Gatunki i pojęcia epoki Antyku.

MIT - Jest to opowieść o stałej wartości fabularnej, wyrażająca wierzenia danej społeczności. Innymi słowy jest to narracyjna wypowiedź obrazująca wierzenia. Mity podejmują takie tematy jak stworzenie świata, początek ludzkości, czasy odległe oraz życie i zwyczaje bogów. W ten sposób opowieści te łączyły następujące funkcje: poznawczą (objaśniając np. zjawiska przyrody - przemijanie pór roku w micie o Demeter i Korze, pioruny jako broń Zeusa itp.), światopoglądową (mity są podstawą wierzeń religijnych) oraz sakralną (w mitach tkwi źródło religijnego kultu i związanych z nim obrzędów). Ponadto mity umacniały pierwotną społeczność tworząc wspólną dla niej tożsamość. Głównymi bohaterami są bogowie, półbogowie (potomkowie ludzi i bogów) oraz herosi (czyli ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, np. Herkules odznacza się nadludzką siłą). W mitach zostały utrwalone pierwsze archetypy np. miłość macierzyńską wyraża Demeter, postawę zbuntowanego społecznika Prometeusz, marzyciela Ikar, a przeklętego przez los Edyp. Mity to także źródło toposów, np. Arkadii jako szczęśliwej krainy, "złotego wieku", wędrówki (Odyseusz) czy Amora przeszywającego serce strzałą miłości.

EPOS BOHATERSKI - Jest to jeden z głównych gatunków epiki. Epos to rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Genetycznym źródłem były mity, podania i baśnie. Epos zawiera wydarzenia historyczne obok wierzeń religijnych i mitologicznych. W utworach Homera zasadą kompozycji jest paraleizm (równoległość wątków). Wydarzenia rozgrywają się w dwóch światach : bogów i ludzi, między którymi istnieje nierozerwalna więź. Narrator antycznego eposu jest osobą obiektywną, wszechstronną i wszechwiedzącą. Epos rozpoczyna się inwokacją i charakteryzuje się patetycznym stylem (eposy opiewają wszak heroiczne czyny). Utwory Homera charakteryzują się także rozbudowanymi epitetami i porównaniami. W czasach późniejszych eposy zwane także epopejami zostały zastąpione powieściami.

TRAGEDIA ANTYCZNA - Dramat starogrecki powstał z obrzędów ku czci Dionizosa. Z pieśni chóralnej, zwanej dytyramb, śpiewanej dla boga winorośli, narodzin i śmierci, powstała tragedia. Pierwotnie miała ona formę dialogu przodownika (koryfeusza) z chórem. Z czasem koryfeusz stał się aktorem. W klasycznej tragedii na scenie występować mogło najwyżej trzech aktorów. Tragedia zaczynała się prologiem (zapowiedzią konfliktu, informacjami o przeszłości), po którym następował parodos (wejście chóru). Główna część utworu składała się z epeisodiów (kolejne epizody akcji) oraz stasimonów (wystąpienia chóru, komentarz do wydarzeń). Ostatnią pieśń chóru nazywano exodosem. W tragedii antycznej obowiązuje zasada trzech jedności - czasy (akcja musi się zamknąć w jednym dniu), miejsca(rzecz dzieje się w jednym miejscu, np. przed królewskim pałacem) i akcji (która musi być jedno wątkowa, dotyczyć jednego zdarzenia). Istotą tego gatunku jest konflikt tragiczny. Bohater tragedii postawiony jest w sytuacji koniecznego wyboru: musi wybrać pomiędzy równorzędnymi, przeciwstawnymi racjami, co okazuje się właściwie niemożliwe, gdyż każdy wybór zbliżą go do katastrofy, zagłady (tragizm). Celem tragedii antycznej jest katharsis.
EPIGRAMAT - Gatunek wywodzi się z napisów rytych na posągach, nagrobkach, w twardym materiale (marmur), toteż sama materia dyktowała konieczność zwięzłości. Epigramat dąży ku celnej, dowcipnej i zaskakującej puencie. Tematyka tych utworów jest doprawdy różnorodna - od opisów posągów zaczynając, poprzez epitafia (napisy nagrobkowe), wiersze miłosne, moralizatorskie, biesiadne i satyryczne aż do tekstów związanych z ofiarami sakralnymi.

PSALM - Jest to biblijny utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym. Bóg jest ośrodkiem wypowiedzi (jak w hymnie pochwalnym), odbiorcą próśb i dziękczynień, dawcą prawa i mądrości. Najłatwiej rozpoznawalną cechą psalmów jest ich zrytmizowany język.
PRZYPOWIEŚĆ - Zwana także parabolą, przypowieść jest utworem narracyjnym, typowym gatunkiem literatury moralistycznej. Gatunek ten pojawia się w literaturze wszystkich czasów - od prastarej baśni, mitu do współczesnych powieści. Przypowieść ujęta w takiej perspektywie, tzn. ponadczasowej, opisowej, ma niewiele cech wyróżniających: jej istotą jest niesamodzielna i schematycznie ukształtowana fabuła. Postaci i zdarzenia przedstawione w paraboli istnieją po to, aby wyjaśnić nadrzędne prawdy uniwersalne: moralne, filozoficzne czy religijne. Przypowieść zestawia dwie rzeczywistości - pierwsza jest obrazem życia codziennego (świat przedstawiony), druga jest nieuchwytna zmysłowo, znajduje się w sferze pojęciowej (np. moralnej - dobro i zło, wina i odpowiedzialność człowieka itp.). Przypowieść biblijna jest zamkniętym opowiadaniem o dość rozwiniętej, choć schematycznej fabule, w której każde ogniwo jest znaczące i każde trzeba wyjaśniać w powiązaniu z całością przekazywanej nauki. Zrozumienie i interpretacja paraboli wymaga przejścia od znaczenia dosłownego do znaczenia alegorycznego lub symbolicznego. Odmianą przypowieści jest tzw. przykład, czyli opowiadanie, w którym znacząca jest dosłowna warstwa fabularna, np. przypowieść o bogaczu i Łazarzu, o faryzeuszu i celniku. W tych przypowieściach postacie i zdarzenia nie mają sensu alegorycznego, lecz znaczą dosłownie jako przykład postaw moralnych. Podobnie do przypowieści zbudowane są baśnie. W paraboli jednak nie występują elementy fantastyczne, a prawda moralna nie dotyczy wyłącznie świata naturalnego i egzystencji ludzkiej, jak jest w przypadku baśni.

APOKALIPSA - Jest to szczególny rodzaj wypowiedzi biblijnej, która opisuje tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśniającej sens dziejów.

ARCHETYP - Jest to wzór ludzkich postaw i zachowań, pradawne, niezmienne wyobrażenia, tkwiące w zbiorowej świadomości każdej społeczności np. Demeter wyobrażająca miłość macierzyńską, Narcyz - postawę egoistyczną, Prometeusz - Zbuntowanego wobec bogów społecznika.

TOPOS - Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie, tzw. miejsca wspólne zwane toposami. Przykładem toposu jest Amor przeszywający serce strzałą lub Arkadia czy "złoty wiek". Wspólne motywy można znaleźć także w różnych mitologiach starożytnych, np. topos genezyjski.

FATUM - Ludzie starożytni wierzyli, że każdy byt ma przydzielony przez odwieczne prawo los, przeznaczenie, zwane fatum. Nad jego przebiegiem czuwały odpowiednie bóstwa - greckie Mojry lub rzymskie Parki.

KATHARSIS - Dzieło antyczne miało celowo oddziaływać na reakcje i przeżycia odbiorców. Pierwotnie Grecy taką funkcję przypisywali muzyce i tańcom, jako czynnikom umożliwiającym oczyszczenie duszy z win i pełne jej wyzwolenie. Arystoteles tę funkcję przypisywał tragedii, działaniu akcji tragicznej, która wywołuje w widzu "litość i trwogę" oraz oczyszczenie z takich doznań.

TRAGIZM - Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Wywołuje ją szczególny sposób konstrukcji losów bohaterów, usytuowanych w nierozwiązywalnym konflikcie tragicznym - w konflikcie wartości i konieczności. Bohater niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubę - śmierć lub klęskę. Tragizm łączy się ze wzniosłością, realizować się może w różnych utworach literackich, ale szczególnie charakterystyczny jest dla tragedii.