Barok w Polsce

Barok pojawił się jako styl w sztuce po renesansie, na początku we Włoszech w II połowie XVI wieku. W XVII stuleciu rozpowszechnił się w niemal całej Europie, chociaż jego najsilniejszym ośrodkiem pozostawała Italia. Trwał aż do XVIII wieku, kiedy to przekształcił się w rokoko, później w klasycyzm.

Barok obejmował przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofie i architekturę.

Powstanie baroku wiąże się z wieloma wojnami i głodem, którego doświadczyli ludzie w XVI i XVII wieku. Zaczęto wtedy wątpić w potęgę jednostki (co było podkreślane w renesansie). Pomocy zaczęto szukać w religii, u Boga.

Nazwa barok prawdopodobnie pochodzi od słowa barocco, które po portugalsku oznacza perłę o nieregularnym kształcie. W odniesieniu do kierunku w sztuce użyli jej, jako pierwsi w połowie XIX wieku Jacob Burchardt i Wilhelm Lubke. Z kolei Benedetto Croce w 1929 roku przeniósł ja na całokształt kultury. Innym wytłumaczeniem może być język włoski, gdzie barok oznacza przesadny, dziwny. Z kolei francuskie baroque to bogactwo ozdób.

Najważniejszymi cechami baroku są:
- bogactwo środków
- oryginalność
- kontrast
- ruch
- emocjonalność
- łączenie różnych elementów
- nawiązywanie do kultury ludowej, współczesności i codzienności
- tematyka religijna i mitologiczna
- dynamika
- ekspresja, teatralność
- znaczna rola koloru
- posługiwano się alegorią (symbolem) i personifikacją
- światłem wydobywano dominantę (czyli motyw najważniejszy)
- w kompozycji dominują kierunki ukośne

W Polsce barok pojawił się na przełomie XVI i XVII wieku. Był to okres panowanie pierwszych królów elekcyjnych i kontrreformacji. Był to czas długoletnich wojen z sąsiadującymi państwami (Szwecją, Rosja, Turcją) oraz niepokojów wewnętrznych (Np. powstania kozackie: Kosińskiego, Nalewajki, Chmielnickiego). Specyficznym elementem polskiej sztuki baroku był sarmatyzm. Było to przekonanie, że szlachta miała pochodzić od starożytnego ludu Sarmatów.

ARCHITEKTURA

Architektura baroku w Polsce charakteryzuje się monumentalizmem budowli poprzez częste zastosowanie kolumn przy których każdy człowiek czuje się strasznie mały. Kolumny często są też skręcone. Popularnym materiałem zdobniczym był stiuk czyli gips lub wapień zmieszany z sproszkowanym marmurem, zazwyczaj barwionym w masie i wypolerowany do połysku. Dekoracje uzupełniają malowidła. Zastosowanie iluzji malarskiej, zwłaszcza na sklepieniach, ma na celu zatarcie granicy pomiędzy rzeczywistością a jej wyobrażeniem.
Barokowa architektura dzieli się na dwie grupy: Architekturę sakralna i architekturę świecką.

Kaplica św. Kazimierza w Wilnie.

Kaplica ta powstała na początku okresu baroku w latach 1623 – 1636. Według projektu Constantina Teocalli. Dedykowana jest świętemu Kazimierzowi żyjącemu w latach 1458 – 1484 (księciu Polskiemu, syna króla Kazimierza), którego relikwie złożone są w tej kaplicy.

Kaplica ma formę kwadratu, nakrytego kopułą, a swoim schematem nawiązuje do Kapicy Zygmuntowskiej. Ołtarz kaplicy został zrobiony ze srebra i został tez zrabowany przez wojska rosyjskie w 1655 roku. Freski wykonał Michał Anioł Palloni. Wystrój kaplicy dopełniają srebrzone figury Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka, Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta I Starego, Zygmunta II Augusta i św. Kazimierza. Postawione tam, zostały z polecenia Zygmunta III, który chciał w ten sposób podkreślić swoje pokrewieństwo z Jagiellonami (po kądzieli) i tym samym poświadczyć soje prawa do tronu.

Kościół św. Kazimierza w Wilnie.

Jest to barokowa świątynią katolicka wzniesiona na Starym Mieście w Wilnie. Kościół został wzniesiony w latach 1604–1618 jako wotum po kanonizacji św. Kazimierza Jagiellończyka ( został kanonizowany w 1602). Pomysłodawcą budowy również był spokrewniony ze świętym król Zygmunt III Waza oraz Lew Sapieha.

Projektantem świątyni był Jan Frankiewicz który wzorował się na rzymskim kościele Il Gesu. Była to jednak twórcza adaptacja, a nie mechaniczne skopiowanie wzorca. Jest to budowla na planie krzyża łacińskiego, trójnawowa (część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą,

przeznaczona dla wiernych) z transeptem (część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku). Na przecięciu nawy głównej i transeptu umieszczono kopułę z latarnią.

Kościół Sakramentek w Warszawie

Powstała w latach 1688-1692. Zaprojektował ją wybitny architekt Tylman von Gameren. Jego fundatorka była Marysieńka (żona króla Jana III Sobieskiego). Kościół ten ma wnętrze motywów typowo barokowych: liści akantu, muszel, wazonów. Jest to kościół centralny, zbudowany na planie ośmioboku połączonego z krzyżem greckim. Dekoracje są jak na barok skromne, ale eleganckie i przejrzyste.

Z kolei przykładem architektury świeckiej jest Pałac Krasińskich w Warszawie. Pałac ten został zbudowany w latach 1677 – 1695 dla wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego również według planów Tylmana z Gameren. Obecnie jest to siedziba zbiorów specjalnych Biblioteki Narodowej (rękopisy, stare druki i zbiory ikonograficzne).

Innymi z bardziej znanych architektów baroku, działającymi w Polsce byli: Pompeo Ferrari, Jan Catenazzi oraz Kacper Bażanka.

RZEŹBA

Wzorem dla rzeźby barokowej była rzeźba antyczna. Rzeźba barokowa wyróżniała się swoją niezwykłą siłą. Rzeźbiono w marmurze, drewnie, brązie i stiuku. Często tworzono figury monumentalne oraz figury wielopostaciowe. Rzeźby często były spiralne, co nadawało im jeszcze więcej niezwykłości. Tworzono liczne dekoracje kościołów i pałaców, pomniki i nagrobki. Łączono rzeźbę z architekturą, malarstwem i fontannami.

Przykładem rzeźby barokowej jest Pomnik króla Zygmunta III Wazy na placu Zamkowym w Warszawie, wzniesiony w latach 1643 – 1644 z fundacji Władysława IV Wazy według projektu Augustyna Locji i Constantina Teocalli. Został zburzony w roku 1944 i zrekonstruowany w latach 1948 – 1949, wpisany do rejestru zabytków w 1965.

Na kolumnie widzimy stojącego Króla Zygmunta III Wazy trzymającego w prawej dłoni szable a w lewej krzyż. Na jego głowie jest korona a on sam jest ubrany w zbroje, na plecy opada mu peleryna.

Innym z przykładów rzeźby są nagrobki, które w okresie baroku uległy oszałamiającej zmianie.

MALARSTWO

Malarze baroku podejmowali najczęściej tematykę religijną, mitologiczną, historyczną i portretową. Popularność zaczęły zdobywać pejzaże, sceny rodzajowe i martwe natury. Stosowano chętnie światłocień (uwydatnienie kontrastu światła i cienia na obrazie) bogatą symbolikę i efektowny iluzjonizm (dążenie do możliwie wiernego oddania złudzenia rzeczywistości).
Przykładem malarstwa barokowego jest obraz zatytułowany „Uczta Melchizedecha z Abramem” namalowany przez Tomasza Dolabella. Na obrazie widzimy stół na którym zostały tylko puste talerze, a przy nim bardzo wielu mężczyzn uważnie słuchających Abrahama. Abraham najprawdopodobniej naucza ich o jadle ponieważ w jego lewej dłoni jest miseczka z manna a w prawej jedno jej ziarenko. Drugoplanowo widzimy postacie krzątające się przy kotle i trzymające pełne półmiski.

Innym obrazem Tomasza Dolabella jest „Anioł I” przedstawiający anioła odzianego w zielone i czerwone szaty. Nad ramionami widać jego lekko rozwinięte skrzydła. W prawej ręce anioł trzyma koronę, gałązki ciernia i listki oliwne.

W okresie baroku zaczęto też malować portrety trumienne. Ich powstanie wiąże się z sarmackim układem obyczajów pogrzebowych. Wykonywane zazwyczaj w technice olejowej, na blasze dopasowanej do przekroju trumny, przedstawiały twarz zmarłego. Portrety trumienne malowane były najczęściej przez malarzy cechowych.

Podsumowując okres baroku opierał się głównie na dwóch nurtach myślowych. Racjonalizmie, który zakładał, że mądrość można uzyskać jedynie dzięki potędze umysłu oraz Empiryzm, którego z kolei założeniem było poznawanie świata dzięki zmysłom, doświadczeniu, umysł odgrywa tutaj mniejsze znaczenie.