Powstanie i działalność obozu polskiej lewicy komunistycznej

Po wybuchu wojny na ziemiach polskich działały niewielkie grupki komunistów, nie stanowiące jednak znaczącej siły. Atak Niemiec na ZSRR przyspieszył tworzenie przez Stalina komunistycznego zaplecza w Polsce. W tym celu została zrzucona na spadochronach tzw. Grupa Inicjatywna, która w I 1942 roku ogłosiła powstanie Polskiej Partii Robotniczej (PPR), na czele z Marcelim Nowotko (po jego śmierci w XI 1942 r. Paweł Finder, a rok później Władysław Gomółka). PPR stworzyła także własną organizację wojskową- Gwardię Ludową. Obie formacje wzywały do masowej akcji zbrojnej, nastawiając się szczególnie na ataki na linie kolejowe i głośne akcje, np. na Cafe Club, tworząc także liczne oddziały partyzanckie.
Na początku 1943 roku PPR chciała wejść do struktur państwa podziemnego w celu jego rozpracowania. Żądania państwa podziemnego, tzn. walki z każdym najeźdźcą, w tym ZSRR, uznania rządu na emigracji, nienaruszalności granic, PPOR jednak odrzuciła- kontakty więc zostały zerwane.
W XI 1943 r. ogłosiła deklarację „O co walczymy”, w której żądała przyłączenia do Polski ziem zachodnich, nie uznawała rządu w Londynie (nazywając go „grupą przypadkowych osób”), zapowiadała nacjonalizację wielkiego przemysłu, banków, uprzemysłowienie, reformę rolną i szereg reform socjalnych. Deklaracja miała pozyskać dla obozu komunistycznego jakąś część społeczeństwa.
Wobec zbliżania się Armii Czerwonej PPR podjęła próbę powołania szerszej reprezentacji politycznej, mającej być konkurencją dla państwa podziemnego. W tym celu na przełomie 1943\44 r. powołano Krajową Radę Narodową (KRN)- na czele Bolesław Bierut- skupiającą oprócz komunistów niewielkie grupki radykalnych socjalistów i ludowców. Zbrojnym ramieniem KRN została Armia Ludowa (AL., gen. Rola- Żymierski), powstała z połączenia GL z niewielkimi grupami zbrojnymi tychże socjalistów i ludowców (w 1944 r. około 30-40 tys.).
W ZSRR. Po zerwaniu stosunków polsko- radzieckich Stalin przystąpił do organizowania Polaków w ZSRR pod komunistycznym nadzorem. W tym celu zainspirował powstanie Związku Patriotów Polskich (ZPP, wiosna 1943), na czele z Wandą Wasilewską, Zambrowskim, Zawadzkim. Głównym celem było objęcie opieką ludności polskiej w ZSRR (szkoły, przedszkola, domy dziecka, prasa, biblioteki) a przede wszystkim utworzenie nowej polskiej armii pod kontrolą komunistów i Związku Radzieckiego, której formowanie (I Dywizja) rozpoczęto wkrótce w Sielcach nad Oką.
W I 1944 r. powstało również Centralne Biuro Komunistów Polskich (Zawadzki), mające być nadrzędnym organem kierującym całokształtem spraw polskich w ZSRR (potem działało jako przedstawicielstwo PKWN w Moskwie).


Powstanie i działalność PKWN. Polska Lubelska.
Wobec zbliżania się do ziem polskich Armii Czerwonej delegacja KRN udała się do Moskwy, gdzie po rozmowach ze Stalinem utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) jako organ wykonawczy KRN na czele z Edwardem Osóbką- Morawskim i podporządkowanych im komunistów i ludowców. Siedzibą jego został Lublin. 22 lipca 1944 roku ogłosił słynny manifest, zapowiadający reformę rolną, odbudowę ze zniszczeń, rozwój ubezpieczeń społecznych, bezpłatną oświatę, zniesienie kontyngentów, przejęcie majątku Niemców, kolaborantów i zdrajców, ochronę prywatnej własności. Zapowiedziano włączenie do Polski Pomorza, Opolszczyzny i Prus Wschodnich nie precyzując jednak granicy wschodniej („linia przyjaznego sąsiedztwa”). Manifest miał charakter wybitnie propagandowy, wiele punktów nigdy nie zostało spełnionych.
Polska Lubelska to termin określający obszar władzy PKWN i czas od jego powstania do przekształcenia się w Rząd Tymczasowy (31 XII 1944). Na czele tego „państwa” stał Bolesław Bierut (przewodniczący KRN, którego organem wykonawczym był niby- rząd PKWN). Działalność PKWN:
Tworzenie nowej administracji państwa (resorty- ministerstwa, urzędy wojewódzkie, starostwa). Zorganizowano także administrację gospodarczą, sądownictwo.
Uruchamiano, nieliczne na tych terenach, zakłady przemysłowe
Odbudowa szkolnictwa, rozpoczęcie druku książek, wydawania prasy
Rozbudowa aparatu PPR (do 300 tys. osób), a także uzależnionych od niej PPS, SL i SD, których istnienie miało stworzyć wrażenie odbudowy ustroju demokratycznego
Rozbudowa aparatu bezpieczeństwa (Milicja Obywatelska, Urząd Bezpieczeństwa Publicznego- na czele Radkiewicz), który był zbrojnym ramieniem władzy, działającym jednak pod nadzorem NKWD
Likwidacja ogniw państwa podziemnego, którego przedstawicieli aresztowano, mordowano lub wywożono w głąb ZSRR (często na podstawie Dekretu o zbrodniarzach hitlerowskich i ich pomocnikach)- ok. 80 tys. osób. Połączone to było z kłamliwą propagandą, np. oskarżenia o współpracę AK z Niemcami
Mobilizacja ludności w celu utworzenia 2 Armii Wojska Polskiego (110 tys.).
Wprowadzenie kontyngentów dla potrzeb wojska (gł. Armii Czerwonej), które pogłębiły nędzę ludności.
Wymiana pieniędzy (marek, „młynarek”)
Wprowadzenie reglamentacji żywności
Reforma rolna (6 IX 1944r.)- podziałowi miały ulec gospodarstwa powyżej 50 ha, na terenach zachodnich powyżej 100 ha, oraz wszystkie majątki Niemców, kolaborantów i zdrajców. Tworzono jednak gospodarstwa małe (do 5 ha), dzięki czemu „obdarowano” aż 100 tys. osób