Geneza "Krzyżaków" Henryka Sienkiewicza.

Pomysł napisania powieści z czasów krzyżackich narodził się w wyobraźni Henryka Sienkiewicza już w roku 1865, kiedy to pisarz, zatrudniony jako guwerner w Poświętnem, rozpoczął pracę nad szkicem historycznym "Spytko z Melsztyna".

Do młodzieńczej koncepcji powrócił po wielu latach podczas tworzenia "Quo vadis" i "Rodziny Połanieckich". W roku 1892 w prasie pojawiły się informacje, że autor "Trylogii" przystąpił do pisania nowej powieści historycznej, której akcja osadzona będzie w realiach XV wieku. W tym czasie Sienkiewicz rozpoczął zbieranie materiałów do dzieła, które miało być napisane "na własną korzyść i na własny jubileusz", co wielokrotnie podkreślał.

Dopiero później wyjawił, jak trudnego podjął się zadania: "Jako temat do powieści historycznej był to ze wszystkich opracowanych przeze mnie najtrudniejszy pod każdym względem. Pisząc o czasach Nerona rozporządza się tak bogatym materiałem historycznym, że nie wiadomo, co pierwej wziąć do ręki, choć jest to epoka prawie o dwa tysiące lat od nas odległa; tymczasem do wieku XV u nas brak zupełnie źródeł podobnych; choć o piętnaście wieków bliższa nas, wiemy o niej niezmiernie mało, tak, że prawie wszystko trzeba odgadywać intuicyjnie. Jak myślał i czuł Rzymianin w pierwszym wieku naszej ery, wiemy doskonale; a jak myślał i czuł Polak i Litwin za Witolda, w tej kwestii nasuwają się tysiące wątpliwości".

Sienkiewicz, pracując nad Krzyżakami, oparł się na Kronikach Janka z Czarnkowa, Historii Polski Jana Długosza, dziełach Kromera, Smółki. Ważnym materiałem źródłowym stała się dla pisarza monografia Szajnochy Jagiełło i Jadwiga.

Odtworzenie świata rycerzy z przełomu XIV i XV wieku wiązało się z mozolnym zbieraniem materiałów źródłowych, ponieważ pisarz dysponował skromną dokumentacją z epoki. Oparł się przede wszystkim na Kronikach Janka z Czarnkowa i Historii Polski Jana Długosza, dziełach historyków Marcina Kromera, Smółki i Szajnochy, którego monografia Jagiełło i Jadwiga, opowiadająca o początkach i polityce nowej dynastii na tronie polskim, dostarczyła Sienkiewiczowi szczegółów faktograficznych.

Z kolei z Długosza zaczerpnął informacje o stosunkach politycznych, życiu obyczajowym, dworskim, kościelnym i rycerskim. Dzięki lekturze dzieł średniowiecznych kronikarzy uzyskał ogólny rys życia epoki zarówno politycznego, jak i codziennego. Pisarz sięgnął również do niemieckich i francuskich opracowań historycznych, studiował mapy, najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa, akta grodzkie i miejskie, które stały się dla niego źródłem staropolszczyzny, zwyczajów i obyczajów z XIV wieku. W wielu przypadkach musiał jednak opierać się na własnej intuicji.

Dzięki pieczołowitej pracy wiernie zrekonstruował czasy krzyżackie, dlatego historyczne tło powieści nie budzi zastrzeżeń nawet u współczesnych historyków. Nieco nieścisłości można zauważyć głównie w ukazaniu postaci historycznych: Jadwigi, Jagiełły i kniazia Witolda. Sienkiewiczowska kreacja postaci królowej Jadwigi, otoczonej aurą świętości i uwielbienia, oparta jest na legendzie stworzonej przez Długosza. Władysław Jagiełło nosi rysy dzikiego Litwina, który barbarzyńskie odruchy tłumi chrześcijańską pokorą i staje do wojny z Krzyżakami zmuszony przebiegiem wydarzeń. Natomiast osoba Witolda została zepchnięta w toku akcji dzieła na margines, a jego niewątpliwe zasługi w czasie bitwy pod Grunwaldem pomniejszone.

Pracę na Krzyżakami Sienkiewicz rozpoczął w lipcu 1896 roku w Zakopanem i kontynuował ją przez prawie cztery lata w Warszawie, Kaltenleutgeben, Ragaz, Nicei, Ploumanach, Parc St. Maur pod Paryżem, gdzie 10 marca 1900 roku ukończył dzieło.

Powieść ukazywała się w odcinkach w "Tygodniku Ilustrowanym" od 2 lutego 1897 roku do 20 lipca 1900. Po miesiącu od rozpoczęcia pisania Krzyżaków pisarz w liście do Janczewskiej wspomniał o trudnościach w tworzeniu utworu: "Mam też zamiar przesiedzieć zimę w Warszawie nad Krzyżakami, których już rozmaite pisma zapowiadają. Nic jeszcze nie wiem, jak to będzie i jak to pójdzie. Próby mi nie idą łatwo i, jak zwykle w początkach, wątpię o sobie i przyszłym dziele. Gdyby nie długie doświadczenie, że jednak w końcu dawałem sobie zawsze jakoś radę, byłyby to chwile istotnie ogromnie przykre".

Proces twórczy nad dziełem spowalniały również liczne problemy osobiste, z którymi borykał się w tym czasie autor: skandal wokół jego drugiego małżeństwa, kłopoty z dziećmi, pogarszający się stan zdrowia oraz wędrowny tryb życia. W licznych listach do przyjaciół pisarz chętnie dzielił się wiadomościami o Krzyżakach i z łatwością można odtworzyć miejsce i czas powstania poszczególnych rozdziałów. Niewiele natomiast wspominał o przyczynach, które zadecydowały, że przystąpił do pracy nad utworem. Można tu wyróżnić dwa czynniki natury osobistej i politycznej. Powieść miała być napisana na jubileusz pracy pisarskiej Sienkiewicza. Temat wynikał z zainteresowań pisarza czasami Krzyżaków oraz stał się analogią do ówczesnej sytuacji Polaków pod zaborem pruskim.

Sienkiewicz od wielu lat pasjonował się tematyką krzyżacką. Wielokrotnie poruszał temat średniowiecza w publikowanych opiniach na temat obrazów Jana Matejki "Bitwa pod Grunwaldem" i "Hołd pruski" oraz w recenzji powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego "Krzyżacy". Swoim dziełem zamierzał również ukoronować dwudziestopięciolecie pracy pisarskiej i ostatecznie utrwalić swoją pozycję jako najwybitniejszego twórcy powieści historycznej.

Głównym bodźcem do napisania Krzyżaków była pogarszająca się sytuacja Polaków w zaborze pruskim i wzrost potęgi cesarstwa niemieckiego, które w opinii Sienkiewicza zagrażało przyszłości Europy i jej kultury. W polityce Bismarcka, skierowanej przeciwko ludności polskiej, dostrzegał zagrożenie własnego narodu zjawiskiem "Drang nach Osten". Jako znawca dziejów Polski z niepokojem obserwował proces historyczny trwający od wieków, a za jego niepokojący przejaw uważał działalność Zakonu krzyżackiego i wzrost jego potęgi, powstrzymanej bitwą pod Grunwaldem.

W Krzyżakach pisarz bardzo precyzyjnie przedstawił wewnętrzną sytuację w Zakonie, wskazując na analogię do ówczesnej polityki Niemiec. Pod koniec XIX wieku Prusy pod rządami ?żelaznego kanclerza? prowadziły na terenie zaboru, a zwłaszcza na terenach Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Śląska, politykę określaną mianem Kulturkampf, zmierzającą do całkowitego wynarodowienia społeczności polskiej. Ograniczanie praw obywateli polskich, wzmagające się represje, germanizacja szkolnictwa, rugi pruskie, wykup ziem oraz działalność Hakaty wzbudzały liczne protesty Polaków. Sienkiewicz wielokrotnie zabierał głos w sprawie polskiej w artykułach na łamach "Gazety Polskiej" w latach 1879-1880.

Najdobitniej swoje stanowisko wobec polityki Bismarcka wyraził w roku 1895, w odpowiedzi dla berlińskiego tygodnika "Gegenwart", który zwrócił się do dwudziestu najpopularniejszych pisarzy i artystów w Europie (w tym również do Sienkiewicza) z pytaniem: "Co myśli Pan o Bismarcku". Pisarz w obszernym liście, opublikowanym w prasie polskiej i niemieckiej, skorzystał ze sposobności do wypowiedzenia paru słów prawdy i do pozbycia się trochę żółci zebranej od całych lat. Również jego utwory, napisane w tamtym okresie: "Czy ci najmilszy", "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela"," Bartek Zwycięzca", "Kozieł i wilk", "Kwiaty i korzenie", nacechowane były wyraźną antypruską wymową. Przyświecała ona Sienkiewiczowi również w procesie twórczym nad powieścią grunwaldzką. Jak sam określił, jego dzieło powstało z odczucia chwały narodowej w przeciwstawieniu do dzisiejszej niedoli.

Powieścią Krzyżacy Henryk Sienkiewicz zamknął najwybitniejszy okres swej pracy pisarskiej. Dziełem uświetnił również, zgodnie z zamiarem, własny jubileusz obchodzony w 1900 roku jako święto narodowe we wszystkich większych miastach Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Galicji.