OKRESY ERY PALEOZOICZNEJ
1. Kambr
Pierwszy okres ery paleozoicznej. Pocz膮tek ok. 570 mln lat temu, czas trwania 70 mln lat. Dzieli si臋 na trzy epoki: kambr dolny, 艣rodkowy i g贸rny.
Wydarzenia
Pod koniec kambru dosz艂o do pierwszych, s艂abych jeszcze, faz orogenezy kaledo艅skiej. Ruchy g贸rotw贸rcze doprowadzi艂y do podniesienia si臋 dna morza, wypi臋trzenia znacznych teren贸w ponad poziom wody i silnej denudacji np. na obszarze basenu 艣wi臋tokrzyskiego.
Zwierz臋ta
Najwi臋ksze znaczenie maj膮 morskie stawonogi ? trylobity, b臋d膮ce w kambrze bardzo zr贸偶nicowan膮 grup膮 zwierz膮t. Ze zwierz膮t jednokom贸rkowych tego okresu znane s膮 otwornice zlepie艅cowate, 偶yj膮ce na dnie m贸rz. Niewielkie znaczenie maj膮 g膮bki. Archeocjaty odgrywaj膮 wa偶n膮 rol臋 ska艂otw贸rcz膮 i jako skamienia艂o艣ci przewodnie maj膮 do艣膰 spore znaczenie. W ska艂ach dolnokambryjskich spotyka si臋 艣lady 偶erowania pier艣cienic. Licznie wyst臋puj膮 ramienionogi, g艂贸wnie bezzawiasowe. Pewne znaczenie stratygraficzne z mi臋czak贸w maj膮 jednotarczowce, hiolity i 艣limaki.
Ro艣linno艣膰
艢wiat ro艣linny reprezentowany jest tylko przez glony (np. Callenia). Regionalne znaczenie stratygraficzne maj膮 akritarchy, skamienia艂o艣ci uwa偶anych za cysty jednokom贸rkowych organizm贸w morskich lub morskich glon贸w.
W ska艂ach wieku kambryjskiego na 艣wiecie znane s膮 z艂o偶a:
* ropy naftowej (Teksas w Stanach Zjednoczonych,)
* miedzi (Demokratyczna Republika Konga)
* o艂owiu (Missouri w Stanach Zjednoczonych)
* 偶elaza (Pensylwania w Stanach Zjednoczonych)
* azbestu (Quebec w Kanadzie)
* soli kamiennych i potasowych (po艂udniowa Syberia)
* fosforyt贸w (Kazachstan).
W Polsce znane s膮 niewielkie z艂o偶a ropy naftowej, piaskowce kwarcytowe, dolnokambryjskie wapienie wojcieszowskie.
Kambr na obszarze Polski
W kambrze du偶e obszary Polski zalane by艂y przez morza. Na ich dnie powsta艂y prawie wy艂膮cznie osady piaszczyste, mu艂owcowe i ilaste, natomiast w Polsce ska艂y w臋glanowe s膮 wyj膮tkowo rzadkie i na powierzchni wyst臋puj膮 tylko w Kotlinie K艂odzkiej (masyw Krowiarki i rejon Stronia 艢l膮skiego). Utwory te zachowa艂y si臋 niezmienione w G贸rach 艢wi臋tokrzyskich, natomiast w Sudetach zosta艂y p贸藕niej przeobra偶one w 艂upki metamorficzne lub fyllity kt贸re buduj膮 dzi艣 znaczne partie Rudaw Janowickich i masywu 艢nie偶nika, a wapienie przekszta艂ci艂y si臋 w marmury.
Ordowik
Ordowik, drugi okres ery paleozoicznej. Pocz膮tek ok. 500 mln lat temu, czas trwania 65 mln lat. Dzieli si臋 na trzy epoki: ordowik dolny, 艣rodkowy i g贸rny.
Geologia
Stratygrafia ordowiku bazuje na konodontach, graptolitach (zw艂aszcza w osadach g艂臋bokomorskich) i na trylobitach (w osadach p艂ytkomorskich). W艣r贸d graptolit贸w dendroidy s膮 istotne stratygraficznie w dolnym ordowiku, a graptolity w艂a艣ciwe w 艣rodkowym i g贸rnym ordowiku. Pomocniczo u偶ywa si臋 w datowaniach ska艂 tak偶e ramienionog贸w. Przez wi臋kszo艣膰 okresu trwa艂a transgresja ocean贸w i poziom ocean贸w by艂 jednym z najwy偶szych (wg niekt贸rych danych ? najwy偶szy) w historii Ziemi. Pod koniec ordowiku nast膮pi艂o globalne zlodowacenie cz臋艣ci Gondwany, zw艂aszcza obecnej p贸艂nocnej Afryki i p贸艂wyspu Arabskiego. Spowodowane to by艂o przesuni臋ciem si臋 cz臋艣ci Gondwany nad biegun po艂udniowy. Zlodowacenia doprowadzi艂y do obni偶enia si臋 poziomu m贸rz. W tym okresie mia艂o miejsce nasilenie orogenezy kaledo艅skiej.
Sylur
Sylur, trzeci okres ery paleozoicznej, trwaj膮cy od ok. 435 do ok. 395 mln lat temu. Dzieli si臋 na trzy epoki: sylur dolny, 艣rodkowy i g贸rny.
Klimat
Na prze艂omie ordowiku i syluru dosz艂o do zlodowacenia. Po stopnieniu lod贸w poziom w贸d wyra藕nie si臋 podni贸s艂, p贸藕niej jednak wskutek ruch贸w p艂yt tektonicznych zn贸w opad艂. Zmiany klimatu, poziomu w贸d i uk艂adu l膮d贸w doprowadzi艂y do wymierania licznych gatunk贸w.
Geologia
Wg teorii tektoniki p艂yt w sylurze hipotetyczny ocean Japet uleg艂 wyra藕nemu zmniejszeniu. Masywy l膮dowe Europy, Ameryki P贸艂nocnej i Grenlandii zbli偶y艂y si臋 do siebie ju偶 w ordowiku, w sylurze do Europy przy艂膮czy艂a si臋 Syberia, a Afryka zderzy艂a si臋 z Ameryk膮 P贸艂nocn膮. Powsta艂 nowy superkontynent: Laurazja. Przemieszczeniom p艂yt tektonicznych towarzyszy艂 wzmo偶ony wulkanizm i ruchy g贸rotw贸rcze. Powsta艂y: g贸ry Norwegii, g贸ry Szkocji oraz Appalachy.
Flora
Wzmo偶ony wulkanizm, brak gleby i silne wiatry sprawia艂y, 偶e l膮dy nie by艂y zbyt go艣cinnym 艣rodowiskiem. Ro艣liny naczyniowe, znane od p贸藕nego ordowiku, zacz臋艂y z wolna zasiedla膰 bardziej przyjazne 艣rodowiska. Cieniutkie chwytniki zakotwicza艂y pierwsze z nich w cienkiej warstwie gleby. P贸藕niej pojawi艂y si臋 korzenie i ca艂y "garnitur" urz膮dze艅 niezb臋dnych do przetrwania na l膮dzie: drewno, 艂yko, li艣cie. Cz臋艣膰 ro艣lin zacz臋艂a wytwarza膰 os艂oni臋te zarodniki zdolne przenosi膰 si臋 na du偶e odleg艂o艣ci. Ro艣liny naczyniowe zacz臋艂y oddala膰 si臋 od swego pierwotnego 艣rodowiska ? przybrze偶nych bagien ? i posuwa膰 w g艂膮b l膮du.
Fauna
Graptolity i konodonty s膮 w dalszym ci膮gu dobrze rozwijaj膮cymi si臋 grupami o du偶ym znaczeniu biostratygraficznym. Bentos osiad艂y reprezentuj膮 g膮bki, stromatoporoidy koralowce (szczeg贸lnie denkowce), liliowce i mszywio艂y, tworz膮ce rafy sylurskie. Po dnie w臋drowa艂y trylobity i drapie偶ne staroraki,1 na kt贸re polowa艂y 艂odziki ? przodkowie wsp贸艂czesnych g艂owonog贸w, o prostych muszlach, gigantycznych rozmiarach (do 9 m) i twardych "dziobach", kt贸rymi mog艂y skruszy膰 pancerze trylobit贸w. Do planktonu nale偶a艂y, mi臋dzy innymi, tentakulity i ma艂偶oraczki tak偶e o du偶ym znaczeniu biostratygraficznym.
Kr臋gowce, obecne w morzach ju偶 od ko艅ca kambru, zacz臋艂y przybiera膰 kszta艂t coraz bardziej przypominaj膮cy ryby. Bezszcz臋kowce by艂y pewnie filtratorami. Pojawi艂y si臋 pierwsze fa艂dop艂etwe2, drapie偶ne ryby o p艂etwach wzmocnionych pot臋偶nymi kolcami, o szcz臋kach uzbrojonych w z臋by i bardzo szerokich. By艂y te偶 bezz臋bne fa艂dop艂etwe; te 偶ywi艂y si臋 morskim planktonem lub detrytusem. Cia艂o faldop艂etwych pokryte by艂o zachodz膮cymi na siebie dach贸wkowato 艂uskami. Pojawi艂y si臋 pierwsze ryby s艂odkowodne i pierwsze skorpiony (Palaeophonus).
Flora
Opr贸cz morskich glon贸w pojawiaj膮 si臋 glony s艂odkowodne. Prawdopodobnie w tym okresie powstaj膮 pierwsze grzyby l膮dowe i ro艣liny l膮dowe, okre艣lane nieformaln膮 nazw膮 psylofity. Najstarsz膮 znan膮 ro艣lin膮 telomow膮 jest ryniofit kuksonia.
Fauna
W艣r贸d bezkr臋gowc贸w najliczniejsze by艂y trylobity, kt贸re zw艂aszcza we wczesnym ordowiku kontynuowa艂y sw贸j szczyt rozwoju. Z ordowiku znany jest najwi臋kszy trylobit w historii Isotelus rex o d艂ugo艣ci 72 cm, jednak wi臋kszo艣膰 gatunk贸w ma standardowe rozmiary kilku ? kilkunastu centymetr贸w. W tym okresie dochodzi do wielkiego rozwoju graptolit贸w, zar贸wno bentonicznych dendroid贸w jak i nowo powsta艂ych we wczesnym ordowiku planktonicznych graptolit贸w w艂a艣ciwych. Te ostatnie w 艣rodkowym i p贸藕nym ordowiku s膮 dominuj膮c膮 grup膮 w艣r贸d graptolit贸w. R贸wnie du偶y rozw贸j przechodz膮 w ordowiku zwierz臋ta konodontono艣ne, kt贸re staj膮 si臋 powszechne we wszystkich 艣rodowiskach morskich. Bardzo liczne by艂y tak偶e ramienionogi, zar贸wno bezzawiasowe, jak i zawiasowe ze skorupkami zbudowanymi z w臋glanu wapnia. Ramienionogi zawiasowe zaczynaj膮 zdecydowanie przewa偶a膰 nad bez zawiasowymi od p贸藕nego ordowiku. Bardzo szybk膮 radiacj臋 oraz wielki wzrost liczebno艣ci odnotowuje si臋 u 艂odzikowatych, kt贸re w tym okresie przesz艂y szczyt swego rozwoju. Szczeg贸lnie wa偶na by艂a wtedy pod gromada Endoceratoidea i rz膮d Orthocerida. Najwi臋ksze 贸wczesne 艂odzikowate posiada艂y muszle dochodz膮ce do 9 metr贸w d艂ugo艣ci. Wi臋kszo艣膰 艂odzikowatych z ordowiku mia艂a muszle o kszta艂cie lekko zw臋偶aj膮cej si臋 prostej rurki. Wielki rozw贸j nast膮pi艂 u cystoid贸w, kt贸re by艂y w贸wczas g艂贸wnymi przedstawicielami szkar艂upni. Do艣膰 cz臋sto spotykane s膮 g膮bki, zw艂aszcza o szkielecie krzemionkowym oraz 艣limaki i ma艂偶oraczki. R贸wnie偶 hiolity i jednotarczowce by艂y do艣膰 pospolite, cho膰 obserwuje si臋 spadek ich liczebno艣ci w por贸wnaniu do kambru.
W ordowiku pojawi艂o si臋 wiele nowych grup fauny bezkr臋gowej, cho膰 nie osi膮gn臋艂y one w贸wczas znacz膮cej liczebno艣ci: mszywio艂y, liliowce, je偶owce, w臋偶owid艂a, rozgwiazdy i wielkoraki. Liliowce mia艂y pewne znaczenie ska艂otw贸rcze, tworz膮c wapienie krynoidowe. W tym okresie powsta艂y pierwsze niew膮tpliwe koralowce, w tym pierwsi przedstawiciele rz臋d贸w: Rugosa i Tabulata, bardzo istotnych w p贸藕niejszych okresach. Rugozy (niepoprawnie zwane koralowcami czteropromiennymi), a zw艂aszcza tabulaty szybko sta艂y si臋 pospolite ju偶 w ordowiku 艣rodkowym i zacz臋艂y budowa膰 pierwsze rafy koralowe, cho膰 niedu偶ych rozmiar贸w. Inn膮 nowo powsta艂膮 w ordowiku grup膮 zwierz膮t by艂y stromatoporoidy, zazwyczaj zaliczane do g膮bek wapiennych. Sta艂y si臋 one do艣膰 liczne ju偶 w tym okresie i razem z koralowcami budowa艂y rafy.
Rozwija艂y si臋 r贸wnie偶 grupy powsta艂e w kambrze, kt贸re nie osi膮gn臋艂y znacznej r贸偶norodno艣ci czy liczebno艣ci w ordowiku, przede wszystkim ma艂偶e, ale tak偶e pierwotniaki reprezentowane przez otwornice aglutynuj膮ce oraz krzemionkowe radiolarie.
Kr臋gowce. W ordowiku rozwija艂y si臋 r贸偶ne grupy bez偶uchwowc贸w, zw艂aszcza formy opancerzone okre艣lane jako ostrakodermy. Zasiedla艂y one zar贸wno przybrze偶ne wody morskie, jak i akweny s艂odkowodne. Istniej膮 r贸wnie偶 doniesienia o bardzo niekompletnych szcz膮tkach ryb, jednak jak dotychczas przynale偶no艣膰 tych znalezisk do ryb nie zosta艂a powszechnie zaakceptowana.
Pod koniec ordowiku nast膮pi艂o masowe wymieranie zwierz膮t (tzw. wymieranie ordowickie), prawdopodobnie zwi膮zane z gwa艂townymi przemianami 艣rodowiskowymi.
Ordowik na ziemiach Polski
Sudety: powstaj膮 w warunkach morskich mu艂owce i i艂owce, przeobra偶one p贸藕niej w 艂upki i fyllity oraz znaczne wylewy law podmorskich przeobra偶one nast臋pnie w ziele艅ce. Podrz臋dnie wyst臋puj膮 tak偶e wapienie. Ska艂y takie tworz膮 znaczn膮 cz臋艣膰 G贸r Kaczawskich. Niezmetamorfizowane piaskowce ordowiku znane s膮 z G贸r Bardzkich. R贸偶ne niezmetamorfizowane morskie utwory (zlepie艅ce, piaskowce, wapienie i przede wszystkim i艂owce i mu艂owce) wyst臋puj膮 w G贸rach 艢wi臋tokrzyskich.