soplica w warcholskiego sarmaty i zbrodniarza przemienia się w pokutnika, cnotliwego żołnierza, emisariusza i przyjmuje imię "Robak".
B. Prus "Lalka"
Wokulski to zubożały szlachcic, który przejmuje po zmarłej żone mały sklepik, co przenosi go do stanu kupieckiego. Dzięki zmianie sytuacji finansowej (zdobywa ogromny majątek podczas wojny tureckiej) chce wedrzeć się do sfery arystokracji, do której przynależy jego ukochana - Izabela Łęcka. Zawód miłosny i rozczarowanie rozdźwiękiem między ideą a praktyką pracy u podstaw sprawiają, że postanawia zmienić swoje życie. Porzuca wszystko najprawdopodobniej z zamiarem wyjazdu do Geista.
H. Sienkiewicz "Potop"
Andrzej Kmicic pod wpływem miłości do Oleńki zmienia się z warchoła sarmaty w patriotę. Przed jej poznaniem łamał prawo, sam wymierzał sprawiedliwość. Później sprawa poświęcenia dla stała się dlań najważniejsza. Przemiana jego postawy łączy się ze zmianą nazwiska (Babinicz). Dzieje Kmicica można uznać za konfigurację losów ówczesnej polskiej szlachty.
F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara"
Raskolnikow to biedny student, który dokonuje mordu na lichwiarce. Uważa on bowiem, że stoi ponad ludźmi i ich zasadami etycznymi. Pod wpływem uczucia do Soni jego sposób myślenia ulega radykalnej zmianie. Raskolnikow przyznaje się do zabójstwa, gdyż odczuwa potrzebę oczyszczenia się i poniesienia kary.
S. Żeromski "Przedwośnie"
Cezary Baryka początkowo żyje otoczony miłością rodziców, ale gdy w czasie wojny ociec wyjeżdża, chłopak, pozbawiony autorytetu moralnego, porzuca szkołę i usamodzielnia się. Podczas rewolucji w Baku angażuje się w działalność polityczną - sympatyzuje z komunistami. W Nawłoci poznajemy Barykę w roli kochanka. Po powrocie do Warszawy znów wciąga go polityka (ponownie wiąże się z komunistami).
Witkacy "Szewcy"
Zmiana rządów miała w założeniach powodować zmianę systemu politycznego. Następują jednak kolejne przewroty, wciąż nowi ludzie obejmują władzę (burżuazja, szewcy, Hiper-Robociarz), a sposób rządzenia (dyktatura, totalitaryzm) pozostaje niezmienny.
G. Herling-Grudziński "Inny świat"
Książka ta ukazuje, jak zmienia się człowiek w ekstremalnych warunkach stworzonych przez łagry. Instynkt samozachowawczy wypiera moralność, cielesność zmusza do zachować potępianych w normalnych czasach, humanitaryzm zostaje stłumiony przez głód i pożądanie.
A. Camus "Dźuma"
• Rambert początkowo próbuje wyjechać z Oranu, nie chce angażować się w walkę z epidemią, jednak gdy coraz więcej doświadczeń łączy go z mieszkańcami, zaczyna odzywać się jego sumienie. Wreszcie decyduje się na rezygnację z osobistego szczęścia, by ratować ludzkość Oranu.
• Cottard przed epidemią jest nieufny, zdesperowany (próba samobójcza), odgradza się od ludzi. W czasie trwania dżumy staje się nagle uprzejmy i przyjacielski, gdyż odciąga ona od niego uwagę policji. Gdy epidemia mija, znów zaczyna się bać. W końcu nie wytrzymuje napięcia psychicznego (oszalał).
• Ojciec Panelouz początkowo głosi, że dżuma to kara za grzechy. Jego podejście ulega przemianie, gdy widzie śmierć niewinnego dziecka. Od tej pory twierdzi, że wyroków boskich nie można wyjaśnić. Proponuje nową religię: albo wierzy się w Boga i przyjmuje wszystko, co On zsyła (także niezawinione cierpienie), albo należy Boga odrzucić
PRZEMIJANIE
Jego początków należy doszukiwać się w Księdze Koheleta, ale także w filozofii starożytnej (Heraklit z Efezu).
Motyw vanitas
popularny w średniowieczu i baroku motwy przemijania ukazujący zmienność, niedoskonałość i kruchość tego, co doczesne, by tym samym podkreślić doskonałość życia wiecznego i spraw duchowych.
Biblia Stary Testament
• Wraz z grzechem pierworodnym człowiek utracił nieśmiertelność. Odtąd jego życie będzie naznaczone piętnem śmierci, która zakończy ziemskie trudy. Bóg mówiąc do Adama i Ewy: prochem jesteś i w proch się obrócisz, ukazuje im, jak kruche jest to wszystko, co wiąże się z ludzką egzystencją.
• Księga Koheleta - W nieodwracalny i stały porządek świata (Nic nowego pod słońcem) wpisuje Kohelet życie ludzkie (Marność nad marnościami i wszystko marność). To, co doczesne (dobra materialne, życiowe troski, a nawet cierpienie), jest marnością. Wszystko przeminie, a człowiek nigdy nie zgłębi sensu istnienia, dlatego też powinien zaufać Bogu i oprzeć swe życie na wierze, by tym samym żyć godnie.
Mitologia
Prometeusz stwarza człowieka za gliny i łez. Ten symboliczny opis wskazuje, że w życie ludzkie wpisane jest przemijanie (glina symbolizuje kruchość kondycji człowieka) i cierpienie (łzy).
Heraklit z Efezu
Uznał, że obraz świata jest dynamiczny. Prezasadą świata jest ogień, który ustawicznie przemienia się w inne pierwiastki. Śmierć jednych oznacza narodziny drugich. W ten sposób panta rhei (wszystko płynie), w przyrodzie trwa bezustanny ruch i stawanie się rzeczy. Jednocześnie podkreśla to przemijalność i śmierć rzeczy innych.
Horacy "Exegi monumentum..."
Zgodnie ze starożytną maksymą ars langa, vita brevis (sztuka trwa długo, życie krótko), Horacy twierdzi, że jego poezja zapewni mu nieśmiertelność i sławę u potomnych. Według niego to właśnie twórczość ocala człowieka przed całkowitym zapomnieniem i przemijaniem (Nie wszystek umrę). Podobną myśl podejmie Jan Kochanowski w Pieśni XXIV.
Horacy "Oda XI"
Podejmując temat przemijania, zmienności życia, jak i jego tajemnicy, poeta nawiązuje do filozofii stoickiej i epikurejskiej. Nakazuje, by nie troszczyć się zbytnio o czas przyszły, a ponieważ mknie rok za rokiem jak jedna rodzina, mówi, iż należy korzystać z czasu (Carpe diem - Chwytaj dzień).
J. Kochanowski "O żywocie ludzkim"
(Fraszki to wszystko...) Życie człowieka opisuje poeta zgodnie z filozofią stoicką, nawiązując także do motywów vanitas. Cokolwiek posiadamy (np. pieniądze, sława) na tym świecie, nie ma to większego znaczenia, ponieważ wszystko to minie jako polna trawa. W życiu nie ma nic pewnego, a z człowieka, który zabiega o dobra doczesne, śmieje się Fortuna... a może Bóg.
J. Kochanowski "Pieśń XIX"
Głównym celem w życiu rozumnego człowieka jest, według poety, dobra sława, którą zapewni on sobie dzięki własnym talentom i umiejętnościom. Dobra sława jest także sposobem na zapewnienie sobie pamięci u potomnych (...A starać się, ponieważ musi zniszczeć ciało, Aby imię przynajmniej po nas tu zostało), czyli wieczność.
M. Sęp-Szarzyński "O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego"
Spoglądając na ulotność i krótkość życia, poeta gani sam siebie za pogoń za doczesnymi rozkoszami, która odwróciła jego uwagę od spraw wiary. Człowiek powinien zrozumieć, iż te niestałe dobra nie przynoszą szczęścia i prowadzą do grzechu. Jedynym zaś prawdziwym dobrem jest Bóg.
M. Sęp-Szarzyński "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego"
Miłość życia doczesnego, zaszczytów, sławy, rozkoszy i złota, uważa Szarzyński za niepełną. Człowiek kocha bowiem to, co skazane jest na przemijanie, podczas gdy jedyną prawdziwą miłością powinna być miłość do Boga (wiecznej i prawej piękności).
W. Szekspir "Hamlet"
Kiedy Hamlet ogląda na cmentarzu czaszkę Jorika, błazna królewskiego, snuje refleksję na temat przemijania i śmierci. Niewiarygodne jest dla niego, iż nawet po wielkich bohaterach (np. Aleksandrze Macedońskim) pozostają tylko szczątki kości i garstka popiołu. Scena ta jest potwierdzeniem i dopełnieniem wcześniej wypowiedzianych przez bohatera słów: Wszyscy tuczymy się na pokarm dla robactwa. Tłusty król i chudy żebrak to tylko odmiana tej samej potrawy.
D. Nabrowski "Do Anny"
Jedyną nieprzemijającą wartością dla Naborowskiego jest miłość. Podczas gdy z czasem wszytko przemija, z czasem bieżą lata, uczucie do jego Anny nie zmieni się.
D. Nabrowski "Cnota grunt wszytkiemu"
Dobra ziemskie, godności, powodzenie w życiu, a nawet rodzina nie zapewniają człowiekowi szczęścia, bo iż to wszystko mija, za nic wszystko stanie. Nawiązując do filozofii starożytnej poeta poucza, iż jedynie cnota i płynąca z niej sława są wieczne i zapewniają człowiekowi pełne, prawdziwe życie.
A. Mickiewicz "Sonety krymskie" ("Bakczysaraj")
Widok ruin pałacu ogrodów - Bakczysaraju - które porasta bujna roślinność, rodzi refleksję o przemijaniu i nietrwałości dzieł człowieka, a jednocześnie niezmiennej potędze natury.
A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"
Poemat jest powrotem do przeszłości, do dawnej kultury szlacheckiej, która przemija i odchodzi w niepamięć. Tylko starsze pokolenie pamięta dawne obyczaje, dlatego też tak często pojawia się w tekście słowo: ostatni. Ostatni jest więc zajazd, ostatnie są obyczaje czy przedmioty domowe, a Podkomorzy to ostatni, co tak poloneza wodzi.
B. Prus "Lalka"
Powieść ukazuje społeczeństwo polskie w momencie przemian kulturowych, obyczajowych, historycznych i gospodarczych. Śmierć Rzeckiego symbolizuje przemijanie świata romantyków, wyjazd Ochockiego - dezaktualizację i utopijność idei pozytywistycznych. Przeminęła także świetność arystokracji, która stała się skostniałą, konserwatywną i zamkniętą grupą społeczną. W miejsce starego świata nastaje nowy: oparty na potędze pieniądza i bezwzględny. Jego przedstawicielami są Henryk Szlangbaum i Maruszewicz.
H. Sienkiewicz "Quo vadis"
Świat kultury antycznej ukazany został w momencie jej rozkładu. Przeminęła dawna świetność Rzymu, a jej miejsce zajęła amoralność i dekadencja. Odchodzenie tej kultury przyspiesza także fakt narodzin chrześcijaństwa (nowej religii zyskującej sobie wielu wyznawców), jak i pożar Rzymu wywołany przez Nerona, a zyskujący tu wymiar symboliczny (ogień trawi i niszczy miasto, które skazane jest na zagładę).
K. Przerwa-Tetmajer "Koniec wieku XIX"
Za podmiot rozważań obrał poeta odchodzenie wieku XIX, a zarazem dawnych wartości (przewartościowanie wszystkich wartości). Wobec nowych realiów żadna z dotychczasowych idei nie ma racji bytu, w ich miejsce nie pojawiły się jednak nowe.
B. Schulz "Sklepy cynamonowe"
W swych opowiadaniach Schulz buduje obraz tradycyjnego miasteczka żydowskiego z tajemniczymi sklepami cynamonowymi, sprzedawcami - magami, uliczkami przypominającymi labirynt. Miasteczko skazane jest jednak powolną zagładę. Jego piękno ustępuje miejsca nowej dzielnicy (Ulicy Krokodyli) symbolizującej cywilizację i kulturę masową.
Poezja W. Szymborskiej
nazwana przez samą poetkę możnością utrwalenia i zemstą ręki śmiertelnej, podejmie nieustannie problem przemijania. Bliska filozofii Heraklita z Efezu ("W rzece Heraklita") i egzystencjalizmowi, mówi ona, że: Nic dwa razy się nie zdarza i nie zdarzy ("Nic dwa razy"), dodając w innym wierszu: I cokolwiek uczynię, zamieni się na zawsze w to, co uczyniłam ("Życie na poczekaniu"). Przemijanie pojmuje jako dramat, a zarazem tajemnicę ludzkiej egzystencji, tym boleśniejszą, że prowadzi do nieuchronnego końca. Jednocześnie porusza uniwesalne i niezmienne problemy obecne od wieków w życiu ludzkim i nie poddające się procesowi przemijania (np. "Zdumienie", "Buffo", "Bez tytułu").
"Vanitas vanitatum et omnia vanitas" (Marność nad marnościami i wszystko marność) (Księga Koheleta)
"Panta rhei" (Wszystko Płynie) (Heraklit z Efezu)
"Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki"(Heraklit z Efezu)
PRZYJAŹŃ
Homer "Iliada"
Patrokles, przyjaciel Achillesa, bezskutecznie namawia swego drucha, by ten wziął udział w wojnie z Trojanami. Odziany w zbroję Achillesa, Patrokles wyrusza do walki, a następnie ginie z ręki Hektora, który znieważa jego zwłoki (odziera je z szat i wydaje psom na pożarcie). Zrozpaczony Achilles mści się na Hektorze za ten niegodny czyn, nie tylko zabijając go w pojedynku, ale też profanując jego ciało.
W. Szekspir "Romeo i Julia"
Przyjaźń Ropea i Markucja przypomina mitologiczną przyjaźń Patroklesa i Achilles. Romeo, na wieść o śmierci przyjaciela, który zginął w pojedynku z rąk kuzyna Julii, nie waha się go pomścić. Za zabicie Tybalta zostaje wygnany z Werony.
J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera"
Listy Wetera adresowane są do jego przyjaciela, Wilhelma. Zażyłość między nimi musiała być duża, skoro Weter nie waha się zwierzyć mu się ze swoich najskrytszych marzeń i pragnień. Także Wilhelmowi wyjawia zamiar popełnienia samobójstwa. Po śmierci Wertera Wilkelm spisuje dla współczesnych i potomnych historię nieszczęśliwego przyjaciela.
A. Mickiewicz "Przyjaciele"
Jest to obraz przyjaźni dwóch kumów, Leszka i Mieszka, opartej na słownych obietnicach i zapewnieniach. Jednak w sytuacji prawdziwego zagrożenia (gdy zaskakuje ich niedźwiedź) Leszek ucieka na drzewo, pozostawiając przyjaciela samego i bezbronnego. Bajka kończy się przysłowiowym dzisiaj morałem: prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie.
A. Dumas "Trzej muszkieterowie"
Powieść Damusa ojca, jak i dalsze części cyklu opowiada o przyjaźni Atosa, Portosa, Aramisa i d'Artagnana. Wszyscy czterej służą królowi i królowej, walczą przeciwko kardynałowi Richlieu, nieustannie ryzykując życiem. Łączy ich nie tylko kariera żołnierska, ale przeżycia osobiste, wspólne radości i cierpienia. By ocalić zagrożonego przyjaciela, skłonni są nadstawić głowę (Jeden za wszystkich! Wszyscy za jednego!). Po opuszczeniu muszkieterów spotykają się ponownie w dwadzieścia lat później.
B. Prus "Lalka"
• Spośród wielu przyjaciół Wokulskiego najbardziej oddany mu jest Ignacy Rzecki. W przeszłości wpajał mu ideały patriotyczne, dzięki czemu Wokulski trafił do powstania styczniowego. Rzecki, który później został subiektem w sklepie przyjaciela, nie tylko pomaga mu w interesach, ale także stara się wpłynąć na jego życie osobiste (marzy mu się małżeństwo Stacha z panią Stawską). W rzeczywistości jednak nie jest w stanie wpłynąć na Wokulskiego ani też zmienić kolei jego losów. Umiera samotnie, wkrótce po zniknięciu przyjaciela, któremu poświęcił niemal całe życie.
• Przyjacielem Wokulskiego jest także doktor Szuman, którego Stach poznał na Syberii. Szuman, człowiek sceptyczny i rzeźwo myślący, krytycznie patrzy na swego przyjaciela, gdy ten zakochuje się w pannie Łęckiej. podobnie jak Rzecki, nie jest w stanie wpłynąć na Wokulskiego; a szkoda, bo jego rady mogłyby ocalić głównego bohatera "Lalki".
H. Sienkiewicz "Trylogia"
• Przyjaźń Zagłoby ze Skrzetuskim i jego żoną, Heleną, przeradza się w więź niemal rodzinną. Zagłoba zostaje ich domownikiem, ukochanym ojcem, a dla ich dzieci - dziadkiem
• Początkowa niechęć i awersja Kmicica i Wołodyjowskiego z czasem przeradza się w prawdziwy szacunek, a nawet zaczątek przyjaźni. Wołodyjowski nie tylko darowuje życie Kmicicowi, ale także uczy go władania szablą, doskonalenia żołnierskiego rzemiosła.
S. Żeromski "Ludzie bezdomni"
Inżynier Korzecki i Tomasz Judym należą do tej samej grupy ludzi, tj. ludzi bezdomnych. O ile jednak Judym ma wytyczony cel w życiu i zadaje sobie sprawę ze swego posłannictwa, o tyle Korzecki, niespokojny duch, dekadent, poszukuje odpowiedzi na pytanie o sens życia. Przyjaźń z Judymem jest jednym z najważniejszych wydarzeń w jego życiu, ponieważ mobilizuje go i daje mu oparcie; nie jest jednak na tyle silna, by powstrzymać go przed samobójstwem.
A. de Saint-Exupery "Mały Książę"
Spotkanie Małego Księcia z lisem to lekcja wspaniałe przyjaźni. Lis tłumaczy mu, iż najpierw należy oswoić drugiego człowieka, by potem przywiązywać uwagę przede wszystkim do jego charakteru i duszy, bowiem: Dobrze widzi się tylko sercem. Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu. Lis ostrzega także Księcia, że przyjaźń niesie ze sobą ryzyko łez, zwłaszcza gdy przyjaciołom grozi rozstanie.
R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty"
Jest to opowieść o przyjaźni w czasach szczególnie trudnych - spełniającej się apokalipsy, czasach pogardy. Bohaterów utworu charakteryzuje młodzieńczy idealizm, uwikłanie w historię, potrzeba wielkiej bliskości z drugim człowiekiem. Ich przyjaźnie często musiały zdawać trudny egzamin, gdy trzeba było dzielić się nielicznymi nabojami lub iść na pomoc koledze pod gradem niemieckich kul (tak Jerzy uratował Zygmunta). Kolumb, patrząc na postać Chrystusa na cmentarnym grobowcu, powiedział: Szczycisz się, że umarłeś za ludzkość, my umiemy umrzeć za jednego kumpla.
G. Herling-Grudziński "Inny świat"
Przyjaźń w warunkach łagrowych, wystawiona na zagrożenie (ryzyko donosu, obawa przed utratą życia), jest jedną z niewielu radości w życiu więźniów. Przyjaźń autora z profesorem N. opiera się przede wszystkim na wspólnych zainteresowaniach i wzajemnym zaufaniu. Obaj pasjonowali się literaturą, a rozmowy o niej były rzadkimi chwilami ucieczki od potwornej rzeczywistości. Ta idyll trwałą zaledwie trzy miesiące - napisze później Grudziński. Profesora, całkowicie wycieńczonego i schorowanego odesłano do innego łagru.
U. Eco "Imię róży"
Wilhelm z Baskerivlle jest dla Adsa z Melku człowiekiem, który ukształtował jego osobowość, wprowadził go w świat tajemnicy, a nawet grozy. Wilhelm nie odsuwa Adsa od śledztwa prowadzonego w opactwie, traktuje go jak swego pomocnika, a niekiedy korzysta z jego rad (np. wyjście z bibliotecznego labiryntu). Jednocześnie stara się go nauczyć, iż człowiek powinien kierować się w życiu przede wszystkim rozumem i doświadczeniem. Wyznawana przez mistrza filozofia legła w gruzach wobec zaistniałej rzeczywistości, a jego uczeń napisze po latach: Stale modlę się, by Bóg przyjął jego duszę i wybaczył mu liczne akty pychy, które kazała mu popełnić duma z rozumu.
REWOLUCJA
Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"
Uniwersalny obraz rewolucji przypomina wizję oszalałej żony hrabiego Henryka (... ale ja ci ogłoszę, co by było, gdyby Bóg oszalał...). winą za wybuch rewolucji obarcza Krasiński nie tylko plebs, ale i zgnuśniałą arystokrację. Obóz rewolucji przedstawiony został na wzór dantejskiego piekła, gdzie świat tradycji i kultury został zastąpiony przez świat cielska. Jest to komedia "Nie-Boska", czyli ludzka (albo szatańska); od początku rozgrywana przez ludzi. Rzeźnicy, kamerdynerzy, lokaje, chłopi i przechrzty protestują przeciwko niesprawiedliwości, która dotknęła nie tylko ich, ale i ich przodków. Na czele rewolucjonistów stoi Pankracy (jedyny sprawiedliwy w tym obozie), a ich duchowym przywódcą jest Leonard (postać stylizowana na proroka, a jednak amoralna i wyuzdana), traktowany jak człowiek-bóg. Okopy Świętej Trójcy, czyli obóz arystokratów, skupiają ludzi słabych, tchórzy i konformistów. Jeszcze przed ostateczną klęską oddają się w ręce Pankracego. Jedynie hrabia Henryk popełnia samobójstwo, by ocalić swój honor. Końcowa scena dramatu ukazuje Chrystusa ingerującego w "Nie-Boską komedię", kiedy razi on gromem Pankracego, jednocześnie udaremniając dzieło całkowitego zniszczenia.
B. Prus "Lalka"
Stary subiekt opisuje w pamiętnikach wydarzenia Wiosny Ludów, w których brał udział. Przez ówczesnych ludzi uznawana ona była za rewolucję, ponieważ sprzeciwiła się porządkowi ustalonemu na Kongresie Wiedeńskim i skierowana była przeciw tyranii panującej w ówczesnej Europie. Rzecki brał udział w Wiośnie Ludów jako kilkunastoletni chłopak, ale do końca życia będzie wspominał swoje wojenne koleje losu. Walka była dla niego potwierdzeniem idei napoleońskich, dążeniem do wolności w duchu I Cesarstwa. Na zawsze przypisze go do romantycznej tradycji niepodległościowej.
S. Żeromski "Przedwiośńie"
Obraz rewolucji w Baku skonstruował Żeromski na podstawie opowiadań naocznych świadków i skąpych notatek w prasie. Miasto przypomina pandemonium, w którym toczą się walki na tle społecznym i narodowościowym. Ulice Baku pełne są trupów, a chodnikami płynie krew. Przerażające są obrazy wieców, na których rewolucjoniści palą kukły przedstawiające znanych ludzi ze świata polityki. Równie wstrząsające są opisy grzebania zwłok ofiar rozruchów. Na okres rewolucji przypada formowanie się światopoglądu Cezarego Baryki, który od tej pory sympatyzować będzie z komunistami. Sam obraz wydarzeń bakuńskich ma jednak ostrzec Polaków, do czego może prowadzić komunizm.
Witkacy "Szewcy"
Inspiracją dla Witkacego stały się własne przeżycia z czasów Rewolucji Październikowej. Obraz rewolucji w dramacie wyrasta także z katastroficznych przekonań autora o końcu kultury i cywilizacji. Rewolucja ma charakter permanentny: od rządów arystokracji przechodzi do ustroju dyktatorskiego (prokurator Scurvy i organizacja młodzieżowa Dziarscy Chłopcy), by następnie władzę przejęli tytułowi szewcy pod wodzą Sajetana Tempe. Ostatecznie jednak rządy przechodzą w ręce Hiperrobociarza i tępych biurokratów (towarzysz Abramowski i towarzysz X). Ostatnia scena utworu ma charakter wieszczy. Ukazuje, iż działanie rewolucji jest destrukcyjne i prowadzi do zmechanizowanego porządku społecznego i politycznego, przed którym jednocześnie przestrzega.
G. Orwell "Folwark zwierzęcy"
Paraboliczny obraz rewolucji w folwarku zwierzęcym odwołuje się do mechanizmów przewrotu politycznego. Zwierzęta wypędzają gospodarza, by samodzielnie sprawować rządy w folwarku. Przywódcami rewolucji są dwie świnie: Napoleon i Snow-Ball; z czasem jednak pierwszy z nich zdobywa przewagę. Rewolucja nie kończy się wraz z objęciem folwarku przez zwierzęta, ale trwa do momentu ugruntowania się rządów Napoleona. Mechanizmy jej są proste: odsunąć od władzy inne zwierzęta, powołać policję polityczną (psy), znaleźć tzw. wspólnego wroga, do którego nienawiść podtrzymywałaby solidarność rewolucjonistów i umacniała autorytet rządu. Efekt końcowy rewolucji przypomina obraz folwarku za rządów właściciela: jedynie świnie (chodzą teraz na dwóch nogach jak człowiek) mają jakikolwiek wpływ na rządy, podczas gdy pozostałe zwierzęta zmuszone są do ciężkiej pracy
SAMOTNOŚĆ
Biblia Stary Testament
• Adam jest samotny, więc Bóg stwarza towarzyszkę życia - Ewę, która jest kością z jego kości.
• Kain po zabójstwie brata skazany zostaje na tułaczkę i samotność, bowiem Bóg naznaczył go piętnem jego czynu.
Biblia Nowy Testament
• Chrystus samotnie wychodzi na pustynię, by tam modlić się i pościć.
• Samotny jest także podczas modlitwy w Ogrójcu, gdyż apostołowie posnęli.
• Samotny jest Chrystus w swoim cierpieniu, bo nawet najwierniejszy Piotr zaparł się Go.
Mitologia
Prometeusz w samotności cierpi przykuty do skał na Kaukazie.
Sofokles "Antygona"
Antygona jest samotna w swoim buncie przeciw ustawionym przez Kreona prawom. Nawet jej siostra, Ismena, odmawia jej pomocy w pogrzebaniu zwłok Polinejkesa.
"Legenda o św. Aleksym"
Aleksy skazuje siebie na samotną egzystencję, by poświęcić się Bogu i swoim życiem zasłużyć na zbawienie.
J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"
Tristan, skazując siebie na dobrowolne wygnanie, jednocześnie skazuje się na samotność, której nie przerwą ani jego żona, ani napotkani w życiu ludzie. Tak samo samotnie umrze.
J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera"
Werter jest samotny z powodu swego uczucia do Lotty. Izoluje się od świata i ludzi, zamykając się w świecie miłosnych cierpień.
G.G. Byron "Giaur"
Giaur żyje w samotności, ponieważ jest jedynym chrześcijaninem wśród wyznawców islamu. Po śmierci Leili i dokonaniu zemsty na Hassanie świat cały ma w obrzydzeniu i zamyka się w klasztorze. Ale i tu nie staje się członkiem wspólnoty, żując na uboczu. Nawet w kościele dopiero wtedy zbliża się do ołtarza, gdy odejdą już inni zakonnicy.
A. Mickiewicz "Romantyczność"
Obłąkana Karusia, mimo otaczającego ją tłumu ludzi, czuje się samotna. Nikt nie jest w stanie zrozumieć jej miłości do zmarłego Jasińka. Skarży się: Źle mnie w złych ludzi tłumie, Płaczę, a oni szydzą; Mówię, nikt nie rozumie; Widzę, oni nie widzą!
A. Mickiewicz "Dziady IV"
Gustaw jest samotny, ponieważ nikt nie jest w stanie pojąć ogromu jego uczucia. Kamienni ludzie wyśmiewają jego miłość i cierpienie. Samotność Gustawa jest tym dotkliwsza, że stracił także całą rodzinę. Szuka więc przyjaciół w świecie natury.
A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod"
• Konrad skazany jest na samotność, ponieważ żyje wśród wrogów. Tego jednak wymaga jego misja.
• Aldona każe się zamurować w wierzy i pędzi w niej życie pustelnicy.
A. Mickiewicz "Dziady III"
Losem Konrada jest samotność. Czuje więcej niż inni ludzie, a jego poezja pozostaje niezrozumiała ze względu na niedoskonałość słowa jako tworzywa i ludzi jako odbiorców. Samotnie też buntuje się przeciwko Bogu, bo tylko on może się z Nim równać. Ale jego osamotnienie jest też próbą. Aniołowie w scenie prologu mówią: My uprosiliśmy Boga, by cię oddał w ręce wroga. Samotność - mędrców mistrzyni.
J. Słowacki "Kordian"
Samotność Kordiana w walce jest koniecznością. nikt nie chce wesprzeć go w zamachu na cara. Inni spiskowcy wycofali się, przekonani argumentacją Prezesa. Naród zaś zobojętniał na sprawy ojczyzny. W ostatnim monologu Kordian powtarza wielokrotnie: Nie będę z nimi, ponieważ nie czuje już żadnego związku z narodem, który pogodził się z niewolą.
Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"
• Hrabia Henryk skazany jest na samotność, ponieważ żyje w świecie swoich imaginacji i nieustannego poszukiwania. Nie czuje się tez związany z warstwą społeczną, z której pochodzi. Pogardza nią za jej tchórzostwo i upadek wartości moralnych.
• Orcio jest samotny, ponieważ żyje w świecie poezji. Jego ślepota dodatkowo izoluje go od realnego świata.
• Pankracy doświadcza samotności, bo tylko on rozumie prawdziwe cele rewolucji. Wie, że po okresie burzenia musi nadejść okres budowania, jeśli rewolucja rzeczywiście ma przynieść nowe, lepsze życie.
F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara"
Raskolnikow żyje w samotności, unikając ludzi, ponieważ sytuuje siebie wśród wybitnych jednostek, które stoją ponad światem i prawami. Później jego alienację wzmoże świadomość popełnionej zbrodni.
E. Orzeszkowa "Nad Niemnem"
Andrzejowa Korczyńska po śmierci męża w powstaniu pogrążyła się w żałobie i odizolowała od świata.
B. Prus "Lalka"
Wokulski jest samotny, ponieważ nie przystaje do społeczeństwa, w którym żyje. Wyrasta ponad nie śmiałością planów i rozległością horyzontów myślowych. Nawet jego najbliższy przyjaciel, Rzecki, nie jest w stanie go zrozumieć i snuje jakieś fantastyczne teorie na temat jego działalności politycznej. Samotność Wokulskiego pogłębia jeszcze miłość do Łęckiej - próbuje wejść w krąg arystokracji, ale tam traktowany jest jak kupiec.
S. Żeromski "Ludzie bezdomni"
Judym skazuje się na samotne życie, ponieważ uważa, że jeśli chce się poświęcić służbie najbiedniejszym, nie może wiązać się z żadną kobietą. Natomiast jego bezkompromisowość i rygoryzm w pojmowaniu obowiązków społecznych izolują go od środowiska lekarskiego.
M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka"
Róża, mimo że otoczona rodziną, naprawdę żyje w samotności. Nikt nie jest w stanie zrozumieć jej miłości do muzyki i niespełnienia tego uczucia. Po przyjeździe do Polski jej wyobcowanie pogłębia kacapski akcent. Róża, jak sama mówi, zawsze i wszędzie jest cudzoziemką. Także i dlatego, że na otaczających ją ludziach mści się za zawód miłosny, jaki sprawił jej Michał.
A. de Saint-Exupery "Mały Książę"
W swojej wędrówce po planetach Mały Książę jest zupełnie osamotniony. Ludzie, których spotyka, są mu całkowicie obcy. Żyją we własnym świecie, zajęci wyłącznie swoimi sprawami. Dopiero na Ziemi uda się chłopcu znaleźć przyjaciela.
TUŁACZKA
Mitologia
Odyseusz po zakończeniu wojny trojańskiej tuła się przez 10 lat, zanim uda mu się powrócić na rodzinną Itakę. Jego wędrówka jest z jednej strony spowodowana gniewem bogów, którzy mszczą się za zniszczenie ich ukochanego miasta Troi, z drugiej - klątwą cyklopa Polifema, którego Odys oślepił. Polifem błaga swojego ojca, Posejdona, aby Odyseusz nigdy nie powrócił do rodzinnego domu, a jeśli jego przeznaczeniem jest jednak ujrzeć brzeg Itaki, niech powróci do swego królestwa samotnie i na obcym okręcie, bez towarzyszy, bez zdobytych w Troi łupów. Podczas swojej podróży Odys przeżywa liczne przygody: trafia na wyspę czarodziejki Kirke, odwiedza króla wiatrów Eola, poznaje tajemnice królestwa umarłych, spotyka syreny, musi stawić czoła Sylli i Charybdzie itd. Na rodzinną Itakę powraca na okręcie Feaków, kierowanym myślą króla Alkinoosa. Według niektórych mitografów stary Osyseusz wyrusza jeszcze w jedną podróż, z której już nie powrócił.
A. Mickiewicz "Upiór"
Co roku w Dzień Zaduszny, młody samobójca powstaje z grobu i błąka się po świecie, jeszcze raz przeżywając to wszystko, co doprowadziło go do śmierci.
A. Mickiewicz "Dziady II"
Dusze , które nie zasłużyły na niebo, błąkają się po świecie i cierpią wyznaczona im kary. Dla duchów lekkich i pośrednich ta wędrówka będzie małą kres. Dla duchów ciężkich jest ona karą wieczną.
A. Mickiewicz "Sonety krymskie"
Bohater liryczny tego cyklu podróżuje po Krymie, podziwiając orientalne krajobrazy. Jest pielgrzymem - tułaczem wygnanym z ojczyzny, do której nie może powrócić ("Stepy akermańskie", "Pielgrzym"). Stąd też piękno Krymu nieustannie przywołuje wspomnienia utraconej Litwy. Wędrówka staje się także pretekstem do snucia refleksji o przemijaniu, znikomości człowieka wobec nieśmiertelnego piękna natury.
J. Słowacki "Kordian"
W kilka lat po nieudanej próbie samobójczej Kordian wyrusza w podróż po Europie. W Anglii uświadamia sobie, że świata, którym rządzi pieniądz, daleki jest od Szekspirowskich ideałów. We Włoszech przekonuje się, że miłość kobiet można kupić. W Wtykanie pada autorytet moralny papieża . Wreszcie Kordian dociera na szczyt Mont Blanc, gdzie dokonawszy podsumowania życia, odnajduje ideę, której chce się poświęcić. Z okrzykiem: Ludy! Winkelried ożył pada na chmurę, która unosi go do Polski.
J. Słowacki "Hymn" ("Smutno mi, Boże...")
• Płynąc statkiem przez Morze Śródziemne do Aleksandrii, Słowacki obserwuje zachód słońca. Piękno natury wywołuje refleksje o losie tułacza, przemijaniu, małości człowieka w obliczu Boga.
• Życie wygnańca jest nieustanną tułaczką, żeglugą, której ostatecznym portem nie jest ojczyzna.
B. Prus "Lalka"
po upadku powstania na Węgrzech Rzecki z kilkoma innymi oficerami tuła się bez celu. Po śmierci Katza sam wędruje po całej Europie, by wreszcie zdecydować się na powrót do Warszawy.
H. Sienkiewicz "Latarnik"
Skawiński, powstaniec - emigrant, tuła się po świecie, nie mogąc znaleźć dla siebie miejsca. Także w Aspinwall nie zatrzyma się dłużej. Lektura "Pana Tadeusza" sprawi, że rozmyślając o utraconej ojczyźnie, zapomni zapalić latarnię morską i straci pracę. Wyruszy znowu na tułaczkę, ale bogatszy wewnętrznie o odzyskane wspomnienia o Polsce.
WIEŚ
M. Rej "Żywot człowieka poczciwego"
Życie na wsi, w bliskim kontakcie z naturą i zgodzie z jej rytmem, daje człowiekowi poczucie szczęścia i spełnienia. Uczy też pokory wobec świata i godzenia się z przemijaniem i śmiercią.
M. Rej "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem"
Wieś jest miejscem, które zarówno Pan, jak i pleban traktują jako źródło dochodu, nie przejmując się wcale losem chłopa (Ksiądz pana wini, pan księdza, A nam prostym zewsząd nędza).
J. Kochanowski "Pieśń świętojańska o Sobótce"
Podczas nocy sobótkowej dwanaście panien kolejno śpiewa pieśni pochwalne na cześć wsi, która jest mniejscem, gdzie kwitną wszelkie cnoty. Z dala os blichtru i niebezpieczeństw świata ludzie żyją cicho i spokojnie, mając pod dostatkiem wszystkiego, co niezbędne do egzystencji. Wieś uczy przestawać na male, Wstyd i cnotę chować w cale i pozwala po prostu cieszyć się drobnymi radościami życia.
Sz. Szymonowiec "Żeńcy"
Wieś jest miejscem, gdzie wyraźnie zarysowują się już konflikty społeczne - chłopi zmuszani są do zbyt ciężkiej pracy i są wykorzystywani przez dworskich nadzorców. Jednak wszystkie przykre strony życia na wsi zostają złagodzone przez przekonanie o tkwiącej w człowieku pierwotnej niewinności i dobroci, pragnieniu harmonii ze światem i innymi ludźmi.
Sentymentalizm
Na wsi żyją ludzie, którzy przez bliski kontakt z naturą zachwali pierwotne, wrodzone naturze ludzkiej dobro, zniszczone przez cywilizację. Prostota i niewinność życia na wsi jest przeciwieństwem uwikłanego w konwenanse, pełnego fałszu i zakłamania życia w mieście. Tylko wieśniacy mogą doświadczać prawdziwej, szczęśliwej miłości.
J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wertera"
Werter na wsi szuka spokoju i ukojenia po przeżytej przygodzie miłosnej. Prosty lud wydaje mu się żyć szczęśliwie, w doskonałej harmonii ze światem. Jednak w miarę jak komplikują się jego uczucia w stosunku do Lotty, zmienia się też jego widzenie wsi.
Romantyzm
Dla romantyków wieś była miejscem, gdzie przetrwały dawne tradycje. Życie na wsi, podporządkowane odwiecznym prawom moralnym, zbliżano do tajemniczej, czasem groźnej, ale zawsze sprawiedliwej natury. Wieśniacy, nie skażeni przez cywilizację, zachowali zdolność do kontaktu ze światem pozazmysłowym.
A. Mickiewicz "Dziady" II
Wieś jest miejscem, gdzie żyje się według elementarnych, odwiecznych praw moralnych, odwiecznych praw moralnych, w przekonaniu, że nie masz zbrodni bez kary ("Lilie")
A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"
W Soplicowie panują patriarchalne stosunki. Sędzia Soplica jest nie tylko skrzętnym gospodarzem, który sam dogląda swojego majątku, ale również niemal ojcem dla swoich chłopów.
E. Orzeszkowa "Nad Niemnem"
Zaścianek Bohatyrowiczów to miejsce, gdzie ludzie są szczęśliwi dzięki pracy, która daje im poczucie spełnienie w życiu. Tu także żywa pozostał pamięć o powstaniu. Dla nich mogiła powstańcza jest swego rodzaju świętością.
B. Prus "Antek"
Na wsi ciągle jeszcze ludzie wierzą w najróżniejsze zabobony i gusła, a lekarzami są znachorzy, którzy niejednokrotnie przywodzą swoich pacjentów do śmierci (Rozalka). Tutaj też rodzą się niezwykłe talenty, którym nie jest dane się rozwinąć (Antek).
H. Sienkiewicz "Szkice węglem"
Wieś po reformie uwłaszczeniowej z pozoru jest samodzielna i ma własne instytucje samorządowe. Naprawdę jednak chłopi, nieświadomi swoich praw, pozbawienie opieki dziedziców, którzy stosują "zasadę nieinterwencji", dostali się pod wpływ kanalii i łajdaków typu Zołziekiewicza.
J. Kasprowicz "Z chałupy"
Na wsi panuje skrajna nędza - choroba czy śmierć kogoś z chałupskiej rodziny pociąga za sobą zwykle konieczność pozbycia się gospodarstwa. Chłopskie chaty są biedne i zniszczone. Dzieci wiejskie z trudnością zdobywają wiedzę i niejednokrotnie z głodu i wyczerpania umierają.
J. Kasprowicz "Księga ubogich"
Wieś daje poczucie bezpieczeństwa, chroni przed zgiełkiem świata. Codzienne, proste zajęcia dają radość i szczęście. Bliskie kontakt z naturą uczy, że przemijanie należy do porządku rzeczy i uwalnia od lęku przed śmiercią.
S. Wyspiański "Wesele"
• W borowickiej chacie zgromadzili się na weselu artyści różnych dziedzin. Ale łączyą ich tylko powierzchowna fascynacja wsią i ludem, bierność, młodopolska poza i skłonność do logorei, która potokiem słów pokrywa zupełną pustkę wewnętrzną.
• Dziennikarz chciałby widzieć wieś jako rak, do którego nie docierają sprawy wielkiego świata ani problemy polityczne.
• Choć wspomnienia rzezi galicyjskiej są ciągle żywe, inteligenci strzegą się tych badań, bo to im psuje obraz wsi.
• Powierzchowna fascynacja życiem wsi łączy się u inteligentów z miasta z całkowitą nieznajomością realiów życia wiejskiego.
W.S. Reymont "Chłopi"
• Reymont ukazuje wieś po uwłaszczeniu, kiedy zdążyła się już wykształcić wewnętrzna hierarchia. Mieszkańcy Lipiec dzielą się według ilości posiadanej ziemi. Ci, którzy mają jej najwięcej, decydują o najważniejszych dla wsi sprawach (Maciej Boryna). Ale też właśnie oni wyzyskują tych, którzy ziemi mają mało i muszą - aby przeżyć - godzić się na upokarzające traktowanie przez najbogatszych.
• Życie na wsi podporządkowane jest rytmowi natury z jego powtarzalnością i biegowi roku liturgicznego, co sprawia, że czas powieści nie jest wielkością linearną, ale toczy się, jak we wszystkich kulturach tradycyjnych, po okręgu.
S. Żeromski "Ludzie bezdomni"
Podczas pobytu w Cisach Judym widzie nędzę wsi i przerażające warunki higieniczne, w jakich żyją chłopi. Choroby, które ich dziesiątkują są efektem biedy i niewiedzy.
S. Żeromski "Siłaczka"
Ukazana jest ciemnota ludu, kierowanego przez felczera i aptekarza, oraz ich pęd ku wiedzy, gdy są uczeni przez Stanisławę Bozowską
S. Żeromski "Przedwiośnie"
Obraz nędzy wsi kontrastuje z beztroskim życiem ziemiańskich dworów. Odzyskanie niepodległości nie zmieniło niczego w życiu chłopów, tak jak nie zlikwidowało innych problemów społecznych.
W. Gombrowicz "Ferdydurke"
Wieś jest miejscem, gdzie czas jakby się zatrzymał. Chłopi nienawidzą panów, panowie pogardzają chłopami, którzy dodatkowo, żeby podkreślić swoją niższą pozycję społeczną, udają psy.
ZAZDROŚĆ I ZAWIŚĆ
Biblia Stary Testament
Kain, zazdrosny o to, że Bóg wejrzał łaskawie na ofiarę Abla, a odrzucił jego ofiarę, zabija brata. Konsekwencją tego będzie wygnanie go do ziemi na wschód od Edenu.
J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"
Baronowie, zazdroszcząc Tristanowi jego wyjątkowej pozycji na dworze, opowiedzieli królowi Markowi o romansie wasala z królewską małżonką, by skompromitować rycerza. Na wieść o tym Tristan odjechał z zamku królewskiego.
J. Kochanowski "Pieśń XII"
Nawiązując do starożytnej maksymy: "Zazdrość jest cieniem chwały", Kochanowski mówi, iż ludzie cnotliwi rozbudzają w innych zawiść. Dodaje jednak, iż zawiść i związane z nią nieprzyjemności zostaną cnotliwym wynagrodzone przez Boga.
W. Szekspir "Hamlet"
Klaudiusz, zazdroszcząc bratu sławy, władzy, a także żony, postanawia wziąć historię w swoje ręce. Zabija Hamleta ojca, żeni się z Gertrudą i koronuje na króla Danii.
J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wertera"
Werter zazdrosny jest nie tylko o Alberta, męża Lotty, ale o każdą osobę, z którą ona przystaje. Chciałby bowiem, aby ukochana poświęcała mu cały swój czas i uwagę.
G.G. Byron "Giaur"
Hassan zazdrosny o Leilę, chcąc zemścić się na niej i jej kochanku, skazuje ją na śmierć.
B. Prus "Lalka"
Stanisław Wokulski jest zazdrosny o wszystkich, którzy mają styczność z Izabelą. Zazdrości im przede wszystkim pozycji społecznej (urodzenia) i obycia w towarzystwie. Sam czuje się przy nich jak parweniusz. Największą zazdrość wzbudzają w nim jednak mężczyźni, którymi otacza się panna Łęcka: Ochocki, Starski, baron Dalski czy nawet skrzypek Molinari.
H. Sienkiewicz "Potop"
• Książę Bogusław Radziwiłł zazdrości Kmicicowi względów Oleńki, dlatego też będzie się starał zdyskwalifikować rywala, opowiadając, że dopuścił się on zdrady. Słowa te dotrą nie tylko do uszu panny Billewiczówny, ale i do całej szlachty polskiej.
• Pułkownik Kuklinowski, rywal Kmicica w walce o mian najlepszego żołnierza w Koronie i na Litwie, zazdrościł mu jego sławy, toteż kiedy pojmał go pod Jasną Górą, postanowił na zawsze przesądzić o wyniku rywalizacji.
W.S. Reymont "Chłopi"
• Maciej Boryna, zazdrosny o Jagnę, chcąc zemścić się na niej i na Antku, podpala stów, w którym oboje mieli schadzkę. Będzie to moment przełomowy w jego małżeństwie z Jagną; odtąd straci ona swe uprzywilejowane miejsce w domu Borynów.
• Hanka zazdrości Jagnie jej urody i powodzenia, ale przede wszystkim miłości Antka. Ich romans stanie się dla niej punktem zwrotnym w życiu. Od tej pory przestanie być tylko pokorną żoną.
Z. Nałkowska "Granica"
Justyna Bogutówna zazdrości Zenonowi domu, rodziny, a przede wszystkim tego, że ułożył sobie życie u boku innej kobiety. Zazdrość ta z czasem przerodzi się w zawiść i pragnienie zemsty, która kosztować będzie Ziembiewicza karierę i życie (któregoś dnia Justyna wtargnie do biura kochanka i obleje go kwasem).
ZŁO
Mitologia
Zło, obok dobra, jest cechą bogów (w przeciwieństwie do biblijnego Boga). Kronos pożera własne dzieci w obawie przed utratą władzy. Zeus karze Prometeusza za to, że dał ludziom ogień. Artemida pozwala na to, by psy rozszarpały Akteona, zamienionego przez nią w jelenia. Apolla zgadza się by obdarto ze skóry Marsjasza. Przydanie bogom cech złych, jak i dobrych, miło upodobnić ich do człowieka.
Baśnie i legendy
Zło przedstawione jest tutaj pod postacią duchów, czarowników, wiedźm, smoków, trolli, koboldów, które mają moc przewyższającą możliwości człowieka. Może ono być także dominującą cechą natury ludzkiej (np. zła królowa w "Królewnie Śnieżce"). Fabuła utworów jest prowadzona tak, by w końcu zwyciężyło dobro, np. w legendzie o Bazyliszku, który samym wzrokiem zabijał ludzi, potwór został pokonany przez prostego chłopaka, dzięki sprytowi, a nie sile.
W. Szekspir "Makbet"
Zło to nie tylko cechy osobowości Makbeta i jego żony. Są nim także wiedźmy, które podsuwają Makbetowi pomysł zabicia Duncana. W przemyślny sposób sterują historią świata tak, by dominowało w niej zło.
G.G. Byron "Giaur"
Tytułowy bohater to przykład oksymoronu byronowskiego - szlachetny zbrodniarz, skrzywdzony krzywdziciel. By pomścić śmierć ukochanej Leili, morduje Hassana w bestialski sposób.
A. Mickiewicz "Ballady i romanse"
Zło kryje się w człowieku (pani zabija pana, pan zdradza dziewczynę, żołnierze cara napadają na bezbronne miasto), jego pierwiastki kryją się także w świecie fantastycznym i przyrodzie (wrogość wobec człowieka, bezwzględność wyroków).
A. Mickiewicz "Dziady II"
Krystalicznym złem jest tutaj duch złego pana, który za życia gnębił swoich poddanych i był dla nich bezlitosny. Po śmierci cierpi on niewypowiedziane katusze (stado kruków i sów rozrywa na nim odzienie, a potem kaleczy jego ciało).
A. Mickiewicz "Dziady III"
Zło uosabiają tu siły ciemności (duchy z lewej strony), a także Senator i jego ludzie, którzy dla własnej kariery skłonni są zniszczyć życie innych ludzi, torturować młodych więźniów, a nawet ich zabić.
J. Słowacki "Balladyna"
Zło kryje się w głównej bohaterce, która postanawia za wszelką cenę dojść do władzy. Kierując się zasadą "cel uświęca środki", zabija swoją siostrę, męża, a także Grabca. Ginie porażona gromem, osądzona przez samą siebie.
B. Schulz "Ulica Krokodyli"
W opowiadaniu autor opisuje powstanie nowej dzielnicy na przedmieściach tradycyjnego, żydowskiego miasteczka. Zło Ulicy Krokodyli to jej tandetność, miernota, amoralność i rozwiązłość przenikająca mieszkańców. Przede wszystkim Schulz obwinia ją o to, że działa destruktywnie na ludzi z samego miasteczka.
A. Camus "Dźuma"
Jedna z interpretacji zakłada, że tytułowa dżuma jest złem, które nie tylko panuje na świecie, ale jest wewnątrz każdego człowieka (Wiem na pewno, że każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem, nie, nikt na świecie nie jest od niej wolny.). Walka z epidemią, która wyniszcza ludzi, to w istocie walka ze złem, które nie jest karą za grzechy zesłaną przez Boga, ale wywodzi się od samego człowieka. Ludzie nigdy z nim nie wygrają; triumf nad złem nie jest wieczny (...bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony...).
U. Eco "Imię róży"
Wielki Inkwizytor Bernardo Gui, człowiek, który dobrze zna sprawki złego, w istocie sam jest uosobieniem zła. Z uporem dąży do skazania podejrzanych, torturuje ofiary Inkwizycji, a ich śmierć traktuje jak oczyszczenie świata ze zła (Niech zapłoną oczyszczające stosy!).
ZBRODNIA I ZBRODNIARZ
Biblia Stary Testament
• Pierwszą zbrodnię popełniają Adam i Ewa, łamiąc boży zakaz spożywania owoców z drzewa wiadomości dobra i zła. Karą jest wypędzenie z Edenu i pełne trudów i cierpień życie na ziemi.
• Kain dopuszcza się zbrodni, zabijając swojego brata Abla. Bóg karze go za to wygnaniem, a żeby nikt go nie zabił, naznacza piętnem.
• Księga Kapłańska jasno precyzuje, co dla Żydów jest zbrodnią. Zalicza się do niej także cudzołóstwo i sodomię, które winny być karane śmiercią.
Biblia Nowy Testament
Wraz z Jezusem przebywa w więzieniu zbrodniarz Barabasz. Gdy Piłat, chcąc ratować niewinnego, pyta tłum, którego z więźniów ma wypuścić na święto Paschy, słyszy odpowiedź, że Barabasza.
Mitologia
Edyp nieświadomie popełnia zbrodnię ojcobójstwa i kazirodztwa. Chcąc się za to ukarać, wykuwa sobie oczy i opuszcza Teby, w których był królem.
Homer "Odyseja"
Po powrocie na Itakę Odyseusz zabija wszystkich zalotników Penelopy. Za to, że popełnił zbrodnię, łamiąc święte prawo gościnności, musi odpokutować. Zeus przebacza mu ostatecznie po wstawiennictwie Ateny.
"Pieśń o Rolandzie"
Ganelon dopuszcza się zbrodni zdrady. Po rozstrzygnięciu o jego winie przez sąd boży zostanie skazany na śmierć wraz z 30 krewnymi, którzy ręczyli za jego niewinność.
W. Szekspir "Hamlet"
• Klaudiusz jest zbrodniarzem, ponieważ zabił swojego brata, by objąć po nim władzę w Danii.
• Według Hamleta jego matka, Gertruda, dopuściła się zbrodni zdrady, bo nie dość, że poślubiła zabójcę męża, to jeszcze poszła do ślubu w tych samych