HISTORIA PISMA
Rozwój pisma jest bliski i niemal równoległy do rozwoju nauki i postępu społecznego. Świadczą o tym wczesne dokumenty przeszłości w postaci wykopalisk i zabytków archeologicznych.
Człowiek zawsze dążył do porozumiewania się z innym człowiekiem. Dążył do przekazywania swoich myśli innym ludziom za pomocą sygnałów dźwiękowych lub świetlnych, gestów oraz przez symboliczne rysunki, wyrażane początkowo w dość prymitywny sposób. Dążność ta wynikała z konieczności społecznego, zbiorowego zorganizowania pracy.
Stan kultury pierwotnego człowieka dokumentował się w wydrapywanych lub malowanych na kamieniach, ścianach jaskini lub przedmiotach użytku codziennego. Nieforemne lub nieudolne rysunki lub malowidła oznaczały pewna myśl, którą autor od siebie, czy w imieniu pewnej grupy ludzi, chciał przekazać innym.
Znaki przekazywania myśli rozwijały się i kształtowały powoli. Rozwój ich zależny był w dużym stopniu od udoskonalenia narzędzi, jakimi były one wykonane i od materiału, na jakim były utrwalane.
PISMO OBRAZKOWE = HIEROGLIFY
Hieroglify (z gr. ?????????? - hieroglyphika, dosł. "święte znaki") - najwcześniejszy rodzaj pisma starożytnego Egiptu, obok pisma hieratycznego i demotycznego. Nazwa wywodzi się (podobnie jak nazwa władcy - faraona) z greki i oznacza święte znaki. Hieroglify używane były od IV tysiąclecia p.n.e. do III wieku n.e.
W piśmie hieroglificznym występują 3 rodzaje znaków:
- znaki fonetyczne
- znaki ideograficzne
- determinatywy
Określenie "hieroglify" stosowane jest także w stosunku do innych rodzajów pisma piktograficznego, używanego przez m.in. Azteków, Majów.
Hieroglify były zapisywane albo w kolumnach od góry do dołu albo w rzędach od prawej do lewej bądź też odwrotnie. Każdy znak posiada swoje lustrzane odbicie używane do zapisu w odwrotną stronę. Przy czytaniu musimy "spotykać" się z przedstawionymi hieroglifami, tj. czytać od strony, w którą "patrzą" przedstawione w piśmie hieroglificznym zwierzęta, ludzie itp.
Pismo hieroglificzne egipskie
Hieroglify ze świątyni w Kom Ombo
PISMO KLINOWE
Pierwsze ślady pisma odnajdujemy na terenach między Tygrysem a Eufratem, w starożytnej Mezopotamii. Obszar rozciągający się od Zatoki Perskiej do Bagdadu zamieszkiwali od IV do I tysiąclecia p.n.e. Sumerowie i Akadowie. Pierwsze gliniane tabliczki, przedstawiające rachunki rolnicze, znaleziono w Sumerze w miejscu, gdzie stała wielka świątynia miasta Urk. Pismo to było pierwotnie pomocą mnemotechniczną. Składało się ono z piktogramów odnoszących się do dźwiękowej postaci słowa. Połączenie kilku piktogramów stwarzało możliwość wyrażania bardziej złożonych myśli. Około roku 2900 p.n.e. zanikły oryginalne piktogramy i pojawiło się pismo klinowe, w którym oznaczano już nie całe wyrazy, ale sylaby. Sumerowie pisali ścięta trzciną na glinianych tabliczkach, a do potwierdzenia autentyczności dokumentów używali pieczęci cylindrycznych. Ten typ pisma przed wieloma wiekami został zastąpiony pismem arabskim.
Gliniana tabliczka z pismem klinowym
Sumeryjska tabliczka gliniana
Srebrna płyta z pismem klinowym
PISMO CHIŃSKIE
Według legendy chińskie pismo stworzył w XXVI wieku p.n.e. cesarz Huang- ti. Swój początek miało ono w obrazkach. Znaki, których liczba przekraczała dziesiątki tysięcy, były symbolem jednosylabowego słowa. Pisano je pionowo w słupkach, najczęściej na bambusowych deszczułkach, kościach zwierzęcych lub żółwim pancerzu. W najdawniejszych czasach pisano również na wąskich bambusowych deseczkach zwanych - czu- sza - ( księgi bambusowe), ryto znaki w brązie i w kamieniu tworząc wiersze pionowe czytane od strony prawej ku lewej. Ten stan zachował się od czasów dzisiejszych.
Używane z początkiem naszej ery pismo chińskie nazywa się - kaihingszu - - pisane jest na papierze pędzlem maczanym w szybko schnącym czarnym tuszu, wyrabianym z sadzy zebranej po spaleniu drewna oliwki. Ze względu na charakter pismo to można nazwać pędzlowym. Nie różni się ono wcale od pisma drukowanego zwanego - kaliszu?.
Dużą zmianę wprowadził w I w. p.n.e. Cai Lun poprzez wynalezienie papieru. Znaczącym wynalazkiem był również druk z drewnianych matryc, używany od roku 868. drukowano na papierze i jedwabiu. Piktogram, pierwotny i kluczowy element wszystkich pism, przetrwał na terytorium Chin do dziś. Chińskie pismo do dzisiejszych czasów uległo jedynie nielicznym zmianom.
Napis "H?nz?", czyli "znaki Hanów", pisany w tradycyjny sposób, tj. z góry na dół, w kolumnach od prawej do lewej. Po lewej w formie uproszczonej, po prawej - w tradycyjnej
Chińskie przysłowie: "lód o grubości trzech stóp nie bierze się z jednego mroźnego dnia"
Według kluczy można wybierać również znaki podczas pisania na komputerze, tutaj: w systemie operacyjnym Mac OS X.
Rękopis z Altany Orchidei - kopia
PISMO SZNURKOWE
Indiański lud Kiczua, do którego należeli także Inkowie, zamieszkujący góry Andy w południowej Ameryce, używali charakterystycznego pisma węzełkowego (sznurkowego), zwanego - kipu?. Było ono pismem wyrazowym. Kipu, był to sznur grubszy, do którego przywiązywany był szereg innych sznurków cieńszych, cieńszych różnej długości, barwie i grubości, a każdy z nich miał szereg zawiązanych węzłów. Kolor sznurka, jego długość i kolejność umieszczenia, a prawdopodobnie także sposób wiązania węzła, miały umowne znaczenie: węzeł umieszczony bliżej sznura grubego oznaczał sprawę ważniejszą; kolor czarny oznaczał śmierć, biały- srebro lub pokój, kolor czerwony- wojnę, żółty- złoto, zielony- chleb. Węzły umieszczone na sznurkach nie barwionych oznaczały liczby; dziesiątki oznaczano węzłem pojedynczym, setki dwoma węzłami, a tysiące trzema.
Zapomniane pismo ?kipu?, chociaż znane było jeszcze pasterzom Peru w czasie odkrycia Ameryki, nie zostało dokładnie odczytane. Wnioskować można, że używane było do celów statycznych i administracyjnych.
Pismo węzłowe ?kipu?
PISMO PACIORKOWE
Podobnym pismem do ?kipu - było pismo paciorkowe, występujące w postaci różnokolorowych muszli morskich, nawleczonych na sznury. Pismo paciorkowe było używane przez niektóre plemiona indiańskie w Ameryce.
Pismo paciorkowe
PISMO FENICKIE
Fenicjanie byli semickim narodem żeglarzy i kupców. Zamieszkiwali libańskie wybrzeże, a podczas wypraw po Morzu Śródziemnym poznali pismo egipskie i klinowe. Swoje pismo stworzyli około roku 1300 p.n.e. Zawierało ono 22 znaki fonetyczne, które czytano i pisano od prawej strony do lewej. Przerwy między słowami oznaczano kreską.
Fenicjanie mieli swój alfabet. Był on prostszy w użyciu od hieroglifów egipskich i od pisma klinowego, dlatego rozpowszechniając się w pierwszym tysiącleciu p. n.e. Stał się podstawa wszystkich innych alfabetów. W ten sposób od pisania słów przeszło się do pisania liter i powstał pierwszy alfabet. Stał się on bezpośrednim lub pośrednim prawzorem wszystkich alfabetów świata, a głównie alfabetów: hebrajskiego, syryjskiego, arabskiego i etiopskiego.
TABELA PRZEDSTAWIA EWOLUCJE PISMA FENICKIEGO W PISMO NEOPUNICKIE
Znaki alfabetu fenickiego
Litera Wymowa Znaczenie Transliteracja Litera odpowiadająca w alfabetach:
Hebrajskim Arabskim Greckim Łacińskim Cyrylicy
??leph
wół - - - ? - Aa ??
b?th
dom b - - ? - Bb ??, ??
g?mel
wielbłąd g - - ? - Cc, Gg ??
d?leth
drzwi d - ? - - ? - Dd ??
h?
okno h - - ? - Ee ??, ??
w?w
hak w - - ? - Ff, Uu, Vv, Ww, Yy ??
zayin
broń z - - ? - Zz ??
??th
płot - - ? - - ? - Hh ??, ??
??th
koło - - ? - - ? - brak brak
y?dh
ramię/ręka y - ? - - ? - Ii, Jj ??, ??, ??
kaph
dłoń k - - ? - Kk ??
l?medh
oścień/kostur pasterski l - - ? - Ll ??
m?m
woda m - - ? - Mm ??
nun
ryba (symbol prawdop. od hieroglifu oznaczającego węża/węgorza) n - - ? - Nn ??
s?mekh
słup/pal/ryba - s - brak ??, ? - Xx ??
?ayin
oko - - ? - - ? - Oo ??
p?
usta p - - ? - Pp ??
??d?
roślina/papirus/haczyk do łowienia ryb - - - ? - - ?, ?) brak ??, ??
q?ph
małpa q - - ?, ?) Qq brak
r?
głowa r - - ? - Rr ??
in
ząb - ? - - ?, ? - Ss ??, ??
t?w
znak t - ? - - ? - Tt ??
Tabela ze znakami pisma fenickiego i greckiego. Obok znaków podano ich walor dźwiękowy, w pierwszej kolumnie z prawej - nazwy liter greckich.
PISMO ARAMEJSKIE
Pięć wieków później w miastach dzisiejszej Syrii pojawił się alfabet aramejski, bliższy temu, którego używali Fenicjanie. Ma on wyjątkowe znaczenie dla naszej historii- spisane są nim niektóre księgi Starego Testamentu.
PISMO RUNICZNE
Nazwa tego pisma pochodzi od gockiego słowa "runa", czyli tajemnica. Używana jest też inna nazwa - "futhark", która wzięła się od sześciu pierwszych liter alfabetu. Znaki runiczne są najstarszym typem pisma ludów barbarzyńskich zamieszkujących północną Europę. Było to proste pismo alfabetyczne, nadające się do wielu celów: pamiątkowych, prawnych i praktycznych.
Wśród dawnych ludów północnej Europy rozpowszechnione było przekonanie, iż runy są znakami objawionymi ludziom przez Boga, stąd też przypisywano im znaczenie tajemne, wykorzystywano do wróżenia oraz sporządzania talizmanów chroniących przed złem i wzmacniających organizm człowieka. Najdawniejsze inskrypcje runiczne pochodzą z II i III wieku n.e.. Nie wiemy, kiedy i gdzie wynaleziono runy.
Występują trzy rodzaje pisma runicznego:
1. Runy starogermańskie - 24 znaki.
Najstarszy rodzaj pisma runicznego, który występowała głównie w północnej Europie, między III a IX w. n.e.
2. Runy anglosaskie - 31 znaków.
Wędrujące licznie ludy germańskie prawdopodobnie pochodzące z Fryzji, które przybyły w V w. n.e. na tereny Anglii przyniosły wraz ze sobą runy. Mają one dużo cech wspólnych z fryzyjskimi runami. Wzbogacono 24 literowy futhark do 28 i więcej na potrzeby lingwistyczne.
3. Młodszy futhark (lub też nordycki czy skandynawski)16 znaków.
Tutaj jest odwrotna sytuacja, futhark został zredukowany z 24 do 16 znaków. Występował głównie na terenie Skandynawii. Większość znanych napisów runicznych pochodzi z terenów Szwecji. Z powodu ich przewagi runy uważa się powszechnie za nordyckie.
Najbardziej znana i dostępna kolekcja znajduje się w Muzeum Brytyjskim, można je także podziwiać w Narodowym Muzeum Starożytności Szkocji, oraz mniejszych muzeach lokalnych. Niektóre zabytki runiczne pozostawiono na ich rodzimych miejscach, można je także spotkać zwiedzając Skandynawię i północne części Europy.
Znak Litera Nazwa Znaczenie Drzewo Kolor Ziele Klejnot
F Feoh bydło bez czarny jasnoczerwony pokrzywa agat mszysty
U Ur bawół brzoza ciemnozielony mech torfowiec granat
TH Thorn cierń cierń jaskrawo-czerwony rojnik szafir
A Ansur usta jesion ciemnoniebieski muchomor szmaragd
R Rad koło od wozu dąb jaskrawo-czerwony bylica chryzopraz
K Ken latarnia sosna jasnoczerwony pierwiosnek krwawnik
G Geofu dar jesion/wiąz głęboki niebieski bratek opal
W Wynn szczęście jasion żółty len diament
H Hagall grad jesion/cis jasnoniebieski konwalia onyks
N Nied potrzeba buk czarny rdest wężownik lapis lazuli
I Is lód olcha czarny lulek czarny kocie oko
J Jara żniwa dąb jasnoniebieski rozmaryn kornalina
Y Eoh cis cis ciemnoniebieski mandragora topaz
P Peorth kubek do kości olcha czarny tojad akwamaryn
Z Elhaz łoś cis złoty andżelika ametyst
S Sigel słońce jałowiec biały/srebrny jemioła rubin
T Tyr Tyr(bóg) dąb jaskrawo-czerwony szałwia koral
B Beorc brzoza brzoza ciemnozielony Alchemilla xanthochra kamień księżycowy
E Ehwaz koń dąb/jesion biały krostawiec szpat islandzki
M Mann człowiek ostrokrzew głęboki czerwony marzanna granat
L Lagu woda, morze wierzba głęboki zielony por perła
NG Ing Ing (bóg) jabłoń żółty chmielnik bursztyn
D Daeg dzień(światło) światło świerk jasnoniebieski szałwia sclatrea
O Othel własność głóg głęboki żółty koniczyna rubin
PISMO HEBRAJSKIE
Najstarsze pisane ślady tego jezyka sięgają roku 700 p.n.e. W piśmie hebrajskim oznaczone są jedynie spółgłoski. Pismo to czyta się tak jak aramejskie, od prawej do lewej strony. Ze względu na swój kształt nazywane jest kwadratowym. Mimo upływu wieków zmieniło się ono tylko w niewielkim stopniu. Dziś hebrajski jest urzędowym językiem Izraela.
Kierunek pisma: od prawej do lewej.
Litery alfabetu hebrajskiego (nazwa litery (wartość litery w Kabale) - wymowa):
PISMO ARABSKIE
Pismo arabskie, tak jak hebrajskie powstało z alfabetu fenickiego. Pierwsze czysto arabskie napisy pochodzą z lat 512-513 n.e. Pismo to czyta się od prawej do lewej strony. Alfabet składa się z 18 znaków, które po uzupełnieniu kropkami tworzą 28 liter. Nie ma w nim samogłosek.
Litery alfabetu
pozycja w wyrazie:
samodzielnie na początku w środku na końcu nazwa transkr. dźwięk
- ?, ?, ?, - hamza - [?]
- - - ?alif - [??]
- - - - b? - b [b]
- - - - t? - t [t]
- - - - ?? - - / th [?]
- - - - ??m - / j / dż [?]
- - - - ?? - - [?]
- - - - ?? - - / - / ch [x]
- - - d?l d [d]
- - - ??l - / dh [?]
- - - r? - r [r]
- - - z?y z [z]
- - - - s?n s [s]
- - - - ?n / sz [?]
- - - - ??d - [s?]
- - - - ??d - [d?], [??]
- - - - ?? - - [t?]
- - - - ?? - - [??]
- - - - ?ayn - [?] / [??]
- - - - ?ayn - / gh [?]
- - - - f? - f [f]
- - - - q?f q / k [q]
- - - - k?f k [k]
- - - - l?m l [l]
- - - - m?m m [m]
- - - - n?n n [n]
- - - - h??
h [h]
- - - w?w w [w], [u?]
- - - - y??
y / j [j], [i?]
Dodatkowe znaki
znak przykład nazwa znaczenie
- ? - fatha krótkie a
- ? - kasra krótkie i
- ? - damma krótkie u
- ?? - fatha alif długie ?
- ?? - kasra y - długie ?
- ?? - damma w?w długie ?
- ???? - sukun brak samogłoski
- ?????? - szadda podwojenie danej spółgłoski
- ? - nunacja końcówka -un (podwojona damma)
- / ? - końcówka -un, I przypadek imienia w stanie nieokreślonym
- ? - końcówka -in, II przypadek (podwójna kasra)
- ? - końcówka -an, III przypadek (podwójna fatha)
? - ? - końcówka -an, III przypadek (podwójna fatha), najczęściej z dodatkową literą alif
ŁACINKA
Pismo greckie również ma fenicki rodowód. Powstało w VIII w. p.n.e. i miało kilka odmian. Istniały dwa ośrodki kulturowe: wschodniogrecki, który miał wpływ na alfabet joński i attycki, oraz zachodniogrecki, gdzie powstała dorycka odmiana alfabetu. Klasyczny alfabet grecki rozwinął się z typu jońskiego w 403 r. p. n. e. Grecy przejęli z alfabetu aramejskiego pewne znaki, których nie było w alfabecie greckim. Tak powstały samogłoski: A- alfa, E- epsilon, O- mikron, Y- epsilon. I - jota - było nową literą. Z VII w. p.n.e. zachowały się teksty pisane tzw. bustrofedonem: kolejne wersy pisano na przemian od prawej do lewej strony. Od V w.p.n.e. pisano już tylko od lewej do prawej.
Klasyczny alfabet grecki zapożyczyli Etruskowie. Nastepnie rozwijał się on w Cesarstwie Rzymskim. W ten sposób powstało pismo łacińskie, początkowo składające się z 21 znaków, które pisało się i czytało od lewej do prawej strony. Pisane teksty zachowały się na papirusach, pergaminach, a także wyryte na kamiennych ścianach domów w Pompejach. Pompejach III w.p.n.e. zaczęła kształtować się kapitała- pismo, w którym nie rozróżniano wielkich wielkich małych liter. Uchodziło ono za niezwykle eleganckie. Kapitała występowała w dwóch odmianach: kapitała kwadratowa i kapitała chłopska o smukłym kształcie, znana od I w.n.e. Starożytni Rzymianie wykorzystywali wielkie litery również do oznaczenia liczb: C-100, L- 50, D- 500 M- 1000, X- 10. Kształt rzymskiej kapitały nie zmienił się do dzisiaj, zostały dodane jedynie pewne litery. Próba szybkiego pisania doprowadziła do powstania kursywy, która charakteryzowała się nachyleniem liter. Wprowadzenie okrągłego, uproszczonego pisma, nazwanego łacińską uncjałą, umożliwiało łatwiejsze czytanie i bardziej płynne pisanie. Wędrówki narodów i rozpad cesarstwa mają swoje odzwierciedlenie w indywidualnych stylach pisma poszczególnych nacji. Piśmiennictwo łacińskie nie znikło wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego w 476 r. n.e. dzięki kościołowi katolickiemu, który z łaciny uczynił język liturgiczny. Po rozpadzie imperium Rzymian kulturę grecko- rzymską przyjęło Bizancjum. Kiedy Karol Wielki spróbował pod koniec VIII w. ponownie zjednoczyć państwo rzymskie, trzeba było zmienić pismo. Powstał wówczas mały alfabet łaciński- minuskuła karolińska.
Grecki napis około roku 600 p.n.e.
Fragment alfabetu łacińskiego
PISMO NA TERENACH POLSKI
Słowianie nie stworzyli własnego systemu znaków literowych. Słowianie zachodni, w tym Polacy, pozostali w sferze wpływów kultury rzymskiej. Przejęli system charakterystyczny dla łaciny. Jednakże alfabet łaciński nie był wystarczający dla systemu fonetycznego języka polskiego. Brakowało w nim m.in.: ą, ę, ż, ś, ć, dź, ł. Wszystkie wysiłki polskich grafów skupiały się, zatem na dostosowaniu alfabetu łacińskiego do naszego języka narodowego.
Biblia szaroszpatacka, XV wiek
Tekstura mieszana, Czechy 1392
POCZĄTKI NOWOCZESNEJ KALIGRAFII
Pismo jako sposób komunikacji używane jest od 6 tys. lat. To, że może być ono również sposobem wyrażania samego siebie, odkrył Edward Johnston. Mężczyzna ten, nazywany ojcem nowoczesnej kaligrafii, jeszcze jako student medycyny na uniwersytecie w Edynburgu szczegółowo badał w Muzeum Brytyjskim w Londynie stare rękopisy. Ustalał, w jaki sposób i jakimi narzędziami były pisane. Na podstawie badań opisał pojedyncze style i stworzył alfabet zwany foundational. W XX wieku miało to duży wpływ na typografię i kaligrafię, zwłaszcza w Anglii i Niemczech.
Wzór pisma kaligraficznego
ZABYTKI PIŚMIENNICTWA
- POLSKIE
1. NAJDAWNIEJSZE NAZWY POLSKIE W TEKSTACH
a) GEOGRAF BAWARSKI
Geograficzno - historyczny opis anonimowego autora sporządzony w Bawarii w IX wieku. Rejestruje plemienne terytoria środkowej Europy. Wśród licznych nazw wymienia również odnoszące się do plemion państwa polskiego: Wiślanie, Goplanie, Lędziny, Ślężanie, Opolanie, Dziadoszanie.
b) DAGOME IUDEX
Najdawniejszy polski dokument, w którym Mieszko I oddawał swe państwo pod opiekę papieża. Sporządzony około 990 roku. Znajdują się tam nazwy polskie, takie jak: Kraków, Odra, Prusowie, Gniezno, szczecin.
c) KRONIKA THIETMARA
Autorem jest biskup merseburski. Zawiera opis walk polsko - niemieckich w latach 1000, 1010, 1015. Zawiera zniekształcone nazwy Dziadoszycy, Ślężanie, Krosno, Niemcza, Bóbr, wymienia imię Bolesława Chrobrego.
d) BULLA GNIEŹNIEŃSKA
Zwana złotą bullą języka polskiego, gdyż zawiera 410 polskich wyrazów. Powstała w 1136 roku w kancelarii Innocentego II. Zawiera rejestr dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez papieża. Występują w niej nazwy miejscowe:
~ topograficzne, utworzone od ukształtowania terenu lub charakterystycznych cech obszaru Łęczyca (od łąk), Dębnica (od debów).
~ dzierżawcze, utworzone od nazw osobowych (imion i przezwisk) - Myślęcino (od Myślimira)
~ patroniczne, nazwy oznaczające potomków założycieli osady - Janowice (od potomków Jana).
~ nazwy osad służebnych, utworzonych od określonych zawodów - Koniarze (od hodowców koni).
~ zawiera nazwy osobowe:
Imiona: Bogumił, Budzisław.
Skróty i zdrobnienia: Miłosz.
Imiona przezwiskowe: Gęba, Główka.
Imiona obcojęzyczne: Piotr, Szymon.
e) KSIĘGA HENRYKOWSKA
Księga zawierająca dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie. Wśród zapisów z 1270 roku kronikarz zanotował pierwsze zdanie po polsku: ?Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj - (daj, niech ja pomielę, a ty odpocznij) - wypowiedź chłopa do żony mielącej na żarnach.
2. CAŁE TEKSTY
a) BOGURODZICA
Najstarsza polska pieśń religijna, będąca również polska pieśnią rycerską (śpiewana przed bitwa pod Grunwaldem). Najstarsze, dwie pierwsze zwrotki spisano na początku XVw., ale kopia opiera się na pewno na przekazach wcześniejszych, XII - wiecznych.
b) KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE
Autor jest nieznany. Tematyka biblijna. Zostały odnalezione przez A. Brucknera w Petersburgu w XIXw., wszyte w oprawę innego rękopisu. Nazwano je świętokrzyskimi, gdyż księga, w której się przechowywały pochodzi z biblioteki w Górach Świętokrzyskich. Przedstawiają małopolską odmianę polszczyzny, pisane językiem oficjalnym.
c) KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE
Pochodzą z XVw. Występuje wielkopolska odmiana polszczyzny. Styl mówiony, potoczny, przeznaczone dla pospólstwa.
d) PSAŁTERZ FLORIAŃSKI
Psałterz królowej Jadwigi, zbiór psalmów z XIV wieku.
e) PSAŁTERZ PUŁAWSKI
XV wiek - zbiór psalmów.
f) BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII (SZAROSZPATACKA)
pochodzi z1455 roku, rękopis przeznaczony dla żony Władysława Jagiełły. Najobszerniejszy zabytek języka polskiego.
g) O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE
Zwany inaczej ?Wierszem o chlebowym stole?. Zapis utworu pochodzi pochodzi z początków XVw. Dopiero niedawno ustalono autora tekstu - szlachcic z Gosławic o imieniu Przemysław. Najstarszy z polskich wierszy obyczajowo - dydaktycznych.
h) SATYRA NA LENIWYCH CHŁOPÓW
Utwór pochodzi z XVw. Anonimowy autor - prawdopodobnie szlachcic - narzeka na opieszałe wypełnianie obowiązków pańszczyźnianych . Wiersz obala sielankowy obraz wsi.
i) ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ
Najobszerniejszy świecki utwór średniowieczny z polowy XV wieku (498 wersów). Opowiada historie uczonego męża, Mistrza Polikarpa, który prosi Boga, aby pokazalmu jak wygląda śmierć.
j)LEGENDA O ŚW. ALEKSYM
Autor nieznany, tekst pochodzi z drugiej połowy XV w., jest przeróbka tekstu łacińskiego.
Św. Aleksy od IXw. Otoczony był kultem i uznany za godny naśladowania przykład świętego.
k)LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI (ŻALE MATKI BOSKIEJ POD KRZYŻEM, POSŁUCHAJCIE, BRACIA MILA)
Tekst odnaleziony w zaginionym obecnie rękopisie z lat siedemdziesiątych XVw., pochodzącym z biblioteki klasztoru na Świętym Krzyżu. Stanowi prawdopodobnie część misterium Męki Pańskiej.
3. PPISMA ŁACIŃSKIE
a) INSKRYPCJA STELA ROMULUSA
Zabytek ten związany jest z Romulusem, który według legendy, wykarmiony przez wilczycę, miał ok. 754 r. p. Chrystusem. wraz z Remiusem założyć Rzym.
Stela z historycznym tekstem miała znajdować się w miejscu gdzie pochowano legendarnego założyciela Rzymu. Był to częściowo dziś ocalały słup, który niegdyś stał na Forum Romanum, z tekstem w archaicznym języku łacińskim. Napis informuje o obowiązku poszanowania należnego temu miejscu.
b) ZŁOTA SZPILKA Z PRAENESTE
Brosza z napisem Manios med fhefhaked Numasioi
(Zrobił mnie Manius dla Numeriusa)
4. PISMO GRECKIE
a) WAZA DIPILOŃSKA
Została ona znaleziona w 1880 r. na starożytnym cmentarzu w Atenach, leżącym obok Bramy Dipylońskiej. Było to naczynie czarnopokostowe zawierające wyryty heksametrem na czarnym tle napis: Kto dziś ze wszystkich tancerzy najwdzięczniej zatańczy, ten otrzyma to. Waza ta była więc nagrodą dla zwycięzcy w konkursie tanecznym.
Słynna waza posiada bogatą literaturę naukową, uczeni twierdzą, że pochodzi ona z lat 730-720 p.n.e.
b) CZARKA NESTORA
Czarka Nestora pochodząca z Rodos z napisem wykonanym w l. 740-725 p.n.e.
c) INSKRYPCJE NA SKALE W ABU SIMBEL
Inskrypcja na skale w Abu Simbel (Egipt) z l. 594-588 p.n.e.
d) GRECKI OSTRAKON
PISMO GRECKIE
Prawo Dwunastu Tablic (łac. lex duodecim tabularum), pierwsza kodyfikacja prawa rzymskiego dokonana w latach 451-449 p.n.e. Formalnie obowiązywało aż do kodyfikacji justyniańskiej w VI w. n.e.
Do kodyfikacji doszło na fali walk plebejuszy z patrycjuszami o wpływ na rządy państwem. Jednym z postulatów plebejuszy było spisanie prawa zwyczajowego. Jego znajomość i interpretacja zarezerwowane były dla pontyfików wywodzących się z patrycjuszy, co umacniało ich władzę.
Według tradycji rzymskiej w 451 r. p.n.e. zawieszono obowiązywanie prawa i wyznaczono dziesięciu patrycjuszy (Decemviri legibus scribundis - stąd zwanych decemwirami), mających spisać obowiązujące prawa. Wg znanych nam rekonstrukcji, ustawa XII tablic miała następujący porządek:
t. 1,2,3 - prawo procesowe (np.: Si in ius vocat est ito = jeśli zostaleś wezwany na sąd, to się staw)
t. 4 i cz.5 - organizacja wewnętrzna rodziny rzymskiej (np.: ojciec nie może sprzedać syna więcej niż 3 razy)
cz. t. 5 - spadkobranie (np.: zasady dziedziczenia testamentowego)
t. 6 stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi (np.: obowiązek wykonywania oświadczeń złożonych uroczyście podczas aktu mancypacji)
t. 7 - prawa sąsiedzkie (np.: zakaz zmiany biegu wody deszczowej na niekorzysc sasiada)
t. 8 - przestępstwa naruszające prawa obywatela rzymskiego (np.: kara 25 asów za obrazę wolnego obywatela)
t. 9 i 10 - prawa sakralne i publiczne (np.: zakaz pochówku i spalania zwłok na terenie Rzymu)
t. 11 i 12 - rózne przepisy
Oryginalne tablice dość szybko zaginęły, a do dzisiejszych czasów nie przetrwała również pierwotna treść prawa - znamy je jedynie z rekonstrukcji na podstawie rzymskiej literatury
SŁOWNIK POJĘĆ
ALFABET- (nazwa pochodzi od pierwszych liter alfabetu greckiego: alfa i beta) - najpopularniejszy system zapisywania mowy; ułożony w tradycyjnym porządku zestaw znaków literowych wyrażających głoski danego języka. Alfabet polski powstał z łacińskiego na przełomie XIII i XIV wieku, ale ustalił się ostatecznie dopiero w XVI w. wraz ze stabilizacją ortografii polskiej.
A b c
d e
f
ANTYKWA- , pismo humanistyczne - bardzo szerokie pojęcie oznaczające kroje pisma opartego o alfabet łaciński, które w dzisiejszych czasach są dominującym typem krojów wśród pism drukarskich. Praktycznie wszystkie współczesne książki, czasopisma, oraz inne typowe zastosowania pisma drukowanego w językach narodowych zapisywanych alfabetami wywodzącymi się z łaciny (zachodniosłowiańskie, romańskie, anglosaskie, nordyckie, ugrofińskie itp.) są drukowane jakąś odmianą antykwy. Kroje nieantykwowe w pismach łacińskich używane są obecnie tylko w szczególnych sytuacjach, jako pismo ozdobne.
AUTOGRAF- słowo pochodzące z greki, gdzie autos znaczy ?sam?, a grafo- ?piszę?, oznacza własnoręczne pismo lub podpis określonej osoby. W księgoznawstwie terminem autograf określa się rękopis ( dokument lub utwór piśmienniczy- literacki, publicystyczny, pracę naukową itp.) wyszły spod ręki samego autora. Kolekcjonowanie autografów w tym drugim słowa znaczeniu, tj. podpisów weszło w modę przeszło 200 lat temu i do dziś jest popularnym hobby wielu zbieraczy.
Autograf Adama Mickiewicza: Pan Tadeusz
CYFRY- nazwa ta obejmująca znaki służące do zapisywania liczb pochodzi z języka arabskiego, w którym słowo sifr znaczy ?zero?.
COPYRIGHT- to angielskie słowo znaczy ?prawo przedruku?. Umieszczone na odwrocie karty tytułowej książki wraz z nazwiskiem autora lub nazwą wydawnictwa oraz rokiem wydania stanowi formułkę o zakazie przedrukowywania tego dzieła bez zgody autora lub wydawnictwa.
CYROGRAF- własnoręczne zobowiązanie na piśmie. Słowo cyrograf jest obecnie archaizmem i używane bywa żartobliwie; wywodzi się od greckiego cheirografon (cheir znaczy ?ręka?, a grafo- ?piszę?).
CYRYLICA- pismo alfabetyczne służące do zapisu języków wschodniosłowiańskich, większości południowosłowiańskich i innych. Nazwa nawiązuje do apostoła Słowian - św. Cyryla, który wspólnie ze św. Metody, prowadząc misję wielkomorawską wśród Słowian zapisał i wprowadził do liturgii język słowiański. Do zapisu tego języka zostały stworzone dwa alfabety - głagolica i później cyrylica (pismo uproszczone na bazie dużego alfabetu greckiego - majuskuły oraz głagolicy, z której zostały przeniesione niektóre litery).
CZCIONKA-(staropolskie nazwy: krotło, cćonka, trzcionka) - rodzaj nośnika pojedynczych znaków pisma drukarskiego, podstawowy materiał zecerski używany w technice druku wypukłego. Dziś czcionka została wyparta przez elektroniczny nośnik pisma, czyli font, jednak samo słowo nadal funkcjonuje w języku potocznym, właśnie jako synonim fontu. Czcionka została wynaleziona na Dalekim Wschodzie w XI w. , jednak w Europie do powszechnego użytku zaczęła wchodzić dopiero od XV . Stosowania czcionek zaprzestano na początku lat 90. XX w. po upowszechnieniu się systemów DTP. Obecnie czcionki używane są tylko w artystycznych technikach druku oraz w niektórych drukach akcydensowych, np. w wykonywanych celowo tradycyjnymi metodami dyplomach lub w wydawnictwach o charakterze pamiątkowym.
DRZEWORYT- to najstarsza forma grafiki znana już w starożytności przy wyrobie stempli znalazła idealne zastosowanie w ilustracji książki od chwili wynalezienia techniki drukowania i nic nie zapowiada jej definitywnego zmierzchu w tej dziedzinie. Drzeworyty są reprodukowane techniką drukowania wypukłego: na tzw. Klocku, czyli gładkiej desce z gruszy, jabłoni, buka albo orzecha artysta tworzy rysunek, po czym nacina nożem obie krawędzie każdej kreski rysunku i dłutem usuwa spomiędzy n ich warstwę drewna. W ten sposób powstają wypukłe kontury drzeworytowego negatywu, które powleczone farbą graficzną i przyłożone do papieru dają odbitkę rysunku.
Drzeworyt Konstantego M. Sopocki ?Babcia grypa?
GŁAGOLICA-(scs. głagoł = słowo) - najstarsze pismo słowiańskie, stworzone przez misjonarza-apostoła św. Konstantego zwanego Cyrylem, który wraz z bratem Metodym zapisał w IX w. za jego pomocą język słowiański używany w okolicach Salonik; głagolica była pierwotnym alfabetem języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, który miał być językiem liturgicznym Słowian, a w swojej późniejszej fazie rozwojowej, jako język cerkiewnosłowiański na wiele wieków pozostał językiem literackim wykształconych warstw w kręgu religii prawosławnej.
Karta z piękną winietą tytułową w głagolickim druku z połowy XVI wieku
IKONOGRAFIA-dziedzina badań historii sztuki, której zadaniem jest opis i interpretacja elementów treściowych i symbolicznych w dziełach sztuki. Termin użyty w piśmiennictwie greckim jako eikonographia ma oznaczenie przedstawienia obrazowego.
W literaturze o sztuce występowała sporadycznie dopiero od 2 poł. XVII w. Ikonografia oznaczała wówczas głównie opatrzony biograficznymi wyjaśnieniami zbiór portretów wybitnych osób ze starożytności oraz współczesności. Jednocześnie, od początku XVI w., łaciński termin icones określał wyobrażenia scen z życia Jezusa i świętych. Dopiero w XIX w. wszedł w powszechne użycie termin "ikonografia", mający 3 odrębne, jednocześnie rozwijające się działy: ikonografię portretową, sakralną i przyrodniczą. W 1 poł. XIX w., w związku z żywym zainteresowaniem sztuką średniowiecza, zaczęły ukazywać się pierwsze podręczniki ikonograficzne - nauki o tematach występujących w sztuce. W pierwszym 30-leciu XX w. ikonografia stała się metodą, która łącząc analizę stylu z analizą ikonograficzną, wyjaśnia symboliczne i alegoryczne przedstawienia sztuki dawnej. Teoretyczne podstawy takiej metodzie badawczej dał E. Panofsky, który wyróżnił najgłębszą interpretację treściową dzieła sztuki - jest to tzw. interpretacja ikonologiczna, której celem jest wykrycie treści dzieła sztuki jako zjawiska historycznego odzwierciedlającego sytuację polityczną, społeczną, ideologiczną i artystystyczną. Wg Panofskiego ikonologię należy pojmować jako ikonologię interpretującą. Jest to także nauka pomocnicza historii.
INICJAŁ - (łac. initium = początek) litera wersalikowa zaczynająca rozdziały lub poszczególne części książki, wyróżniająca się wielkością, kształtem i ozdobami. Stosowanie inicjałów jest bardzo dawne i sięga książki rękopiśmiennej na papirusie i pergaminie. Na XVI wiek przypada największy rozwój artystyczny inicjału. Inicjał można podzielić na trzy rodzaje:
inicjał zwykły - litera wersalikowa większa od pisma tekstowego
inicja - ozdobny - zamknięty, litera wraz z ornamentem zamknięta dookoła linią
inicjał ozdabiany materiałem zecerskim, np. liniami, ornamentem
Inicja?ami nazywamy również pierwsze litery imienia i nazwiska, używane jako skrót.
Inicjał D na karcie Biblii iluminowanej w połowie XIV wieku na Śląsku
Inicjał rozpoczynający pierwszy rozdział książki Łozińskiego "Życie polskie w dawnych wiekach"
INKAUST - nazwa atramentu wyrabianego sposobem domowym z kwasu garbnikowego i soli metalicznych przez mnichów w klasztorach i skryptoriach w dawnych wiekach.
INSKRYPCJE - napisy dokumentalne, dedykacyjne w starożytności, zazwyczaj kute w kamieniu.
Inskrypcja na grobowcu filozofa rzymskiego Domitiusa Prontonusa
INTERLINIA - w drukarstwie odpowiedni odstęp znajdujący się między wierszami.
KALAMOS- bardzo stary przyrząd do pisania, który wszedł w użycie w III w.p.n.e., jest w prostej linii przodkiem naszego pióra zwanego stalówką. Był to kawałek grubszej trzciny przeciętej ukośnie i - co właśnie świadczy o pokrewieństwie ze stalówką- rozszczepiony na końcu. Pisano nim w Europie jeszcze w XV w., choć już zaczęła się era piór ptasich. Wśród ludów wyznających religie mahometańską, zabraniającą używania piór ptasich, kalamos był w użyciu aż do wieku XIX, to jest do wynalezienia piór metalowych.
KALIGRAFIA - sztuka starannego i estetycznego pisania, a często również zdobionego artystycznie. Do ok. 1960 była w Polsce przedmiotem nauczani początkowego, mającym na celu doskonalenie pisma odręcznego. Kaligrafia była także przedmiotem kształtującym charakter, cierpliwość, była podstawowym przedmiotem w szkołach.
Fragment Biblii łacińskiej z 1407 r. (Lb 1:24-26)
LITERNICTWO - najszersze stosowane pojęcie dotyczące posługiwania się symbolami i układami symboli, najpowszechniej utożsamiany z symbolami - znakami alfabetów i numerycznymi (alfanumerycznymi).
Dział grafiki reprezentowany zarówno w grafice użytkowej jak i grafice artystycznej. Przedmiot wykładany na Akademiach Sztuk Pięknych.
LUXOR - pismo czcionkowe, akcydensowe, którego cechą charakterystyczną są linie konturowe cienkie i grube wyznaczające formy liter. Pismo to jest zmodernizowanym pismem blokowym, stosowane zazwyczaj do krótkich napisów i wyróżnień.
MAJUSKUŁA- inne nazwy to: wersalik, wielka litera - antonim minuskuły - każda z wielkich liter alfabetu.
Litera większego formatu i innego kształtu w stosunku do małej, stawiana wg polskiej pisowni na początku nazwy własnej i wyrazu rozpoczynającego nowe zdanie.
- Terminu majuskuła używają projektanci krojów pisma oraz historycy (etym. - łac. maiuscula - nieco większa).
- Terminu wersalik używają osoby pracujące z tekstem drukowanym (etym. - łac. versus - bruzda, linia, rządek, wiersz (tekstu)); brzydkie, gwarowe i niepoprawne zniekształcenie tego terminu to wersal.
- Terminu duża (wielka) litera używa się poprawnie w języku polskim do wszystkich zastosowań (należy pamiętać, że konstrukcja z dużej (wielkiej) litery jest rusycyzmem a poprawną konstrukcją jest dużą (wielką) literą lub od dużej (wielkiej) litery).
W języku powszechnym istnieje jeszcze termin litery drukowane. Oznacza on stawianie znaków w piśmie ręcznym na wzór wielkich liter drukowanych, które de facto są w tym przypadku również majuskułami.
PALEOGRAFIA - jedna z nauk pomocniczych historii, zajmująca się badaniem rozwoju pisma w procesie historycznym. Paleografia zajmuje się także badaniem środowiska, w jakim żył i tworzył dany pisarz jak również rozpoznawaniem skrótów (brachygrafia) i "rozszyfrowywaniem" (odczytywaniem) dawnego pisma np. tekstura, bastarda, antykwa. Jest jedną z najwcześniejszych i najważniejszych dziedzin nauk "dających poznawać historię" (Lelewel). Bez znajomości tej nauki badanie źródeł pisanych jest praktycznie niemożliwe. Najważniejsze polskie podręczniki paleografii napisali Władysław Semkowicz oraz Aleksander Gieysztor.
Nazwa paleografia została użyta po raz pierwszy przez benedyktyna Bernarda de Montfaucon w 1708 roku, w dziele Palaeographia Graeca sive De ortu et progressu literarum Graecarum. Początków studiów nad starym pismem należy szukać w dziele Jeana Mabillona De re diplomatica z 1681.
Pierwszy paleograf, wracający z krótkiej wycieczki łódką
PAPIER - materiał do pisania, wynaleziony około roku 100 n.e. przez chińskiego dworzanina cesarskiego Ts'ai Luna. Sporządzony z włókien roślinnych z domieszką włókien lnianych
i bawełnianych. Tajemnica wynalazku papieru dostała się w ręce Arabów, dzięki wykwalifikowanym papiernikom chińskim, wziętym do niewoli w jednej ze zwycięskich bitew
w VIII wieku. Arabowie znacznie ulepszyli wyrób papieru i podnieśli jego trwałość. Papier dzięki swej taniości wyparł pergamin jako materiał do pisania.
PAPYRUS - materiał, na którym pisano w starożytności, wyrabiany z łodyg rośliny zwanej "cyperus papyrus" rosnącej w Egipcie w delcie Nilu.
PERGAMIN- cienka i w odpowiedni sposób spreparowana skóra owcza, kozia lub cielęca, która służyła jako materiał pisarski. Pergamin jako materiał trwały i praktyczny, gdyż można było na nim pisać dwustronnie, przyczynił się do rozwoju piśmiennictwa oraz wpłynął na technikę literniczą.
PIÓRA PTASIE - narzędzia pisarskie wykonane z piór gęsich, indyczych, łabędzich i innych, odpowiednio zaciętych i rozszczepionych na końcu. Dawały one możliwość stawiania linii zarówno cienkich, jak i grubych, dając tzw. dukt pisma. Pióra ptasie były używane od wieku VII do XIX, kiedy to zostały wyparte przez pióra metalowe.
RĘKOPIS- nazywany także z łaciny manuskryptem. Jest to każdy tekst utrwalony ręcznie, niezależnie od materiału, na którym go wykonano i od narzędzia, którym się posłużono. W tym rozumieniu rękopisami są napisy na kamieniu, czyli inskrypcje wyryte na ścianach świątyń, pałaców albo płyt nagrobnych przez mieszkańców starożytnych cywilizacji, listy, które piszemy do urzędów, krewnych i przyjaciół, zadania odrabiane w zeszycie szkolnym, a także maszynopis książki przed wydrukowaniem go. Nie sposób wymienić wszystkich rodzajów rękopisów, ponieważ jest ich bardzo dużo.
Karta 3 rękopisu zwanego Kodeksem Baltazara Bohema spisanego w 1505r. w Krakowie
RONDO - okrągłe pismo powstałe przez użycie pióra o płaskiej, prosto ściętej nasadzie pisarskiej. Jest to pismo o dobrej czytelności i łatwe do wykonania.
RUNY - (run = tajemnica) stare pismo zgłoskowe, powstałe poza obrębem kultury łacińskiej
w krajach północnych, jak w pd.- zach. Danii, zach. Niemczech. Powstanie i pochodzenie pisma runicznego nie jest do tej pory do końca wyjaśnione.
SKRYPTOR- w średniowieczu nazywano tak z łaciny człowieka zajmującego się pisaniem, a właściwie przepisywaniem wszelkich tekstów. Skryptom zatrudniony w kancelarii królewskiej pisał pod dyktando albo kopiował dokumenty państwowe, kopista pracujący w ciszy klasztornego skryptorium przepisywał księgi.
TABLICZKI GLINIANE- są to płaskie, przypominające kształtem dachówki tabliczki wyrabiane, jak ich nazwa wskazuje z gliny i używane jako materiał do pisania przez starożytne lub zamieszkujące Mezopotamię ludy. Sumerowie i Akadejczycy używali pisma klinowego i pokrywali nim tabliczki wyciskając lub ryjąc znaki kawałkiem twardej trzciny lub drewnianym patykiem. Po zapisaniu obu stron tabliczki suszyły się na słońcu albo były wypalane w piecu. Dzięki temu przetrwały w ruinach starożytnych miast przez tysiące lat. Odkopane przez archeologów są świadectwem dziejów nieistniejących już cywilizacji. Na tabliczkach glinianych pisano listy, dokumenty, rachunki a także książki.
Fragment tabliczki glinianej sprzed około 5000 lat
Louis Braille (1809 - 1852) opracował wypukły alfabet dla niewidzących jako szesnastoletnie dziecko na podstawie szyfru wojskowego. Znak graficzny, na którym opierają się symbole brajlowskie nazywamy ?sześciopunktem - lub ?znakiem tworzącym?. Składa się on z ułożonych w dwie kolumny punktów, z których każdy ma swój numer. Od góry ku dołowi w lewej kolumnie od 1 do 3 i w prawej kolumnie od 4 do 6 (czyli literę ?a - oznacza punkt ?1?, zaś literę ?b - punkty ?1 - oraz ?2?).
I. Znajomość pierwszego rzędu znaków (a-j) opartych na czterech górnych punktach (1,2,4,5) jest niezbędna do opanowania alfabetu brajla.
II. Drugi rząd (k-t) jest powtórzeniem rzędu pierwszego z dodaniem punktu ?3?.
III. Trzeci rząd (u-]) jest powtórzeniem rzędu pierwszego z dodaniem punktów ?3 - i ?6?.
IV. Czwarty rząd (ą-w) jest powtórzeniem rzędu pierwszego z dodaniem punktu ?6?.
V. Piąty rząd (znaki przestankowe) jest powtórzeniem rzędu pierwszego ?opuszczonego - o jeden punkt (zbudowany na punktach 2,3,4,5).
VI. Szósty rząd to dwa górne znaki prawostronne (4i5), które ulegają takim samym modyfikacjom jak rząd 1.
VII. Siódmy rząd zawierza trzy znaki oparte na punktach dolnych (3i6) oraz ?pusty sześciopunkt.
Znaki posiadają swoją numerację uzależnioną od rzędu, np. znak 20 (2,3,4,5) oznacza literę ?t?, znak 39 (2,4,6) literę ?ś?.
W alfabecie brajla nie ma dużych liter. Oznacza je dana litera poprzedzona znakiem 57 (punkty 4,6).
Dwuznaki odpowiadają następującym symbolom: q (17)-sz, v(22)-dż, x(23)-dź, [(28)-ch, ](30)-cz, (37)-rz, /(38)-dz. Jednak w nauce zaleca się stosowanie dwóch oddzielnych znaków.
Te same znaki używane w piśmie czy matematyce mają również swoje zastosowanie w oznaczaniu symboli innych dziedzin, takich jak fizyka, chemia, muzyka, fonetyka czy stenografia. Tak np. znaki pierwszego rzędu oznaczają cyfry. Jednak znak liczbowy nr 56 (4,5,6,7) stawiamy nie przed każdą cyfrą z osobna, lecz przed całą liczbą.
Znaki rachunkowe odpowiadają następującym symbolom: mnożenie-apostrof (61-używany tez jako tzw. ?skrócona - kropka), dzielenie-kropka (44), dodawanie-wykrzyknik (46), odejmowanie-myślnik (62), równość-nawias (47), pierwiastek-ś (39), większość(>)-wiersz (54), mniejszość(<)-ł (32).
Alfabet Morse'a - stworzony w 1832 przez wynalazcę telegrafu, Samuela Morse, kod naśladujący alfabet - sposób reprezentacji znaków alfabetu łacińskiego za pomocą impulsów elektrycznych.
Wszystkie znaki reprezentowane są przez kilkuelementowe serie sygnałów krótkich (kropek) i długich (kresek). Kreska powinna trwać co najmniej tyle czasu, co trzy kropki. Odstęp pomiędzy elementami znaku powinien trwać jedną kropkę. Odstęp pomiędzy poszczególnymi znakami - jedną kreskę. Odstęp pomiędzy grupami znaków - trzy kreski.
Szybkość nadawania i odbioru liczy się w grupach na minutę. Grupa obejmuje pięć znaków. W korespondencji cywilnej normą egzaminacyjną jest szybkość 4 grup na minutę (20 znaków na minutę). W korespondencji wojskowej klasyfikacja radiotelegrafistów zaczyna się od 12 grup na minutę (60 znaków na minutę). Doświadczeni radioamatorzy oraz radiotelegrafiści wojskowi osiągają przeciętnie 15-20 grup na minutę (75-100 znaków na minutę). Obecnie, ze względu na niewielką szybkość transmisji, wycofany z użycia w komunikacji cywilnej.
Litery
Litery alfabetu łacińskiego
Litera
Kod
Litera Kod
A - - N - ?
B - - - - O - - ?
C - - - - P - - - ?
D - - - Q - - - ?
E - R - - ?
F - - - - S - - ?
G - - - T ?
H - - - - U - - ?
I - - V - - - ?
J - - - - W - - ?
K - - - X - - - ?
L - - - - Y - - - ?
M - - Z - - - ?
Inne litery
Litera Kod
ą - - - ?
ć - - - - ?
ę - - - - ?
- - - - ?
ch - - - ?
ł - - - - ?
ń - - - - ?
ó - - - ?
ś - - - - - - ?
ż - - - - - ?
ź - - - - ?
Cyfry
Cyfra
Kod
(wersja pełna) Kod
(wersja skrócona)
1 - - - - - - ?
2 - - - - - - - ?
3 - - - - - - - - ?
4 - - - - - - - - - ?
5 - - - - - - - - - ?
6 - - - - - - - - - ?
7 - - - - - - - - ?
8 - - - - - - - ?
9 - - - - - - ?
0 - - - - - ?
Znaki interpunkcyjne i symbole
Znak Kod
. (kropka) - - - - - ?
, (przecinek) - - - - - ?
' (pojedynczy apostrof) - - - - - ?
_ (podkreślenie) - - - - - ?
: (dwukropek) - - - - - ?
- (znak zapytania) - - - - - ?
- (myślnik) - - - - - ?
/ (ukośnik) - - - - ?
( (nawias otwierający) - - - - ?
) (nawias zamykający) - - - - - ?
= (znak równości) - - - - ?
@ (małpa lub at) - - - - - ?
Pomoc do szybkiego odszyfrowywania
Odczytanie znaku polega na poruszaniu się w dół diagramu w zależności od tego, czy odbierana jest kropka, czy kreska.
__________start_____________
/
______?E____ ____?T______
/ /
?I ?A ?N ?M
/ / / /
?S ?U ?R ?W ?D ?K ?G ?O
/ / / / / / / /
?H ?V ?F ?= ?L ?= ?P ?J ?B ?X ?C ?Y ?Z ?Q ?= ?=
Rzymski system zapisywania liczb jest systemem addytywnym, czyli polegającym na składaniu liczby poprzez dodawanie znaków o określonym nominale; znaków jest 7.
Historia
10 000 CCDD
10 000 DD
1 000 CD
System rzymski zapisywania liczb wykorzystuje cyfry pochodzenia etruskiego, które Rzymianie przejęli i zmodyfikowali ok. 500 p.n.e. Nadaje się on, co prawda, do wygodnego zapisywania liczb, jest jednak niewygodny w prowadzeniu nawet prostych działań arytmetycznych, oraz nie pozwala na zapis ułamków. Te niewygody nie występują w systemie pozycyjnym, który występuje miedzy innymi w systemie arabskim.
Rzymianie do zapisywania liczb poza 7, które przetrwały do dziś używali dodatkowych znaków - oznaczający 5000, oraz - oznaczający 10000. Dodatkowo stosowano notację pozwalającą zapisywać większe liczby. Wpisanie liczby pomiędzy dwa znaki | oznaczało liczbę stukrotnie większą, a umieszczenie poziomej kreski nad liczbą oznaczało mnożenie przez 1000. John Wallis w 1655 roku zaproponował użycie symbolu - oznaczającego 10000 do oznaczania nieskończoności dla wygody trochę zniekształconego do znaku - i od tej pory jest on stosowany w tym właśnie znaczeniu. Odejmowanie przy zapisywaniu cyframi rzymskimi jak przy zapisie IV czy IX albo XC nie było popularne w zapisie stosowanym przez Rzymian, a upowszechniło się dopiero w średniowieczu.
System rzymski stosowany był w łacińskiej części Europy do końca średniowiecza.
Do dziś jest jednak używany zwyczajowo do zapisywania liczb w pewnych szczególnych przypadkach. Na przykład w Polsce zapisuje się cyframi rzymskimi: numery liceów (szkół podstawowych i gimnazjów nie), wieki, tomy dzieł. Zwyczajowo zapisuje się czasami również: miesiące, rok powstania budowli (na ich frontonach) oraz numeruje rozmaite grupy klasyfikacyjne (szczególnie na ich wyższych poziomach).
Sposób zapisu
W systemie rzymskim do zapisu liczb używa się 7 liter, z których każda oznacza liczbę według podanej tabeli:
Znak
Wartość
I 1
V 5
X 10
L 50
C 100
D 500
M 1000
Nie istnieją znaki dla liczb większych od 1000, choć można zapisywać większe liczby poprzez zapisanie liczby mniejszej 100 razy i umieszczenie jej między '|' np.:
- |MD| = 1500 * 100 = 150 000
- |XL| = 40 * 100 = 4000 (zamiast MMMM)
Innym znakiem pełniącym podobną funkcję jest nadkreślenie oznaczające pomnożenie przez 1000 np.:
- XL = 40 * 1000 = 40 000
Aby utworzyć liczbę, trzeba zestawić odpowiednie znaki, poczynając od tego oznaczającego liczbę największą do tego oznaczającego liczbę najmniejszą.
Jeżeli składnik liczby, którą piszemy, jest wielokrotnością liczby nominalnej, wtedy zapisywany jest z użyciem kilku następujących po sobie znaków, z zachowaniem zasady by nie pisać czterech tych samych znaków po sobie (choć dawniej się jej nie stosowało), lecz napisać jeden znak wraz ze znakiem oznaczającym wartość większą o jeden rząd (liczbowy).
Sposób odczytu
Cyfry jednakowe są dodawane, cyfry mniejsze stojące przed większymi są odejmowane od nich, cyfry mniejsze stojące za większymi są do nich dodawane.
MCLXIV = 1000(M) 100(C) 50(L) 10(X) 5(V) - 1(I) = 1164
Można spotkać zapis, w którym minimalizuje się (ogranicza) ilość znaków. Np. 1999 to normalnie MCMXCIX, ale można również napisać MIM, choć to drugie jest już jednak modyfikacją, by nie rzec udziwnieniem oryginalnego systemu.
Przykłady
- IV = 4
- VII = 7
- XL = 40
- CM = 900
- MXXV = 1025
- MCMXCV = 1995
- MM = 2000
- MCMLVI = 1956
- MMV= 2005
Geneza
Poszczególne cyfry pochodzą od:
- I (1) - od pionowej kreski, oznaczającej jeden element
- V (5) - jest (górną) połową znaku X (10)
- L (50) - jest (dolną) połową znaku C (100)
- C (100) - od łac. centum - "sto"
- M (1000) - od łac. mille - "tysiąc"
Być może z czasem M zostało przekształcone (lub na odwrót) w grecki znak ?, skąd może pochodzić D (500) będące prawą połową tego znaku.
Pochodzenie znaku X (10) jest niepewne.
Początki Międzynarodowego Kodu Sygnałowego znajdujemy w Anglii (XVII wiek), w Royal Navy. Już wtedy posługiwano się tym sygnałem. Przez następne lata doprowadzono do unifikacji sygnalizacji na całym Świecie, a w 1932 roku, w Londynie przyjęto międzynarodowa konwencję określającą zasady i sygnały MKS-u. Po drobnych zmianach (1 kwietnia 1969 r.) obowiązuje ona do dziś. W erze łączności łączności satelitarnej, VHF, UKF i telefonii komórkowej, MKS stracił swoją dotychczasową pozycję. Obecnie jest jedynie uzupełnieniem systemów sygnalizacyjnych. Sygnalizację flagami MKS-u stosują Marynarki Wojenne i Komisje Regatowe , tradycyjnie podnosi się Wielką i Małą Galę Flagową.
Sygnalizacja MKS polega na podnoszeniu na maszcie sygnalizacyjnym (lub pod salingiem) zestawów flag sygnalizacyjnych umieszczonych jedna pod drugą. Każda flaga wykonana z trwałego materiału posiada wszytą w lik przedni linkę zakończoną u góry zatrzaskiem, u dołu zaś uchem. W ten sposób mocuje się do flaglinki kolejne flagi. Sygnalizacja rozpoczyna się od sygnału K6 jako sygnału wywołania. Drugi statek podnosi do połowy sygnał kodu - odpowiedzi i opuszcza go po zrozumieniu sygnału. Podobnie robi po zrozumieniu kolejnego zestawu flag. Sygnały mogą być jedno lub kilkuflagowe. Każdy sygnał posiada odrębne znaczenie.
Księga MKS jest podzielona na rozdziały:
1. Niebezpieczeństwo - nagła potrzeba.
2. Ofiary w ludziach - uszkodzenia.
3. Nawigacja - Hydrografia.
4. Manewry.
5. Różne.
6. Meteorologia.
7. Łączność.
8. Medycyna.
MIĘDZYNARODOWY KOD SYGNAŁOWY
Znak Flaga Sygnały morskie Sygnały regatowe
A Mam nurka pod wodą, trzymajcie się z dala i idźcie powoli
B
Ładuję, wyładowuję, albo mam "Niebezpieczny ładunek" Protest
C
Tak - znaczenie twierdzące Zmiana trasy podczas wyścigu
D
Trzymajcie się z dala ode mnie, manewruję z trudnością
E
Zmieniam kurs w prawo
F
Jestem niezdolny do ruchu, mam awarię; nawiążcie ze mną łączność
G
Potrzebuję pilota. Nadany przez statki rybackie łowiące blisko siebie oznacza "Wybieram sieci"
H
Mam pilota na pokładzie
I
Zmieniam kurs w lewo Okrążenie końców linii startu
J
Mam pożar i niebezpieczny ładunek na statku; trzymajcie się z dala ode mnie; chcę nawiązać łączność za pomocą semafora
K
Pragnę nawiązać z wami łączność
L
Zatrzymajcie natychmiast wasz statek Informacja na brzegu lub zbliż się na odległość głosową lub płyń za mną
M
Zatrzymałem mój statek i nie posuwam się; mam lekarza na pokładzie Znak zastępczy
N
Nie - zaprzeczenie Wszystkie wyścigi są zaniechane. Powrócić do obszaru startowego
O
Człowiek za burtą
P
W porcie - wszyscy na pokład, bo wychodzimy w morze; na morzu, przez kutry rybackie - moje sieci zaczepiły o przeszkodę Przygotowawczy - 5 min. do startu
Q
Mój statek jest "zdrowy"; proszę o pozwolenie wejścia do portu.
R
Odebrałem wasz sygnał
S
Moje maszyny pracują wstecz. Skrócenie trasy
T
Trzymajcie się z dala ode mnie - trałuję we dwójkę; nie przechodźcie mi przed dziobem
U
Kierujecie się ku niebezpieczeństwu
V
Potrzebuję pomocy
W
Potrzebuję pomocy lekarskiej
X
Stop! Uważajcie na moje sygnały Odwołanie indywidualne
Y
Wlokę moją kotwicę Załóż kamizelkę
Z
Potrzebuję holownika. Nadany przez łowiące obok siebie statki rybackie - wydaję sieć
AP
Flaga wywoławcza; kodu i odpowiedzi
Pierwsza zastępcza Odwołanie generalne
Druga zastępcza
Trzecia zastępcza
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
Wampum - nazwa pochodzi z języka algonkińskiego, od wyrazu wampompeag. Rodzaj pasa z koralików - wykonanych z zaokrąglonych i przewierconych muszli - splecionych w określony wzór lub czasem naszywanych na materiale (lub skórze); stosowany był przez Indian ze wschodniego wybrzeża USA i rejonu Wielkich Jezior, głównie przez plemiona irokeskie (ang. Iroquois) i algonkińskie (ang. Algonquin). W kulturach opartych na ustnej tradycji służył do utrwalania i potwierdzania ważnych wydarzeń politycznych, np traktatów, takich jak ten, który doprowadził do powstania Ligi Irokezów, ale również jako środek płatniczy.
Pojedyncze muszle, pochodzące z terenów nadbrzeżnych i będące przedmiotem handlu międzyplemiennego, nie miały większej wartości - nabierał jej dopiero pas wampum. Traktowany jako przedmiot święty, przechowujący pamięć wielu ważnych wydarzeń, miał też zastosowanie jako heraldyczny znak plemienia i glejt poselski. Wraz z przybyciem białych osadników na kontynent amerykański, Indianie zaczęli wyrabiać wampumy także ze szklanych koralików. Od początku XVII w. własne wampumy w celach handlowych wyrabiali oraz skupowali od okolicznych plemion także holenderscy koloniści z okolic Nowego Jorku i Anglicy z Massachusetts, wymieniając je za skóry wśród Indian z głębi kraju, np. Mohikan (ang. Mahicans).
Podbijane przez białych plemiona niejednokrotnie zmuszane były do płacenia haraczu w postaci pasów wampum o długości nawet kilkudziesięciu i więcej metrów. Rosnący napływ europejskich towarów i narzędzi, ułatwiających wyrób wampumów i zastępujących je częściowo innymi środkami płatniczymi, oraz postęp europejskiej kolonizacji i niszczenia tubylczych kultur sprawiły jednak, że handlowe znaczenie wampumów w XVII w. stopniowo zmalało. Wraz z późniejszym (XIX w. - XX w.) wzrostem zainteresowania tubylczymi kulturami i sztuką pierwotną wzrosło ponownie zainteresowanie nimi ze strony kolekcjonerów, muzeów i galerii sztuki.
Współcześnie część wampumów przechowywanych przez dziesięciolecia w północnoamerykańskich muzeach zwracanych jest tubylczym plemionom, które je wytworzyły i dla których nadal mają one dużą wartość historyczną, kulturową i duchową. Wampumy te przechowywane są w uzgodniony z naukowcami i zgodny z lokalnymi tradycjami sposób w plemiennych muzeach lub ośrodkach kultury. Wykorzystywane są podczas plemiennych uroczystości oraz do publicznej edukacji, świadcząc o ciągłości, żywotności i oryginalności kultur tubylczych Amerykanów.
Wampum trafił też do współczesnej kultury popularnej. Np. mająca po części tubylcze pochodzenie piosenkarka Tori Amos skomponowała piosenkę Wampum Prayer, która znalazła się na jej albumie Scarlet's Walk, którego tematyka związana jest z Indianami. Piosenka mówi też o Szlaku Łez i znaczeniu modlitwy w życiu tubylczych Amerykanów.
Wampum traktatowy, który otrzymał od Indian William Penn w 1682 r.
"White Wampum" (Biały wampum), książka irokeskiej pisarki Pauline Johnson z 1895 r.