Chłopstwo w Rzeczpospolitej Szlacheckiej.

Stan chłopski istniał od początków państwa polskiego. Chłopi byli zawsze warstwą najniższą w społeczeństwie, a ich prawa przez wieki ograniczano. Kolejne przywileje szlacheckie powodowały coraz trwalsze przywiązanie chłopa do ziemi, a tym samym podporządkowanie panu feudalnemu. Apogeum wyzysku przypada na XVI i XVII stulecie, czyli okres istnienia Rzeczpospolitej Szlacheckiej. Rozwijająca się w tym czasie gospodarka folwarczno- pańszczyźniana prowadziła do zwiększenia wyzysku chłopów, co łączyło się z utwierdzeniem poddaństwa w jego trzech podstawowych aspektach: osobistego, gruntowego i sądowego. Rosnący popyt na polskie zboże powodował odrodzenie renty odrobkowej. Stan chłopski był bardzo zróżnicowany pod względem wielkości posiadanych gospodarstw oraz charakteru powinności na rzecz właściciela folwarku. Początkowo wyodrębniały się grupy bogatsze, odznaczające się większą samodzielnością, niezależnością finansową, natomiast od połowy XVI wieku postępowało zubożenie większości ludności wiejskiej. Chłopi specjalnie zmniejszali swoje gospodarstwa, aby odrabiać mniejszą pańszczyznę. Dużą część ludności chłopskiej zaczęli tworzyć zagrodnicy i bezrolni.
W mojej pracy postaram się scharakteryzować pozycję chłopa oraz jego prawa i obowiązki względem właściciela folwarku.
W dobie gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej prawa do gruntu ukształtowały się niekorzystnie dla chłopów. Ich stosunek do ziemi w tym okresie można określić jako użytkowanie. Chłop pańszczyźniany nie posiadał już samodzielności gospodarczej i osobistej, jaką mógł cieszyć się gospodarz w XIV i XV wieku. Pomimo tego, w świadomości chłopskiej ich prawo do nadziału ziemi umacniał dziedziczny charakter użytkowania gospodarstwa. Od XVI wieku jednak dość częste stało się rugowanie ludności wiejskiej z gruntów, głównie podczas procesu poszerzania folwarków. Nie nabrało ono jednak charakteru masowego, gdyż panowie byli zainteresowani utrzymaniem w swoich dobrach jak najbardziej wydajnej siły roboczej dla folwarku. W miarę rozwoju pańszczyzny sejm szlachecki umacniał poddaństwo osobiste. Wskutek ustawy z 1543 r. zabroniono chłopom opuszczania ziemi bez zezwolenia pana. Zaostrzenie poddaństwa w dobie Rzeczpospolitej szlacheckiej znajdowało wyraz w aktach sprzedaży ludzi bez ziemi. Chłop, aby ożenić się z kimś spoza swojej wsi, musiał otrzymać pozwolenie od pana. Ponieważ chłopi dobrowolnie oddawali się w poddaństwo, tego typu zależność stała się powszechna. Powodem była zła sytuacja wsi, w której chłopi osobiście wolni nie mieli możliwości egzystencji i zapewnionego bezpieczeństwa.
Od początku XVI wieku chłop był poddany absolutnej władzy swego pana, która wyłączała władzę państwową. Do pana należało sądownictwo nad ludnością poddaną. Usunięto możność sądzenia praw chłopskich przez sądy grodzkie i miejskie, gdy chłop występował jako pozwany. Swego pana poddany mógł zaskarżyć tylko odwołując się do króla, od XVI wieku było to jednak przepisem tylko teoretycznym, gdyż sądy królewskie oddalały skargi chłopów. Wszystkie prawa pana w kwestii sądownictwa zostały potwierdzone przez konfederację warszawską z 1573 roku. Sytuacja poprawiła się tylko w królewszczyznach, gdzie od wyroku starosty można było odwołać się do sądu referendalskiego. Pogorszenie sytuacji prawnej poddanych było jednoczesne z zaostrzeniem polityki gospodarczej względem wsi. Chłopi gospodarze zobowiązani byli do pańszczyzny sprzężajnej ( zmuszeni do uprawy ziemi przy użyciu własnego inwentarza i narzędzi). Zagrodników, a także bezrolnych chałupników i komorników zaczęto pociągać do pańszczyzny pieszej.
Pańszczyzna mogła być określona nie tylko w wymiarze dziennym, charakterystyczna dla XVI-XVII wieku jest pańszczyzna wydziałowa, gdzie określano obszar gruntu, który miał być uprawiany lub z którego miało być zebrane zboże. Chłopi byli zobowiązani również do pracy w okresie pilnych robót polnych poza normalnym wymiarem pańszczyzny, a także do dodatkowych świadczeń i powinności. Opłacali nadal czynsze, których znaczenie jednak malało. Szczególną formą eksploatacji chłopów i źródłem dochodu panów były wpływy z monopoli dworskich. Najważniejsza była tu propinacja, która polegała na wyłącznym prawie pana do produkcji oraz sprzedaży gorzałki i piwa w obrębie jego dóbr. Pan mógł zakazać poddanym pić w obcych karczmach.
Obok chłopów pańszczyźnianych, osobną grupę stanowili "ludzie luźni", nie posiadający żadnego majątku. Kwestia luźnych nabierała aktualności w miarę ograniczania wychodźstwa chłopów. Prawo usiłowało grupę tę zlikwidować, zmuszając ją do stałej pracy. Zaostrzenie wyzysku i ucisku chłopów powodowało wzrost antagonizmu między wsią a dworem. Najbardziej powszechną formą oporu było zbiegostwo. Państwo chciało ukrócić ten proceder, wprowadzając liczne ustawy. Jedna z nich zabraniała zamieszkiwania w obrębie murów miejskich ludziom ze wsi. Miało to zmusić chłopów do pracy na roli, gdyż w mieście mieli oni możliwość kształcenia się i uzyskania pracy w rzemiośle.
Chłopi odchodzili nie tylko w pojedynkę, co było zjawiskiem typowym dla bezrolnych, lecz niekiedy także całymi rodzinami z zapasami, bydłem, narzędziami, z całym swym majątkiem ruchomym. Zbiegostwo przynosiło dotkliwe straty właścicielom dóbr, a jego zwalczanie było bardzo utrudnione, ponieważ zbiegli chłopi byli z reguły chronieni i otaczani opieką przez właścicieli wsi, w których osiadali.
Szczególną formą oporu były chłopskie powstania zbrojne. Pomijając powstanie Chmielnickiego, które wybuchło na gruncie ukraińskim, a więc w nieco innych realiach, w Koronie na Podhalu chłopi wzniecili w 1630 powstanie przeciw Mikołajowi Komorowskiemu. W 1651 Kostka- Napierski, dowodzący oddziałem chłopskim, wszczął walkę i wysunął hasło zniesienia pańszczyzny i likwidacji stanu szlacheckiego. Zastanawia zaangażowanie małej ilości chłopów. Być może było to spowodowane tym, że w niektórych latyfundiach chłopi posiadali pewien zakres samorządności. Nie wszędzie pan feudalny sprawował władzę sam. Istniały osady posiadające organizację gromadzką, na którą pan przerzucał część swoich funkcji. Bezpośrednią kontrolę pana zastępowała w gromadzie wzajemna kontrola jej członków. Gromada obejmowała wszystkich mieszkańców wsi, gospodarzy, zagrodników i komorników. Wydaje mi się, że w gromadzie największe prawo głosu mieli najbogatsi gospodarze i to głównie za ich sprawą podejmowano decyzje. Organami gromady były ogólne zebranie gromadzkie i urząd wiejski, w skład którego wchodził wójt z przysiężnymi i pisarzem, prowadzącym wiejską księgę sądową. Zebranie gromadzkie nakładało wspólny podatek, na nim odbywały się także rugi. Ogólnie gromada i jej organy były podporządkowane interesom panów. Stosunki na wsi były bardzo napięte, oprócz walki z uciskiem pana feudalnego, wewnątrz wsi także toczyły się spory o zagrabienie ziemi bądź mienia.
W porównaniu do sytuacji, jak miała miejsce w Europie Zachodniej, polski chłop miał mniejsze prawa i możliwości rozwoju. Na Zachodzie przeważały czynsze, nie było pańszczyzny, kształtowały się stosunki umożliwiające rozwój gospodarki kapitalistycznej. Model Polski Szlacheckiej przypominał raczej stosunki panujące na południowych ziemiach Cesarstwa Austriackiego.
Podsumowując- z punktu widzenia człowieka współczesnego wydaje się, że chłopi byli uciskani, nie mieli możliwości rozwoju, dostępu do oświaty, a ich prawa były coraz bardziej ograniczane, jednak zauważyć można, iż podczas najważniejszych prac polowych, jak żniwa, gospodarze mieli możliwość zatrudniania najemników. Niekiedy chłopi potrafili nawet wyprodukować nadwyżki. Ponadto, moim zdaniem, pan feudalny był żywicielem chłopa, zapewniał mu dostateczne warunki życia. Dowodem na postawioną przeze mnie tezę może być fakt, iż kiedy polscy właściciele ziemscy doby oświecenia chcieli zamienić pańszczyznę na czynsze, chłopi prosili, aby pozostawić ich przy dawnych stosunkach